ISSN: 0041-4255
e-ISSN: 2791-6472

Ekrem Buğra Eki̇nci̇

Marmara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Hukuk Tarihi Kürsüsü

Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Klasik Devir, Hukuk

GİRİŞ

Bu makalede Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan Tanzimat Fermanı’nın ilan edildiği 1839 yılına kadar devam eden ve hukuk tarihi bakımından klasik devir olarak bilinen zaman zarfında mahkeme kararlarının kontrol usul ve teşkilatı incelenmeye çalışılmıştır. Öncelikle belirtilmelidir ki Osmanlı hukuku, İslâm hukuku tatbikatından başka bir şey değildir ve bu hukukun usul ve prensipleri Osmanlı Devleti’nde de aynen ve hatta geliştirilerek uygulanmıştır. Ülkemizde İslâm hukukunda olduğu gibi, Osmanlı uygulamasında da mahkeme kararlarının kontrolü ile ilgili müstakil hiç bir çalışma yapılmadığı, ancak genel tarih ve kurumlar tarihi ile ilgili araştırmalarda konuya kısaca değinildiği görülmektedir. Arşiv vesikaları da bu konuyu yeterince aydınlatıcı durumda değildir. Öyle ki, arşivlerdeki hükümlerde yalnızca dâvânın safahatı özetlenip tarihçesinden bahsedilmediği için, hükmün birinci derecede mi, yoksa istinafen mi verildiğini anlamak imkânı ne yazık ki çoğu zaman bulunmamaktadır. Bununla beraber yeri geldikçe gerek İstanbul Şer’iyye Sicilleri ve gerekse bilhassa Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki vesikalardan olabildiğince istifade edilmiştir. Ayrıca teşkilât tarihleri, siyasetnâmeler, adaletnâmeler, hâtıratlardan faydalanılmış, yakın devirlerde konuyla ilgili kaleme alınan eserlere başvurulmuştur. Makalenin birinci bölümünde klasik devir Osmanlı adliyesi hakkında genel bilgiler verilmiş; ikinci bölümde ise Osmanlı hukukunda mahkeme kararlarının kontrolü mâhiyet bakımından incelenerek bu iş için getirilmiş usullerin özellikleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde mahkeme kararlarının kontrol mercileri, son bölümde ise mahkeme kararlarına itirazın etkisi anlatılmıştır.

Mahkeme kararlarının kontrolü (bugünki adıyla kanun yolları) İslâm hukukunda da vardı; ancak Batı hukukundaki kanun yolu usullerinden biraz farklıydı. Öncelikle bugünki şekliyle istinafa rastlanmamaktadır. Çünki bir kere İslâm hukuku coğrafyasında Avrupa hukukundaki istinafı doğuran âmillerin başında gelen feodalite yoktu. Tarihî bir gerçektir ki, Avrupa’da krallar, feodal beylerin baktıkları dâvâlara yeniden bakarak bunların yargı yetkisini kırmak ve hukuku merkezîleştirmek maksadı ile istinaf ve temyiz müesseselerinden faydalanmıştı. Ayrıca Batı hukukundan hayli farklı bir yapıya sahip olan İslâm hukukunda hâkimler benzer hâdiselerde çeşitli hukuk ekollerine âit hükümleri uygulayabilirlerdi. İctihad ile ictihadın bozulamayacağı prensibi gereği, bir mahkeme hükmünün diğerine üstünlüğü yoktu. Ayrıca İslâm hukukunda da, monarşilerde rastlandığı üzere, hâkimler hükümdarın yargı otoritesini onun adına kullanan vekillerdi ve aralarında hiyerarşi söz konusu değildi, bir başka deyişle bütün mahkemeler eşit statüdeydi. Diğer yandan ister istemez hâkimlerin kendilerini tâyin eden siyasî otoritenin hiyerarşik yapısının etkisi altında kalması da bu hukuk sisteminde kanun yolu mekanizmasının siyasî otoritenin yapısına paralel doğmasına ve gelişmesine sebep olmuştur. Nitekim İslâm hukuku ve bunun klasik devir Osmanlı uygulamasında hâkimler belli yargı çevrelerinde hükmetmekle görevlendirilmiş bağımsız birer hukuk otoritesi olduğu ve devlet başkanı bile bunlara belli istikamette karar vermeleri hususunda baskı yapamadığı için hâkimlerden şikâyet ile hükme itiraz bir arada değerlendirilmiş, bir mahkeme hükmünün hukuka aykırılığı kanaati doğmuşsa hükmü veren hâkim kendisini tâyin eden devlet başkanına, dolayısıyla hükümdar divanı ve bir idare mahkemesi mâhiyetindeki divan-ı mezâlime şikâyet olunmuş, bunun neticesinde hüküm de kontrol edilmiştir. Dolayısıyla hukuka aykırı hükümlerin eski Roma’daki gibi, zaten baştan beri bâtıl olduğu böyle bir sistemde, mahkeme kararlarının kontrol edilip düzeltilmesinden çok, hâkimlerin kontrol edilip gerektiğinde görevden alınmaları ve hatta cezâlandırılmaları tercih edilmiştir. İslâm ülkelerinde, ezcümle Osmanlı Devleti'nde kadılar cemiyette saygın bir yeri olan, sağlam bir hukuk bilgisiyle donanmış kimselerden tâyin edilerek muhtemel adaletsizliklerin önüne geçmek istenmiştir. Halk da çoğunlukla bunlara güvenmiştir. Her ne kadar teorik bakımdan bağlayıcı olmasa da fetvâ kurumu, ayrıca mahkemelerin aleniyeti ve şühûdü'l-hâl denilen kimselerin mahkemede hazır bulunarak hükmü imzalamaları, hâkimleri hukuka uygun davranmaya sevkeden başlıca âmiller olmuştur. Toplum hayatının ve hukukî ihtilafların basitliği, muhakemenin ve mahkeme kararlarının da fazla çetrefil olmaması sonucunu doğurmuştur. Hükümlerdeki hukuka aykırılık, hukuk normunun yanlış uygulanmasından değil, hâkimlerin zaman zaman hukuka aykırı davranmalarından (rüşvet alma, taraf tutma, dâvâya bakmama gibi) doğmuştur. Bütün bunlar, kanun yollarının bilhassa istinaf kurumunun bugünki anlamıyla gelişmesine elvermemiştir. Bununla beraber modern müellifler, İslâm hukukunun günümüzdeki haliyle istinafa elverişli olduğu görüşündedirler. İslâm hukukunda istinaf vardı, ancak devlet başkanının izniyle tatbik edilebilirdi. Böylece bu iki görüşün arası uzlaştırılabilir.

slâm hukuku ve bunun klasik dönem Osmanlı uygulamasında, hukuka aykırı mahkeme kararlarının kontrolü için kendisine has bir takım yollar kabul edilmişti. Öncelikle hatâlı verilmiş bir mahkeme hükmünü, o hükmü veren hâkim bizzat veya talep üzerine düzeltebilirdi. Hâkimin buna yanaşmaması veya bunun mümkün olmaması durumunda, o hüküm bir başka hâkime götürülerek hukuka aykırı olduğu ortaya çıkarsa yeniden o dâvâya bakılabilirdi. Nihayet devlet başkanı (halîfe, hükümdar) ve vâlilerin divan-ı mezâlim adıyla kurdukları yargı mercileri de halkın bu yoldaki şikâyetlerini inceleyip karara bağlardı. Görülüyor ki hükümdar, diğer klasik hukuk sistemlerinin hepsinde olduğu gibi hâkimleri ve kararlarını kontrol ve gerektiğinde bozma yetkisini elinde tutmuştur. Ayrıca İslâm hukukunda devlet başkanı (hükümdar), sahip olduğu yargı otoritesini kullanmak üzere genellikle kâdıyü'l-kudât (Osmanlılarda kazasker) veya nâdiren vâliyi vekil eder, bunlar da kadıları tâyin ederdi. Ayrıca kadılar da dâvâların çokluğu, yargı çevresinin uzaklığı gibi durumlarda nâib görevlendirebilirdi. Bu kişiler sırayla birbirlerinin nâibi, yani vekiliydiler ve her birisi nâibini ve dolayısıyla kararlarını kontrol ve gerektiğinde bozma hakkına sahipti. İşte bu, İslâm hukukunda ve bunun klasik dönem Osmanlı uygulamasında kanun yollarının esaslarından birini oluşturur. Bununla birlikte bu durum, hâkimlerin bağımsızlığı prensibine gölge düşürmemiştir. Mülkî âmirler hiçbir zaman hâkimlerin âmiri konumunda değildi. Çünki hâkimler doğrudan kendisini tâyin eden ve devletin yasama, yürütme ve yargı fonksiyonunu elinde tutan makama, yani devlet başkanına (hükümdara) bağlıydı. Kaldı ki devlet başkanı bile gerekçe göstermeksizin hâkimlere verdikleri hükümleri değiştirmeleri veya kendi arzuları yönünde hüküm vermeleri hususunda emretme hakkını hâiz bulunmuyordu.

Mahkeme kararındaki hukuka aykırılıklar, hukuk normunun yanlış tatbiki, hâkimin hükmederken ihtisası dışına çıkması, hüküm sebeplerindeki hatâlar ve hâkimin töhmet altında davranması şeklinde tezahür ederdi. Kendisine başvurulan makam hükmün hukuka aykırı olduğu kanaatine varırsa bunun -eski Roma’daki gibi- baştan itibaren bâtıl olduğunu tesbit ederek yeniden dâvâya bakıp sonuçlandırır yahud duruma göre hükmü veren veya bir başka mahkemeye havâle ederdi. Buna istinaf denirdi, bir başka deyişle istinaf temyizden sonraydı. Usulüne uygun olarak görülüp çözülmüş bir dâvânın tekrar görülmesi ancak devlet başkanının maslahatı gözeterek vereceği izinle olurdu, bunun neticesinde verilen hüküm hukuka uygun ise tasdik edilirdi. Hükme itiraz prensip itibariyle infazı durdurmamaktaydı. Ancak ağır cezâ dâvâlarında resen ve resmen temyize benzer bir durum sözkonusu olduğundan infaz tehir edilirdi. İtiraz yerinde görüldüğü takdirde gerekirse devlet hazinesinden tazminde bulunulur, bilahare ilgililere rücu edilirdi.

I. KLASİK DEVİRDE OSMANLI ADLİYESİ

Daha önce de söylendiği gibi, Osmanlı Devleti'nde, adlî teşkilât ve usullerin İslâm hukukuna göre düzenlendiğine şüphe yoktur. Şu kadar ki Osmanlılarda bu teşkilât ve usuller geliştirilmiş ve kendine has bazı yeni kurumlar oluşturulmuştur[1].

Osmanlı hukukunda yargı otoritesi padişahta olup, padişah bu yetkisini kadılar aracılığıyla kullanmaktaydı. Dolayısıyla padişahın yargı yetkisini kadılara devrinin vekâlet akdi çerçevesinde cereyan ettiği Osmanlı hukukunda, müvekkil (padişah), her zaman vekilinin (kadı’nın) hüküm ve tasarruflarını kontrol ve gerektiğinde iptal etme; gerekirse bizzat yeniden yargılama yapma veya bir başkasını bu işle görevlendirme yetkisini teorik olarak hâizdir. Osmanlı Devleti’nde de ilk olarak Osman Gâzi tarafından kadılar tâyin edilmiş; Sultan I. Murad zamanında da önceki İslâm devletlerindeki kâdiyü’l-kudatlığın benzeri kazaskerlik kurumu ihdâs edilmiş, kadıların tâyini artık bu makamın teklifiyle olmuştur. Daha sonra bu makam Rumeli ve Anadolu kazaskerliği olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bunlar Osmanlı Devleti’nde ilmiye sınıfı adı verilen ve kazâ, fetvâ ve tedris (öğretim) işleriyle uğraşan sınıfın başı; ayrıca kadıların zâtî işleri ve haklarıyla ilgilenmekle görevliydiler. Osmanlı ülkesi kazâ adını taşıyan yargı çevrelerine taksim edilmişti. Bunların her birine medreselerin yüksek sınıflarından mezun olmuş üstün ahlâk ve ilmî ehliyet sâhibi kimselerden iki yıllığına kadılar tâyin edilirdi. Mekke, Medine gibi mûtenâ yerlerde bu süre bir yıldı. (Günümüzde noterlikte olduğu gibi) sırada bekleyen herkesin göreve tâyin edilebilmesi ve kadıların gittikleri yerlerde halkla içli-dışlı olmalarına yol açmamak maksadıyla tesbit edilen bu bir veya iki yıllık süre sonunda kadılar merkeze gelerek yeni bir göreve atanmalarını beklerlerdi. Bu bekleme süresinde de nazarî bilgilerini geliştirebilir, böylece teori ile pratiği birarada yürütme imkânı bulabilirlerdi. Kadılar önceleri kazaskerin arzı ile padişah tarafından tâyin edilirken, Fâtih Sultan Mehmed devrinden itibaren kazaskerin teklifi üzerine vezîriâzamca tâyin edilmeye başlanmıştır. Bazı büyük kadılıklara (mevleviyyet), XVI. asırdan sonra giderek kazaskerliğin önüne geçerek ilmiye sınıfının başı durumuna gelen şeyhülislâmlık makamının teklifi üzerine vezîriâzam tâyinde bulunmuştur[2].

İşleri yoğun olan yerlerde kadılar kendilerine kadılık vasıflarını hâiz kimselerden vekiller seçebilirlerdi. Bunlara nâib denirdi. Kimi zaman uzak yerlere tâyin edilen kadılar görev yerlerine gitmeyerek merkezde kalır ve yerlerine nâib tâyin ederlerdi. Önceleri kadıların muayyen maaşları yoktu, önceleri vakıf gelirleriyle ve bilahare de mahkeme gelirleriyle geçinirler, yanlarındaki nâib, kâtip, muhzır ve mübâşir gibi görevlilerin maaşlarını da kendileri karşılarlardı. Kadılar, dâvâ görmenin yanısıra, bulundukları yerin idare, mâliye ve belediye işlerine de bakarlardı O devirde muayyen mahkeme binâları yoktu. Kadılar ya evlerinde veya câmilerde dâvâ dinlerlerdi. Hatta bazen yolda giderken bile kadıya başvurup dâvâsını arzedenler olur, hemen ayak üzeri dâvâ görülüp karar verilirdi. Kadılar birbirlerinden rütbe ve gelir bakımından ayrılırlardı. Bunun dışında aralarında bir hiyerarşi söz konusu değildi. Mahallî idareci ve mülkî âmirlerin de kadılar üzerinde denetim yetkisi bulunmuyordu. Kadılar merkezden tâyin edilir ve doğrudan merkezle yazışmalarını yürütürdü. Mahkemelerde, fıkıh kitaplarında kodifiye edilmiş İslâm hukuku uygulanır ve verilen hükümler derhal kolluk görevlileri (merkezde çavuşbaşı, taşrada subaşı vs.) tarafından yerine getirilirdi. Verilen karara itirazı olan bunu başşehirdeki Divan-ı Hümâyun’a götürebilirdi. Divan hükmü inceler, hukuka aykırılık görürse dâvâyı yeniden görülmek üzere ya hükmü veren veya başka bir mahkemeye gönderir, yahud da dâvâya bizzat kendisi bakarak neticelendirirdi. Divan’ın kararına karşı da herkesin padişaha başvurma hakkı vardı.

Bu devirde Osmanlı Devleti’nde her kazâ çevresinde bulunan ve kadıların başkanlık ettiği şer’iyye mahkemeleri dışında merkezde bulunan Divan-ı Hümâyun, vezîriâzam divanları ile kazaskerlerin, ayrıca esnaf üzerinde lonca ve benzeri meslek teşekkülleri ile muhtesiblerin, malî konularda defterdarların, askerler üzerinde yeniçeri ağası ve kaptan-ı deryâların, tarikat mensupları üzerinde şeyhlerinin, Hz. Peygamber soyundan gelenler üzerinde nakî büleşrafların, öte yandan taşralarda -bilhassa tımar ve arâziyle ilgili konulardabeylerbeyi ve sancakbeyleri divanlarının da bir takım yargı yetkileri vardı.

II. MÂHİYET BAKIMINDAN MAHKEME KARARLARININ KONTROLÜ

Yukarıda da geçtiği üzere, zaten Avrupa’da câri feodalite usulüne yabancı olan Osmanlı Devleti'nde mahkeme kararlarına karşı itiraz mekanizması, bilhassa istinaf, otoritenin merkezîleşmesi için gerekli görülmemiştir. (Çünki önemli sayılan dâvâlar icabında merkezdeki mahkemelerde görülebilmekteydi, hatta denilebilir ki, bu mahkemelerin iş yükü oldukça fazlaydı. Devletin yargı fonksiyonu çoğu zaman neredeyse bizzat merkezdeki mahkemeler tarafından yerine getirilmekteydi. Mahallî mahkemeler, -aşağıda açıklanacağı üzere- çeşitli sebeplerle bilhassa cezâ dâvâlarında çoğu zaman dâvâyı merkeze havâle eder, kendisi de daha çok nizâsız yargı ile uğraşır, bir başka deyişle noter fonksiyonuyla yetinirdi. Dolayısıyla üst kontrolü yapacak olan yargı mercii, zaten birinci ve son derecede dâvâ dinleyip karar vermiş oluyordu.)

Osmanlı Devleti'nde de kadılar muhakeme bakımından birbirleriyle eşit statüde olup aralarında hiyerarşi sözkonusu değildi. Ancak aralarında rütbe, maaş, mansıp bakımlarından farklılık vardı[3]. Bununla beraber İslâm hukukunun önceki tatbikatının aksine Osmanlı Devleti'nde bir adlî hiyerarşinin varlığı fikrini savunan yazarlar da vardır. Bunlara göre adlî hiyerarşinin varlığı, Abbasîlerde olduğu gibi Osmanlılarda da zayıf da olsa kanun yolu mekanizmasına rastlanmasına imkân vermiştir[4]. Nitekim bu görüşte olan müellifler üst dereceli kadılıkların (mevleviyyet) diğer kadı hükümlerine karşı gidilebilecek temyiz ve istinaf mahkemeleri olduğunu söylemişlerse de[5] bunu kabul etmek pek mümkün değildir. Çünki Osmanlı Devleti’nde kadılar eşit statüdeydiler, aralarındaki farklılık kıdem, mansıb ve maaş bakımındandı. Böyle olunca Osmanlı Devleti'nde padişah emri ve izni bulunmaksızın, bir kadı hükmünün hukuka aykırı olduğu gerekçesiyle bir başka kadı önüne götürülmesine prensip olarak imkân yoktu. Bununla beraber Mısır'da bu usul 1786 yılında olağanüstü yetkilerle ve âsâyişi sağlama göreviyle bölgeye gönderilmiş olan Kaptan-ı Deryâ Cezâyirli Hasan Paşa tarafından çıkarılan bir emirnâmeyle kaldırılıncaya kadar tatbik edilmiştir, Mısır’da, Fransız işgâli sıralarında kazasker divanı, mahkeme kararları için bir kontrol mercii olmuştur[6].

Öte yandan Osmanlı Devleti'nde yargı yetkisi mekân ile de kayıtlandığından, bir başka deyişle kadılar ancak tâyin edildikleri yargı çevresindeki (bu mahalle de kazâ denilmektedir) kişilerin dâvâlarını görebileceklerinden, başka bir yargı çevresine âit dâvâyı -kendiliğinden veya tarafların talebi üzerinegörmeye bu bakımdan mezun değildiler[7]. Bu sebeple Osmanlı hukukunda istinafın gelişmemesini, kadıların hükümlerinin yazılı bulunmaması, bunun için de o hükümden tatmin olmayan kimsenin bu hükmü yok farzederek bir başka kadıya gidip hüküm çıkartabilmesi imkânına bağlamak doğru değildir. Kaldı ki mahkeme kararları titizlikle kaydedilirdi. Bu sebeple bir mahkeme tarafından usulüne uygun bakılıp neticelendirilen bir dâvâ hakkında kazıyye-i muhkeme (kesin hüküm) meydana gelirdi. Artık bu dâvâ aynı veya başka bir mahkemeye götürülemezdi. Bunun istisnâsı merkezdeki Divan-ı Hümayun’dur. Divan, zaten eşit derecede olağan bir mahkeme değil; bir üst yargı merciiydi. Her çeşit dâvâya bakmak hususunda padişah tarafından genel izinli kabul edilirdi.

Şer'î hukukta, kadıların nâib görevlendirmelerine izin verilmiştir. Osmanlı Devleti'nde de böyleydi. Ancak bunlardan Anadolu ve Rumeli'ndekilerin kazasker tarafından tasdiki gerekirdi. İstanbul'daki kadıların nâib tâyinleri ise İstanbul kadısı tarafından tasdik olunurdu[8]. Kadılar, kazaskerin, dolayısıyla padişahın nâibiydiler. Merkezde oturan kazaskerler taşrada kazâ görevini yerine getirmek üzere vekiller tâyin ederdi. Nitekim nâib sözü de vekil mânâsına gelmektedir. Kazasker de padişahın nâibi mevkiindedir[9]. Bununla beraber genellikle kazâlarda adlî işleri gören hâkimlere kadı denildiği için ancak bunların vekillerine nâib adı verilmiştir. Osmanlı Devleti’nde klasik devirde o beldenin yerlilerinden nâib tâyini yasaktı; ancak Tanzimat’ın başlarında 1838 tarihli Tarîk-i İlmiyye’ye Dâir Cezâ Kanunnâmesi ile bu yasak kaldırılmıştır[10]. İster kazâya mezun bulunsun, isterse bulunmasın, İslâm hukukundaki vekâlet akdi çerçevesinde tâyin edilen nâibler, müvekkil vekilini kontrole yetkili olduğu gibi, kendilerini tâyin eden makamın kontrolü altındaydılar[11]. Verdikleri her çeşit adlî hükmü, bağlı bulundukları kadılara ma'ruz şeklinde arzederlerdi. Bu da, kadılar bu ma'ruzları tedkik ve tasdik ettikten sonra hükümlerin infaz olunduğunu akla getirmektedir[12]. Ancak muhtemeldir ki, İstanbul gibi her biri müstakil mahkeme hâlini almış bir çok nâiblikten müteşekkil kazâ çevrelerinde, bu tedkik ve tasdik işi çoğu zaman formaliteden ibâret kalmıştır. Eldeki vesikalardan da anlaşıldığına göre, Osmanlı nâibleri daha ziyâde bir çeşit müstantık (sorgu hâkimi) olarak çalışmışlardır. Öyle ki kimi zaman dâvâ ile ilgili keşf ve tahkikatta bulunup bunu rapor haline getirmişler; kimi zaman taraflar arasında sulh temin etmişler; kimi zaman da cezâ dâvâlarıyla ilgili olarak ilk soruşturmaları yapmış, taraf ve şâhidleri dinlemiş, delilleri değerlendirerek kanaatlerini kadıya bildirmişlerdir. Bütün bunlar ma’ruzlarda yer almıştır. Dolayısıyla da kadıların, nâibler için bir üst kontrol mercii olma durumu teoride kalmıştır.

Osmanlı kadıları, ilk asırlarda, Abbasî ve Selçukîlerde olduğu gibi, hep Hanefî mezhebindeki hukukçulardan tâyin olunmuştur. Bunlar da dolayısıyla mezheplerine uygun kararlar vermiş, ancak zaman zaman ihtiyaç oldukça Şâfiî mezhebinde nâibler de tâyin edilmiştir[13]. XVI. asırdan itibaren yargı birliğini temin endişesiyle, kadıların mutlak olarak Hanefî mezhebine göre hükmetmeleri emredilmiştir. Bazı müellifler kadıların tarafların istedikleri mezhebe göre hükmettiklerini yazmışlardır[14]. Ancak kanunnâme ve kadı beratlarındaki bilgiler bunu doğrulamamaktadır[15]. Hatta kadılar Hanefî mezhebindeki zayıf görüşlerle dahi hükmedemezler[16], ancak bazen Hanefî mezhebindeki görüşlerden birisiyle hükmetmekle görevlendirilebilirlerdi[17]. Kadılar, emrolundukları üzere Hanefî mezhebinin en sahih görüşleri yerine başka mezheblere göre hüküm verdikleri takdirde bunlar geçerli olmazdı[18].

Bununla beraber Diyâr-ı Rûm (Anadolu ve Rumeli) dışındaki bölgelerde halkın başka mezheplere mensup bulunduğu bilhassa Mekke, Medine, Kudüs, Bağdad, Haleb, Kâhire gibi şehirlerde diğer mezheplerden nâibler tâyin edilmiş, bunlar Hanefî başkadısının emri altında ancak kendi mezheplerine göre hüküm vermişlerdir[19] . Böyle nâiblerin bulunmaması halinde taraflar kendi mezheplerinden (ayrı mezheptelerse dâvâlının mezhebinde) bir müftüyü, yoksa herhangi bir hukukçuyu hakem seçerler, veya kadı böyle bir kimseyi o dâvâ için vekil (nâib) tâyin eder, bunun hükmünü Hanefî kadısı tasdik ederdi[20].

Mısır'da Memlûklerin ilk zamanında genellikle Şâfi'î mezhebinden tek bir kadı bulunmaktaydı. Sultan Baybars'ın saltanatı esnasında 1265 yılından itibaren dört Sünnî mezhepten kadılar tâyin edilmiştir[21]. Osmanlı fethinden sonra buraya merkezden gönderilen Mısır kadıları Hanefî mezhebindendi. Ancak Mısır vilâyetine bağlı kazâların, bu arada Hicaz'dakilerin hemen hepsine burada yaşayanların durumu gözönüne alınarak dört mezhepten nâibler ve müftüler tâyin edilmiştir. Herkes tâbi bulunduğu mezhebin nâibine giderek hüküm çıkarttırır; taraflar farklı mezheplerdeyse dâvâlının mezhebi esas alınırdı. Bunların verdikleri kararlar da Mısır kadısının başında bulunduğu Mahkeme-i Kübrâ'ya belli aralıklarla bildirilirdi[22]. Mısır vâlisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa, 1805 yılında ülkede tamamen Hanefî mezhebini hâkim kılmış ve yukarıdaki usul terkedilmişti[23].

Kadıları tâyin eden hükümdar, tabiatiyle aynı zamanda bunları teftiş etmeye de yetkiliydi[24]. Bilhassa köylülerin, mülkî âmirler ve bölgede eşkiyâlık, harâmilik yapan zâlimler hakkında eyâlet ve sancak kadılarına ve Divan-ı Hümâyun'a yaptıkları şikâyetleri toprak kadıları araştırır, gerekirse dâvâ dinleyip çözümlerdi[25]. Bir de mehâyif müfettişleri vardı ki bunlar merkezden şikâyetlerin fazla olduğu yerlere gönderilir, buradaki kadıları kontrol ve teftiş ederdi[26]. Mehâyif müfettişleri Divan-ı Hümâyun'a karşı sorumlu olup, dâvâ görmeye yetkiliydi, hükümlerini de Divan'a arzederlerdi[27].

Birer devlet memuru olmaları itibariyle kadılardan da şikâyetçi olan kimse Divan'a başvurabilir ve buradan gösterilen mahkemeye şikâyetini arzedebilir ya da Divan tarafından durumun araştırılması için bir başka kadı görevlendirilebilirdi[28]. Bu duruma, yani bir dâvâya o belde kadısının bakmasının mahzurlu görüldüğü durumlarda bu işe bakmak için merkezden görevlendirilen kadıya müvellâ denirdi[29]. Kadıların teftişi için sancakbeyi, beylerbeyi veya başka mahallin kadıları münferiden veya beraberce görevlendirilebileceği gibi, hakkında şikâyet bulunan bazı kadılar da duruma göre dâvâları görülmek üzere merkeze, Divan huzuruna getirtilirlerdi[30]. Bazen de kadı’nın teftişi için merkezden çavuş, muhzır gibi bir memur görevlendirilebilirdi[31].

Osmanlı Devleti'nde de idarî hiyerarşi bir bakıma adliye teşkilatına yansımıştır. Kadılar bulundukları yerin en büyük mülkî amirinin kontrolü altındaydı. Ancak bu kontrol adlî değil, disipliner bir kontroldü. Bu muhtemelen, İslâm hukukunda hâkimlerin hem adlî hem de idarî yetkileri bir arada hâiz olarak tâyin edildiği, sonradan ise vâlilerin kadıları tâyine yetkili olduğu ilk devirlerin tesiriyle gelen bir teâmüldür. Dolayısıyla bu husus adlî bağımsızlığı zedelememiştir. Hâkimler sadece padişaha karşı sorumlu idiler. Vâliler, kadılara müdahale edemezlerdi, hatta onları tevkif dahi ettiremez, ancak gerekirse kadı aleyhine sıradan bir vatandaş gibi Divan'a mürâcaat edebilirlerdi[32]. Vâli, kadı’nın hükmünü değiştiremez, infazdan da kaçınamazdı. Ancak kendisine mürâcaat edilmesi ve yaptığı inceleme sonucu gerekli görmesi durumunda o belde kadısından bu dâvâya kendi huzurunda tekrar bakmasını isteyebilirdi. Bu da hükümdarın taşradaki temsilcisi ve genel güvenlik ve huzurun sağlanmasıyla görevli olma keyfiyetinin bir sonucuydu. Mülkî âmirlerin kontrolü disipliner bir kontrol sayıldığı için gerek merkezdeki, gerekse taşradaki divanlar, halkın devlet memurlarından şikâyetlerini incelemekle görevli olduğu gibi, bir devlet memuru olan kadılardan şikâyetlere de bakmıştır.

Hukuka aykırı davranan kadı ve nâibleri, gerek şikâyet üzerine, gerekse re’sen, üst mercilere bildirmek (mezâlimi ref’ etmek) görevinin Sultan III. Selim devrinde şeyhülislâmlara verildiği kaynaklarda geçmektedir[33]. Devlet organlarında gözlenen bozulmaların önüne geçmek için bir takım tedbirler alınmaya çalışılmış ve bu yolda çok ciddî teşebbüsler olmuştur. Bu bozulmaların en önemlileri adliye teşkilatında yaşanmaktaydı. Bu padişah devrinde sık sık toplanan meşveret meclislerinde hâkimlerin hukuka aykırı davranışları ve bunların sebepleri üzerinde durulmuş, bu problemler çözülmeden ülkenin diğer problemlerinin çözülemeyeceğine işaret edilerek bir takım fermanlar çıkarılmıştır[34]. Bununla beraber adı geçen padişahın herkesçe bilinen yumuşak tabiatı ve aşırı merhameti, öte yandan ilmiye (ve adliye) ıslahatıyla görevlendirilenlerin ulemâyı karşılarına almaya yol açan beklenmedik ve sert icraatleri yanısıra, Rusya ile savaş gibi başka siyasî meseleler dolayısıyla gereken esaslı tedbirler alınamamış ve bu sahadaki sıkıntılar bir süre daha devam etmiştir. Adlî teşkilattaki problemlerin çözülmesi için gereken köklü tedbirleri almak ve belli ölçüde başarı kazanmak Sultan II. Mahmud’a nasip olmuştur.

Kadıların verdikleri hükümlerde, maddî veya hukukî meselenin yanlış değerlendirilmesi iddialarından çok, kendi şahsıyla ilgili olarak (hâkim niteliği taşımama, taraf tutma, dâvâyı uzatma, dâvâya bakmama, mülkî âmirlerle ağız birliği etme, rüşvet alma gibi) şikâyette bulunulmaktaydı. Gerçi hükmün bizzat kendisinde hukuka aykırılık iddiasıyla üst mercie başvurulduğu durumlar da vardır; ancak arşiv vesikalarından anlaşıldığına göre bunlar nisbeten daha azdır. Buna karşılık klasik devir İslâm hukukunda, en azından teoride, hükme itiraz herhangi bir başka hâkime, ancak hâkimden şikâyet genellikle divan-ı mezâlime yapılırdı, dolayısıyla hükme itiraz ile hâkimden şikâyet arasında pratikte fark vardı. Hukuka aykırı bir hüküm zaten bâtıl olduğundan yeniden bir muhakeme yapılarak yeni bir hüküm verilmesi mümkündü. Bundan ötürü üst mercilere mürâcaat daha ziyâde hâkimin muhakeme sırasındaki hareketlerine teallûk etmektedir. Şu kadar ki İslâm hukukunun ilk devirlerinden itibaren artık yargı mekân ile kayıtlandığından eşit derecede bir başka kadıya başvurma imkânı kalmamış; divan-ı mezâlim bir üst mahkeme sıfatıyla yegâne adlî kontrol mercii olmuştur. Bu devirlerden intikal eden geleneğin etkisiyle, Osmanlı hukukunda da yargı mekân ile kayıtlandığından, dâvâyı istinaf yoluyla başka bir hâkime götürmek mümkün değildi. Hukuka aykırı verildiği düşünülen hükümler Divanı Hümâyun’a götürülebilirdi. Daha ziyâde idarî mahkeme görünümündeki Divan-ı Hümayun’un kararı istikametinde gerekirse istinaf edilebilirdi. Öte yandan hukuka aykırı davranan kadı, kendisini tâyin eden otorite tarafından görevden alınabilmekte, hatta ağır şekilde cezâlandırılabilmektedir. Bu imkânın varlığı, hükümlerin kontrolüne ve dolayısıyla düzenli bir kanun yolu mekanizmasının kurulmasına fazla ihtiyaç duyulmamasının sebeplerinden birisidir. Bundan dolayı Osmanlı hukukunda da hükümlerin kontrolüyle hâkimlerin kontrolü çoğunlukla bir arada ele alınmıştır, aralarında fazlaca fark gözetilmemiştir.

Bu anlayış Tanzimat sonrasına da yansımış, hâkimden şikâyet bu devirde bir kanun yolu olarak düzenlenmiştir. Hatta bu dönemlerde sistematik bir kanun yolu mekanizmasının kurulmasından çok, hâkimlerin bağımsızlığının azaltılması tercih edilmiştir[35]. Nitekim bir müellif Tanzimat’tan sonra istinaf ve temyiz gibi müesseselerin kabulüyle mahkemelerin bir hiyerarşiye bağlandığını ve bir tür denetim altına sokulduğunu, böylece kadıların müstakil ve hukuken tek otorite olduğu İslâmî sistemden uzaklaşıldığını söylemektedir[36]. Halbuki adliye teşkilatında her türlü reformu yapmak, yeni mahkemeler ihdâs etmek, İslâm hukukuna aykırı olmadığı gibi, mahkeme kararlarının hukuka uygunluğunu bizzat kontrol etmek veya bunun için müesseseler oluşturmak İslâm hukukunda devlet başkanına tanınmış bir yetkidir. Kaldı ki müellifin kastettiği türde istinaf ve temyiz kadıların görev yaptığı şer’iyye mahkemelerinde değil, yeni kurulan çok hâkimli nizâmiye mahkemelerinde söz konusu olmuştur. Kadıların bağımsızlığı prensibi İslâm hukukunun çok önem verdiği bir husustur ve Osmanlı Devleti’nde de -hukuk sisteminin en fazla harab olduğu devirlerde bile- buna dikkatle uyulmaya çalışıldığı görülür. Üzerlerinde mülkî âmirlerin hiçbir otoritesinin bulunmadığı kadılar, doğrudan merkeze bağlıydılar. Bunun yanında devlet başkanı kadıya bir dâvâyı tekrar görüp farklı istikamette bir hüküm vermesini emretse, kadı buna mecbur olmadığı gibi, dâvâ hukuka uygun olarak görülmüş ve sonuçlandırılmışsa hükmü bozamazdı. Devlet başkanının kadıyı tâyin ederken (şu zaman dilimi içinde hükmet!, sadece şu bölgede hükmet!, yalnızca şu gibi dâvâlara bak, şu gibi dâvâlara bakma!, şu ictihadla karar ver! gibi) bir takım şartlarla kayıtlaması ise zaten hukuka aykırı değildi. Çünki kadı tâyini vekâlet akdi çerçevesinde cereyan ederdi. Bu kayıtlamalar görevlendirme esnasında yapılırdı, hükmetme esnasında değil. Devlet başkanının kadıya karşı uygulayabileceği yegâne baskı onu azletmekti. Bu da çoğu zaman kadıyı etkilemezdi, çünki o ilmiye sınıfının bir üyesiydi. Kariyeri sebebiyle bu sınıfa mensubiyeti devam edeceğinden müderris veya müftü olarak görev yapmasına kimse engel olamazdı. (Ancak müderrislik ve müftülük gibi görevlerin de en az kadılıklar gibi sınırlı kadrolara bağlı oluşu pratikte bu imkânı hayli daraltmıştır.)

Kadıya mürâcaat eden kimse dâvâsıyla ilgili olarak müftüden fetvâ alıp bunu mahkemeye ibrâz edebileceği gibi, kadı da gerektiğinde müftüden fetvâ isteyebilirdi. Kadı bu fetvâya uymak zorunda değilse de uygulamada genellikle hükümlerin bunlara uygun verildiği, aksi halde üst kontrol mercii tarafından hükmün bozulduğu veya fetvâya niçin uyulmadığının sorulduğu görülmektedir[37]. Divan-ı Hümâyun’un halkın mahkeme kararlarına itiraz ve hâkimlerden şikâyetlerine bakıp verdiği hükümlerin yer aldığı ahkâm ve şikâyet defterlerindeki pek çok hükümde, taraflarca ibraz edilen fetvâlara göre hüküm verilmesi ilgili mercilere (mahkeme, kadı) bildirilmektedir[38]. Hatta Mısır'da XIX. asırda bile dâvâcı, müftüden bir fetvâ getirmeye mecburdu. Fiilen ihtilafı müftü inceler, bunun âit olduğu hukukî çözümü fetvâda gösterirdi, kadı ise çoğu zaman bu fetvâyı tasdikle yetinirdi[39]. Bu da gerek mahkemeye intikal eden ihtilafların sayısının az olmasına, gerekse nizâ, başta fetvâ gibi bir hukukî temele oturtulduğu için hükümlerde hatâ ihtimâlinin çok düşmesine sebebiyet vermekteydi. Fetvâda, maddî mesele iyice ortaya konup, bu işin mütehassısı sayılan müftü tarafından, hâdisenin hangi hukuk normuna uyduğu gösterilmektedir. Bu da dolayısıyla kanun yolu kontrolünün, bilhassa temyizin gelişmesinde menfi rol oynayan hususlardan sayılmakta, bir başka deyişle müftünün fetvâsı temyiz usulüne olan ihtiyacı azaltmaktadır. Çünki temyiz yolunda hukukî meseledeki hatâ ele alınmaktadır. (İkinci Meşrutiyet’ten sonra şer’iyye mahkemesi adını alan kadı mahkemelerine, hukukî meselenin tesbitinde müftü gibi kadılara yardımcı olmaları maksadıyla müşâvir adında görevliler tâyin edilmiştir).

Mahkemelerde yargılama sırasında şühûdü'l-hâl denilen kimseler müşâhid olarak yer alırdı. Mahallin ileri gelenlerinden ve genellikle dâvâ ve taraflarla ilgili kimselerden birkaç kişinin oluşturduğu bu hey'et mahkemenin işleyişine ve hükme karışmayıp ancak kadı’nın hukuka uygun karar vermesine dolaylı olarak etki ederlerdi[40]. Böylece şühûdü’l-hâl, dâvâdaki maddî meselenin ele alınışını gözleyip, hükmün dâvâ zabtına uygunluğunu kontrol ettiklerinden bir bakıma istinaf ihtiyacını ortadan kaldırmaktadır. Gerek müftü ve gerekse şühûdü'l-hâl denilen kimselerin, kadı hükmünün hukuka uygun ve âdil verilmesi için bir çeşit ilk kademe temyiz görevi yaptığına bazı müelliflerce dikkat çekilmiştir[41].

Kadıların, toplumun en saygın, faziletli ve ahlâklı kimselerinden tâyin olunmasına itinâ edilmeye çalışılmış ve bu, kadıların âdil bir şekilde hükmetmelerini sağlayacak en büyük teminat olarak görülmüştü. Böylece halk da mahkeme kararlarına itimad ve imtisal edecek, cemiyet huzuru sağlanacaktı. Ancak pratikte bu her zaman böyle olmamıştır. İnsanlık tarihi kadar eski olan olan adam kayırma usulü burada da hükmünü icrâ ettiğinden, beklenen maksad tabiatiyle hâsıl olmamıştır. Zaman zaman ve bilhassa devletin zaafa düştüğü devirlerde kadıların şikâyete medar olacak şekilde davrandıkları görülmüştür. Bunlar da çok sıkı tedbirlerle önlenmeye çalışılmıştır. Bununla beraber kadere rızâ ile âmirlere itimad ve itaat geleneğinin câri olduğu Şark dünyasında halk hâkimlere ve bunların verdikleri hükümlere itirazdan çoğunlukla kaçınmıştır. Osmanlılarda da bu geleneğin devam ettiği görülür.

Osmanlı hukukunda muhakeme oldukça süratli ve az masraflı idi. Klasik Osmanlı adlî sistemi bu yönüyle zamanının diğer hukuk sistemlerinden bâriz bir şekilde ileriydi[42]. O zamanlar Osmanlı cemiyet düzeni, İslâm hukukunun başlangıç devirlerinden çok farklı olmadığı gibi, insanlar arası ilişkiler de girift değildi. Bu sebeple hukukî ihtilaflar karmaşık sayılmazdı. Nitekim mahkeme sicillerinde yer alan hükümlerin büyük çoğunluğu hüccettir. Bunlar mahkemelerin nizâsız yargı sonucu ve günümüzdeki noterlerin fonksiyonuyla verdiği kararlar olup, ilâmların, yani nizâlı yargı sonucu verilen hükümlerin azlığı dikkat çekicidir. Halk, yukarıda da geçtiği gibi hukukî meselelerini fetvâ yoluyla çözümlemeyi daha kolay ve masrafsız bulmaktaydı. Öte yandan artık kadıların müctehid olmaları aranmıyor, dolayısıyla hukukun aslî kaynakları olan kitap, sünnet ve icma’dan bizzat hüküm çıkartmaları beklenmiyordu. Uygulanan hukukun hükümleri de fıkıh kitaplarında yer almaktaydı. Bu kitapların başlıcaları (Dürer, Mültekâ gibi) Türkçeye tercüme edilmişti. Bunun yanısıra örfî hukuk da denilen padişah emirnâmeleri sınırlı sayıda ve teknik metinlerdi. Öte yandan halk arasında daha önce cereyan edip fetvâya arzolunan hukukî ihtilafların çözümleri de Şeyhülislâmlık tarafından birer külliyat halinde zaman zaman biraraya gerilerek herkesin, bu arada kadıların istifâdesine sunulurdu (Bu fetvâlara uyma mecburiyeti teorik olarak yoktu ama Şeyhülislâmlık Tanzimat’tan sonra kadıların vermiş oldukları hükümlere karşı gidilebilecek bir nevi kanun yolu mahkemesi hâline gelecek, dolayısıyle bu fetvâ mecmualarına uymanın önemi artacak, çünki bunlar bir bakımdan bugünki ictihadı birleştirme kararlarının fonksiyonunu görecektir). Bu sebeple hepsi belirli bir eğitim almış ve tecrübe kazanmış olan kadıların verdikleri hükümde hatâya düşmemeleri beklenirdi. Kaldı ki takıldığı hususlarda hukukçulara danışması, müftülerden fetvâ sorması mümkündü. Zaten karmaşık ve çeşitli olmadığı için mahkeme önlerine gelen hukukî ihtilafların hukuka aykırı çözümlenme ihtimali de fazla değildi.

Bütün bu söylenenlerden hareketle Osmanlı hukuk tarihinde mahkeme kararlarının kontrolü, hükümlerin hatâlı ve hukuka aykırı verilmesinden, bir başka deyişle maddî ve hukukî meselenin tesbitinde hatâdan ziyâde, kadıların herhangi bir sebeple hukuka aykırı davranmalarından dolayı cereyan etmiştir. Nitekim kaynak ve belgelerde bu husus görülmektedir. Kadılar, birer insan olmaları itibariyle “hevâ ve nefslerine uyup” hukuka aykırı davranabilirlerdi. Bunlar da genellikle, rüşvet alma[43], sicil tahrif etme[44], düzmece hüküm verme[45], taraf tutma[46], dâvâya bakmaktan kaçınma[47], ehl-i örf denilen mülkî idarecilerle işbirliği yapma[48], yolsuzluk[49], zorla dâvâ görme[50], haksız yere cerîme alma[51], devre çıkmak[52], birbiriyle çelişen hükümler verme[53] gibi davranışlardır. Böyle davranan kadılar, haklarındaki şikâyetler tahkik edilerek yerinde görülürse görevden alınarak genellikle sürgüne gönderilir, sürgün yerine vardıkları iyice tâkip edilir[54], yine çoğu zaman bir süre sonra iyi halleri görülerek “ıslâh-ı nefs” etmeleri üzerine makamın şerefi de göz önüne alınarak ve kimi zaman da araya hatırlı ve merhametli kimselerin girmesiyle affedilir[55] veya herhangi bir sebeple sürgün yerleri değiştirilirdi[56]. Kendilerinden şikâyet olunan bazı kadılar hakkında açılan tahkikat ve teftişte şikâyetçilerden kimsenin bulunmadığı veya iddiaların asılsız olduğu da görülebilirdi[57]. Sâdece kadıların değil, kazaskerlerin de haklarındaki şikâyetlerden dolayı teftiş edildikleri bilinmektedir[58]. Hakkında hiç şikâyet gelmeyen kadılar da, görev süreleri bir mikdar uzatılarak taltif edilirdi[59]. Şikâyet üzerine cezâlandırılan kadı ve nâiblerin vermiş oldukları hükümler de çoğu zaman iptal edilirdi. İşte bu sebeple klasik devir Osmanlı hukukunda kanun yolları, mahkeme hükümlerinden çok hâkimlerin kontrolü şeklinde cereyan etmiştir.

Osmanlı hukukunda da bir kere usulüne uygun olarak görülmüş bir dâvânın tekrar görülmesine prensip itibariyle imkân yoktu[60]. Şeyhülislâm Ebussuud Efendi'nin Ma'rûzât adlı eserinde yer alan bir fetvâ konumuz açısından oldukça önemlidir: "Mes'ele: Bir def'a şer'-i şerifle faslolunub âher kadı tenfiz ve imza eylediği husus yine aslından dinlenmek şer'î olur mu? el-cevâb: Emr-i sultanî olmayıcak olmaz, memur olıcak dahi sâbıkan şer'le faslolundığı sâbit olıcak tağyir olunmaz."[61]. Fetvâdan anlaşıldığına göre bir hâkimin hukuka uygun olarak görüp sonuçlandırdığı bir dâvâ ancak padişahın emriyle (veya izniyle) yeniden görülebilir. Padişah emrinin muhatabı aynı mahkeme olabileceği gibi bir başka mahkeme de olabilir. Fetvâ metninde geçen emir verilse bile, dâvâya usulüne uygun olarak bakılmış ve hükmü de hukuka uygun olarak sâdır olmuşsa artık bu hükmü değiştirme mecburiyeti yoktur, bir başka deyişle kadı tekrar aynı istikamette hüküm verebilir.

Kadıların muhakeme esnasında âdil davranmaları ve hukuka uygun karar vermeleri hususunda sık sık ikaz edildikleri bilinmektedir. Genellikle her padişah tahta çıktığında yayınlanıp ülkenin en ücra köşelerine kadar gönderilen adaletnâmelerde bu hususa dikkat çekilmektedir[62]. Öte yandan halkın zarar görmelerini önlemek için aslı olmayan ve hileli dâvâlara bakılmaması emredilmiştir[63]. Bazı kimselerin daha önce hukuka uygun bir şekilde çözümlenmiş dâvâları başka bir şekle sokarak tekrar mahkeme önüne getirmeleri de yasaklanmıştır[64]. Ancak bir mahkemede reddedilen bir dâvâyla ilgili yeni bir şikâyet ve talep sözkonusu olduğunda, bunun görülmesini istemek mümkündü[65].

Şu da ifade edilmelidir ki, İslâm hukukunda, kadı’nın yargılama sonucu verdiği hükmü taraflara, bilhassa mahkûm olan tarafa gerekçeli bir şekilde açıklaması ve taraflar isterse bu gerekçeleri içeren birer i’lâm verme yükümlülüğü getirilmiştir. Böylece mahkeme üzerinde doğması muhtemel töhmeti başlangıçta bertaraf etmek, öte yandan tarafların hükme râzı olarak itirazda bulunmalarının önüne geçmek istenmiştir[66].

Bu hususta işaret edilmesi gereken önemli bir nokta, kadıların verdikleri idam cezâlarının, bilhassa siyaseten katl cezâlarının infazının padişah tasdikine bağlı olmasıdır. Gerçekten kadıların verdiği hükümlerden siyaseten katle dâir olanlar re'sen ve resmen temyize benzeyen bir istisnâî usule tâbiydi. Bu hükümleri ihtivâ eden i'lâm, çoğu zaman mahkûm ile beraber bulunulan yerin durumuna göre sancak veya beylerbeyince merkeze gönderilir, burada incelenen hüküm daha sonra padişah tarafından tasdik olunmadıkça yerine getirilemezdi[67]. Uygulamada yalnız idam değil, diğer ağır bedenî cezâlara dâir i'lâmlar da merkeze arzolunarak tasdik edildikten sonra yerine getirilmekteydi. Fiilen, i'lâmlar, padişah değil, kazasker veya sadrıâzam tarafından incelenirdi, ama her halde padişah tarafından tasdik olunmak zorundaydı[68]. Ölüm cezâsı içeren hükümlerin ancak padişah tasdikiyle yerine getirilebilmesi prensibi devletin sonuna kadar sürmüştür[69]. Hatta klasik devirde çoğu zaman görülen ağır suçlara dâir dâvâlarda kadılar bir ön soruşturmacı gibi çalışarak sicilleri ve tarafları merkeze gönderir, muhakemeyi Divan bizzat yapar ve hüküm verirdi. Kadılar bilhassa taraflardan çekindikleri veya içinden çıkamadıkları dâvâlarda bu yolu izlemeyi tercih etmişlerdir[70]. Bazen de Divan bizzat muhakemeyi yapmak üzere ilgililerin merkeze gönderilmesini emrederdi[71]. Kimi zaman da taraflar dâvâlarının merkezde görülmesini isterdi[72]. Çoğu zaman da cezânın (bilhassa siyaset cezâsı) icrâsı merkez tarafından gerçekleştirilmiştir[73].

Kadılar tâyin edildikleri beldede her türlü şer’î dâvâlara bakıp sonuçlandırmakla yegâne görevli ve yetkili kimselerdi. Bununla beraber mühimme ve ahkâm defterlerinde normalde kadıların bakması gereken dâvâların ilk derece mercii gibi Divan huzuruna götürüldüğü görülmektedir. Ancak bu hükümler çok özet olduğu için, dâvâların Divan’da esastan mı görüldüğü, yoksa kadıların dâvâyı görüp hüküm merhalesine getirdikten sonra durumu Divan’a mı arzettiği pek anlaşılamamaktadır. Şu kadar ki, kadılar, tarafların şerli olduğu meselelerde, mütegallibelerin tâcizlerinden çekindikleri durumlarda, dâvâları görülmek üzere Divan-ı Hümâyun’a arzederlerdi[74]. Bu takdirde Divan dâvâyı görüp sonuçlandırır, kadıya da sadece kararı icrâ ve infaz ettirmek kalırdı, hatta çoğu zaman bu işin de aynı sebeplerle bizzat Divan tarafından yapıldığı olurdu. Kadıların tahkikat yapıp dâvâyı hüküm safhasına getirdikten sonra durumu Divan’a arzetmesi, re’sen temyize benzeyen bir durumdur. Kaldı ki İslâm hukukunda hükümdarın kadı tâyin etmesi, yargı otoritesinin tamamen devrettiği anlamına gelmediği için her istediği zaman dâvâları bizzat dinleyip hüküm verebilirdi. Hükümdar yalnızca kendisinin taraf olduğu bir dâvâya bakamazdı[75].

Osmanlılarda da klasik devir İslâm devletlerinde olduğu gibi teb’anın hükümdara Allah’ın bir bir emâneti olduğu anlayışı hâkim bulunduğu için, padişahlar en uzak beldede otursa bile halkın doğrudan kendisine başvurabilmesini adaletli bir yönetimin ilk şartı olarak görmüş, bunun için gereken bütün tedbirler alınmaya çalışılmıştır. Bu sebeple de Divan-ı Hümâyun, padişahın hususî mahkemesi olmak itibariyle halkın idarecilerden ve dolayısıyla kadılardan şikâyette bulunabilecekleri bir müessese fonksiyonunu da icrâ etmiştir[76].

Klasik devir Osmanlı hukukunda kadıların verdikleri hükümlerden tatmin olmayan, bu hükümleri hukuka aykırı bulan veya kadıların meslekî prensiplere uymadığını düşünen taraf Divan-ı Hümâyun'a mürâcaatta bulunarak dâvâya yeniden bakılıp hükmün düzeltilmesini isteyebilirdi. Acaba taşralardaki beylerbeyi ve sancakbeyi divanlarına da bu maksadla başvurmak mümkün müydü? Onyedinci yüzyılda hazırlanmış olan Tevki’î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesinde de belirtildiği üzere taşra divanları dâvâ dinleyip şer’î hükümleri yerine getirmek ve mezâlimi def’ etmekle emrolunmuşlardır[77]. Demek ki bu divanlar da İslâm hukuk tarihindeki mezâlim divanlarıyla aynı mâhiyetteydi ve Osmanlı başşehrindeki Divan-ı Hümâyun’un taşralardaki örneğiydi. O halde bunlar da gerek dâvâ dinleme ve gerekse mezâlimi kaldırma yönünde görev ve yetkilidirler. Mezâlim devlet memurlarının hukuka aykırı davranışları neticesi halkın gördüğü zararlardır. Kadılar da birer devlet memuru olmaları hasebiyle, hukuka aykırı olarak verdikleri hükümlerden dolayı halkın -günümüzdeki idare mahkemelerine benzeyen- bu divanlara şikâyette bulunma imkânı teorik olarak vardır. Ancak pratikte bu imkân kullanılmış mıdır veya ne derece yaygınlıkla kullanılmıştır, bu konuda elimizde kâfi bilgi ve belge bulunmamaktadır. Ancak şurası bellidir ki, mahkeme kararlarına itirazı olan kimseler, tarih boyu merkeze, yani Divan-ı Hümâyun'a mürâcaatı tercih etmiştir. Divan-ı Hümâyun’a mürâcaat, taşra divanlarına gitmekten daha zor ve masraflı olsa bile, buradaki mülkî âmir ve hâkimlerin mahallî etkiler altında kalabilme ihtimali olduğu için halkın tercih ettiği bir yol olmuştur. Çünki Divan-ı Hümâyun memleketteki en âdil ve hassas mahkeme olarak görülürdü. Hem bunun verdiği hükümleri de en nihayet padişaha arzetme imkânı vardı. Ancak daha çok merkezde yaşayanlar için kolay olan bu usul, tabiatiyle taşradakiler bakımından zordu. Bununla birlikte muhtemelen taşradaki halk Divan'a mürâcaat usulünü oldukça kolay ve az masraflı bir hale getirmişti; şöyle ki bir beldede mahkeme kararına itiraz eden kimseler ortaklaşa bir vekil tâyin ederek bunu merkeze gönderir, bunun aracılığıyla dâvâlarını takip ettirebilirlerdi. Divan-ı Hümâyun sicillerinin tedkikinden bu anlaşılmaktadır[78].

III. MAHKEME KARARLARININ KONTROL MERCİLERİ

A. Divan-ı Hümâyun

Divan-ı Hümâyun, müslüman devletlerdeki divan-ı mezâlimlerin,Osmanlılardaki gelişmiş bir devamıydı[79]. Osmanlı Devleti'nde de velâyet-i kazâ, yani yargı fonksiyonu ikiye ayrılmış, birincisi kadılar, ikincisi ise padişah adına Divan-ı Hümâyun tarafından kullanılmıştır. Bu ikincisine klasik İslâm devletlerinde velâyet-i mezâlim de denir ve velâyet-i kazâ tâbiri yalnızca kadı’nın hâiz bulunduğu velâyete hasrolunurdu. Başlangıçta padişah başkanlığında toplanan Divan-ı Hümâyun'a, Fâtih Sultan Mehmed devrinden sonra genellikle vezîriâzam başkanlık etmeye başlamış, kubbealtı vezîrleri, nişancı, kazaskerler, defterdar, vezîr rütbesindeyseler yeniçeri ağası ve kaptan-ı deryâ ile merkezde bulunması durumunda Rumeli beylerbeyi bunun dâimî mensuplarını teşkil etmiştir[80].

Divan-ı Hümâyun, siyasî görevlerinin yanısıra yargı yetkisini de hâiz olup, hem ilk derece mahkemesi, hem de bir kanun yolu mercii gibi çalışmıştır. Pek çok müellif Divan-ı Hümâyun'un bir kanun yolu mercii olduğunu, hatta temyiz mahkemesi konumunda bulunduğunu açıkça kabul etmektedir[81]. Divan-ı Hümâyun, bir bakıma padişahın yargı otoritesini bizzat kullanmasına imkân veren bir kurumdu. Sonraları padişah Divan toplantılarına katılmamaya başlamışsa da, Divan-ı Hümâyun padişah adına yargı otoritesi kullanmakta, alınan kararların büyük çoğunluğu padişah tasdik etmedikçe yürürlüğe girememekteydi. Kaldı ki vezîriâzâm, padişahın mutlak vekili durumundaydı[82]. Ayrıca bir dâvâ doğrudan Divan-ı Hümâyun'a götürülebildiği gibi padişaha da mürâcaat edilebilir, bu halde padişah sonucu kendisine bildirilmek üzere dâvâyı Divan-ı Hümâyun'a havâle ederdi.

Gerek örfî ve gerekse şer'î dâvâlar Divan önüne getirilebilmekteydi. Kadıların her hangi bir sebeple bakmadıkları veya bakamadıkları dâvâlarla gayrımüslimlere (zimmî) âit bir takım dâvâlar burada ilk derece sıfatıyla görülürdü. Genellikle örfî dâvâları bizzat vezîriâzam görür, malî dâvâlar defterdara, şer'î dâvâlar ise Rumeli kazaskerine havâle edilirdi. Şer'î dâvâlar fazlaysa Anadolu kazaskerinin de görevlendirildiği olurdu[83]. Divan-ı Hümâyun, dâvâlar yönünden genel izinli olup istediği bir dâvâyı taraflar talep etmese de ele alıp görebilirdi[84].

Kadıların vermiş oldukları hükümler, hukuka aykırı oldukları iddiasıyla taşralardaki sancak ve beylerbeyi divanlarına çıkarılabildiği gibi, Divan-ı Hümâyun önüne de götürülebilirdi. Burada itiraz sâhibinin seçme hakkı söz konusu idi. Arşiv vesikalarından anlaşıldığına göre, mürâcaat gerekçeleri çok çeşitli olabilirdi. Sözgelişi kimi zaman dâvâlının talebi taşra mahkemesinde reddedilmiştir[85], veya verilen hüküm kendisini tatmin etmemiştir[86] ya da kendisi aleyhine bir başkasının talebi üzerine hüküm verilmiştir[87]. İşte bu ve benzeri durumlarda Divan’a başvurma imkânı vardı. İslâm hukukunda olduğu gibi klasik devir Osmanlı hukukunda da mahkeme kararlarının kontrolü, teşkilât ve usul bakımından günümüzde geçerli olan kanun yolu usul ve teşkilâtına tam mânâsıyla benzememektedir. Ancak Divan-ı Hümâyun, yüksek hüküm kontrol mercii hüviyetini dâimâ korumuştur[88].

Şeyhülislâm Ebussuud Efendi'nin yukarıda zikredilen fetvâsında da yer aldığı üzere Osmanlı kadılarının usulüne uygun bir şekilde hükme bağladığı dâvâların yeniden görülebilmesi ancak padişahın iznine bağlıydı. Divan-ı Hümâyun genel olarak bu hususta izinli kabul edilmektedir. Öte yandan vezîriâzam padişahı temsil ettiğinden onun yargı otoritesini de hâiz sayılır, her türlü dâvâyı görüp sonuçlandırabileceği gibi, bunun için başka mercileri (sözgelişi kazaskerleri veya diğer kadıları) da görevlendirebilirdi[89]. Çoğu zaman halk, ehli örf veya kadılar, dâvâların (bilhassa cezâ dâvâlarının) çözümünü dilekçe ile Divan’dan talep ederdi. Divan, bu ihtilafa bizzat bakabileceği gibi[90], ilgili mahallin kadısına dâvâya bakması hususunda hüküm de gönderebilirdi. Bazen bunu dilekçe sâhibi de isteyebilirdi[91]. Bazı durumlarda başka kadılar bu dâvâya bakmakla görevlendirilebilirdi[92]. Bazen de dâvânın taşrada görülmesi mümkün olmazsa merkeze gönderilmesi istenebilirdi[93]. Kimi zaman da dâvânın görülmesi ve delillerin tesbiti, ilgili mahallin mahkemesince yapılıp sanıkların dâvânın sicil suretleriyle beraber merkeze gönderilmesinin istendiği görülmektedir. Burada hükmün merkez (Divan-ı Hümâyun veya Vezîriâzam Divanı) tarafından verilip icrâ ve infaz ettirileceği anlaşılmaktadır[94]. Divan-ı Hümâyun’un dâvâ görmekte genel izinli olduğu kabul edilmekle beraber, kimi zaman önemli dâvâlarda vezîriâzamın bu dâvâya Divan-ı Hümâyun'un bakabilmesi için padişahtan izin istediği de olmuştur[95].

Bir mahkeme hükmüne râzı olmayan taraf, bizzat Divan-ı Hümâyun'a mürâcaat edebileceği gibi bu hususta dilekçe (istidâ, arzıhal) da verebilirdi. Dilekçe ise ya doğrudan Divan-ı Hümâyun'a verilir, ya da genellikle Cuma selâmlığı sırasında padişaha arzolunurdu, padişah bu dilekçeleri inceledikten sonra gereği yapılmak ve sonucu kendisine bildirilmek üzere Divan-ı Hümâyun'a havâle ederdi[96]. Cuma selâmlığı sırasında padişahlara dilekçe vermek için çok büyük bir kalabalık toplanır, padişah maiyyetinden bir veya birkaç kimseyi (genellikle sır kâtiplerini) bu dilekçeleri toplayıp kendisine getirmek üzere görevlendirirdi. Özellikle uzakta kalanlar, kalabalıktan dolayı kendilerini belli etmek üzere başlarının üzerinde yanan bir meş'ale (veya bir hasır parçası ya da içinde yanan saman, talaş, hasır parçaları ve ziftli paçavralar bulunan bir tas) tutarlardı. Öyle ki "hasır yakmak" tâbiri Anadolu'da mahkeme hükmünü merkezdeki Divan'a şikâyet yoluyla götürmek mânâsında kullanılır olmuştu. Buna "ateş istidâsı" da denirdi. Ateş istidâsı vermenin Cuma Selâmlığı’na ve kadıların hükümlerine mahsus olmadığı anlaşılmaktadır. Kimi zaman Yalı Köşküne indiğinde, kimi zaman ise Alay Köşkündeyken, kısacası padişaha nerede tesâdüf edilirse orada ve her çeşit zulme karşı ateş istidâsı verilebilirdi. Bu gelenek Bizanslılar zamanında da vardı; imparator Ayasofya Kilisesi’ne veya bir başka yere gezmeye giderken idareden ve hâkimlerden her hangi bir şikâyeti olan kimseler imparatora bunu bildirirlerdi[97] . Padişah, kendisine arzolunan dilekçeleri kapıcılar kethüdasına toplattırıp saraya döndüğünde bizzat inceleyerek karar verebileceği gibi, uygulamada çoğu zaman bunları vezîriâzama gönderir ve ardını takip ederdi. Bunun için "Sen ki vezîriâzamsın! Birkaç arzıhali yüce katıma sundular, sana gönderdim, arzıhal sunanları bulup, dâvâlarını dinleyip, haklarını hak edip, bir daha yüce katıma arzıhal sunmalı olmasın, şöyle bilesin..." meâlinde bir hatt-ı hümâyun düzenlenir, vezîriâzam da derhal bir telhis ile buna cevap verirdi[98].

XVII. asırda vezîriâzam Kemankeş Mustafa Paşa’ya arzedilen ve daha önce de zikrolunan reform lâyihasında taşralardaki halkın Divan’a mürâcaatlarının zorluğundan ve bunun için alınacak tedbirlerden bahsedilmektedir:

“Bâb 51. Diger: Müslimanlar bir günde hükmin alub girü ol gün Üsküdar’a geçdügi ahvâli bildürür. Bu husus kat’i lâzımdur. Müslimanlar bu hususda kat’i müteşekkilerdür. Zira kimisi ömründe muazzam şehr görmemişdür. Türk vardur ki iskeleden Divan-ı Âli’ye gelince kırk kişiye sormayınca Divan’ı bulamaz. Bu kande kaldı kim Divan yazıcıların evini bula. Bunların hâli budur ki evvelâ Divan-ı Âliye ki varurlar, hükm-i şerîf emr olunur, şâd olurlar. Sonra sora sora reisü’l-küttâb hazretlerinin evini bulurlar. Dahi âdet-i kadîmdür ki ol hükm isteyen türkün eline barmak kadar kağıd virilür ve derler ki ‘var imdi sen bu kâğıdı filan mahallede fülan yazıcıya vir, ol senün hükmün yazıvirir’ derler. Dahi ol derdmend eğer yayla yürüklerinden olub ömründe ne ekâbir ve ne bu asl şehr görmedi ise vakt olur ki Divansız günlerde iki gün gezer bulamaz. Sonra konak yerini dahi yavî kılur. Başına dürlü dürlü haller gelür, tâ Cum’a ertesi girü Divana gelür, ol emr etdükleri kâtibi bulur, kâtib dahi neylesün ol dar yerde türk ile oturub hükmün yazmağa kâbil değil. Gelende o da ‘muradınız üzre ne yazıvireyin?’ dir, tekrar ol derdmend zâru sergerdân gezer meğer ki şirin türk olanca kerre hükm-i şerîf çıkarmış ola ki iki üç günde hükmin ala. Bâkisi hükmini alıncaya değin çok belâ çeker. Zirâ (el-garîbü ke’l-a’mâ=garip kör gibidir). Geze geze hükme virecek akçesin dahi ekl eyler, sonra hükmünü dahi bulsa akçesiz alımaz, ah vah ile çıkar gider, mazlumlardır. Hem ötede zulme uğramışdur, hem burda gelüb işleri bitmeyüb arkasındaki kepenek ve gayrı esbabçuğun satar. Vebâldir. Bunun gibilerden gâyet sakınmak gerekdir. Yine kim dimişlerdir: Sakın mazlumun âhından sehergâh, ki yerde komamışdur ânı Allah. Ve dahi dimişlerdir kim: Sakın mazlumdan kim nâliş eyler, ki nâliş vara vara çoğ iş eyler. Bu sebebdendir ki yıldan yıla kâğıd emînlerinde nice bin hükmün battâl kalur. Eğer Divan kâtibleri vâfir olsa ve bir vâsi yirde otursalar dahi ol kişiye ki hükm-i şerîf emr olunur, heman her kişi bir kâtibin yanında oturub filhal hükmün yazdursa ve divitdâr muttasıl nişanladub kâğıd eminine teslîm eylese, dahi her müsliman Divan günü eşecügün Üsküdar’da yoldaşıyla koyub sabahdan Divan’a gelüb maslahatçuğun görüb şâd u hürrem olub cân u gönül ile bu âdeti koyan vezîr-i a’zâm hazretlerine şol kadar hayr dualar iderlerdi, ki tâ rûz-i kıyâmet bu eser ferâmuş olmazdı. Ahşamın girü Üsküdar’a geçerlerdi. Sonra her işiden müsliman ne der kim hükm almak kat’ı âsân olmış deyu şol kadar âdemler hükm-i şerîf almağa geleydi ki kâğıd mahsüli evvelkinden ziyâde tefâvüt eylerdi. Ve ihlasla ve şevkle hayr dualar iderlerdi. Sâhib-i seâdete bu hayr ve bu eserler kifâyet iderdi. Nitekim dimişlerdir. Beyt: Dua ki ihlasla ola seherde, kılıcdan îtîdir kalbi cigerde. Ve eğer vâfir kâtib olıcak bunlara ulûfe dahi gider, deyu buyurulursa: Bu müslimanlar hükme ihtiyarlariyle yigirmi beşer akçe virmeğe râzılardır. Tek bir günde halâs olsunlar. Bu takdirce bu kâtiblerin ulûfesi yüz bir akçe ziyâdeden çıkardı, ziyâde dahi kalurdı.”[99].

Topkapı Sarayı’nın ilk bölümü olup, Bâb-ı Hümâyun ile Bâbü’s-Selâm (Orta Kapı) arasında yer alan ve önemli devlet dâirelerinin bulunduğu birinci avluda, Deâvi Kasrı denilen bir binâ vardı. Divan-ı Hümâyun’un toplandığı zamanlar kubbe vezîrlerinden biri hergün nöbetleşe buraya gelerek verilen istidâları toplar, dâvâ sâhiplerini konuşturur, (bugünki Yargıtay tedkik hâkimleri gibi) dâvâyı özetleyerek bilahare Divan’a arzederdi[100].

Divan'da genellikle mürâfaa (duruşma) yapılırdı. Ancak tarafların hazır bulunma mecburiyeti yoktu. Bu hallerde de Divan önüne gelen hükmü incelemekten geri durmamaktaydı[101]. Tarafların Divan'da kendilerini bir vekil aracılığıyla temsil ettirmeleri de mümkündü, hele ülkenin uzak yerlerinden gelen mürâcaatların bu yolla tâkibinin daha uygun ve kolay olacağı açıktır[102].

Dâvâ dilekçeleri önce çavuşbaşı tarafından incelenirdi. Muhakemenin prosedürü ve hükmün yerine getirilmesinde de çavuşbaşı baş yetkili olup, bu bakımdan vezîriâzamın vekili konumundaydı. Emrindeki çavuşlar vasıtasıyla dâvâların görülmesi ve hükümlerin yerine getirilmesini, ayrıca taşralardan gelen hükümlerle ilgili yazışmaların yapılmasını sağlardı[103].

Divan-ı Hümâyun'da dâvâ sahipleri, çavuşlar ve kapıcılar vâsıtasıyla sıraya dizilir, sırası gelen, çavuşbaşı ve kapıcılar kethüdası tarafından Divan'a alınırdı. Dâvâ sâhibinin dilekçesi Divan'da önce tezkireciler tarafından vezîriâzama okunurdu. Padişahın mutlak vekili olan vezîriâzam bu hususta hükmünü verir ve bu hüküm yine tezkireciler tarafından kaydedilirdi. Gerekli görülen dâvâlar vezîriâzam tarafından, hallolunmak üzere Rumeli kazaskerine havâle edilir, dâvâlar fazlaysa Anadolu kazaskeri de yardımla görevlendirilirdi. Kazaskerin gördüğü dâvâ hükmü vezîriâzamın kontrolüne tâbi olup uygun görülmediği takdirde bozulabilirdi[104].

Mahkeme hükmü Divan'da bozulduktan sonra dâvâ, ya burada yeniden görülüp sonuçlandırır, ya da ilgili mahkemeye yeniden görülmek üzere gönderilirdi. Divan-ı Hümâyun kararları kesindir; taraflar hâzır ise derhal Divan önüne yerine getirilir, değilse ilgili mahallin kadı veya idarecisine hükmün hemen infaz edilmesi hususunda emir gönderilir, kimi zaman ise cezâsı infaz edilecek mahkûmun merkeze yollanması istenirdi[105]. Divan’ın emri üzerine bir dâvâya tekrar bakıldıktan sonra bu hükme de itiraz edilebildiği arşiv belgelerinden anlaşılmaktadır[106]. Ancak bu hükmün artık daha aşağı bir mahkemeye götürülmesi mümkün değildi[107]. Mahkeme hükmünün hukuka uygun bulunup tasdik edildiği, bir başka deyişle talebin reddedildiği de olmuştur[108].

Topkapı Sarayı’nın ilk bölümü olan Bâb-ı Hümâyun ile Bâbü’s-Selâm (Orta Kapı) arasında yer alan ve önemli devlet dâirelerinin bulunduğu birinci avluda, Siyaset Çeşmesi veya Cellad Çeşmesi denilen bir yer vardı ki, siyâseten katl ile had veya kısas ihtivâ eden mahkeme kararları burada infaz olunur; Orta Kapı önünde bulunan Seng-i İbret denilen yerde siyâseten idam edilenlerin kesik başları bir müddet teşhir olunurdu. (Bu taş Tanzimat’tan sonra kaldırılmıştır.) [109].

Divan-ı Hümâyun kararı kesin olmakla beraber padişahın bunu kontrolü her zaman mümkündü. Öncelikle padişah, Divan toplantılarını zaman zaman Divan salonunun duvarının yukarısındaki pencerenin (kafes) arkasında Kasr-ı Adl denilen yerden dinlemekteydi[110]. Böyle olunca hem zamanında toplantılara müdahale edebiliyor, hem de Divan-ı Hümâyun, mürâfaalarda daha dikkatli davranmaya özen gösteriyordu[111]. Padişahların Divan toplantılarını kafes arkasından dinlemeleri ve gerekli gördüklerinde müdahale edebilmeleri geleneği Osmanlı Devleti'nde giderek kurumlaşmıştı. Öyle ki bu, padişahların çok rağbet ettiği bir usul olup, hemen hepsi Divan toplantılarını oldukça düzenli şekilde dinlemeyi tercih etmişlerdir[112].

Görüşmeler bittikten sonra Divan mensupları padişahın huzuruna çıkarak kendisine bilgi verir ve Divan kararlarının yerine getirilebilmesi için tasdik beklerlerdi. Arz denilen bu usul ayrıntılı formaliteler içermekteydi[113]. Aslında Divan'ın her kararı için padişahın tasdiki gerekmemekteydi. Bilhassa adlî kararlar hemen yerine getirilirdi. Kaynaklarda kazaskerlerin arza girip hâkim tâyinleriyle ilgili raporlarını padişaha okudukları ve padişahın bir diyeceği olup olmadığını bir süre beklediklere ilişkin bilgiler vardır, ancak kazaskerlerin Divan'da verilen adlî kararlarla ilgili bilgi verip tasdik istediklerine dâir açıklık yoktur[114]. Nitekim Divan-ı Hümâyun'un adlî kararları genellikle padişahın tasdikini gerektirmediğinden tamamı mühimme defterlerinde de yer almazdı[115]. Bununla beraber kazaskerlerden sonra arza giren vezîriâzam Divan'da alınan kararlardan genellikle önem taşıyanları padişaha beyan edip tasdikini beklerdi. Padişah kararı tasdik edebileceği gibi geri de çevirebilirdi[116]. Bu gelenek devletin sonuna kadar sürmüş, Tanzimat'tan sonra Divan-ı Hümayun’un yerini alan Meclis-i Vâlâ’nın bütün kararları padişahın tasdikiyle yürürlüğe girmiştir[117].

Divan-ı Hümâyun'un fonksiyonları giderek zayıflamış, XVII. yüzyıldan itibaren de uzun aralıklarla ve ancak yabancı elçilerin kabulü, ulûfe dağıtımı gibi protokol günlerinde toplanır duruma gelmiştir. Tanzimat'tan sonra Divan-ı Hümâyun'un işlerini yerine getirmek üzere Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye kurulmuş, Vezîriâzam (İkindi) Divanı da Bâbıâli'nin nüfuz kazanmasına sebep ve Hey'et-i Vükelâ'nın (Kabine) çekirdeğini teşkil etmiştir. Divan-ı Hümâyun, Bâbıâli’nin bürokrasi işlerini yerine getirmek üzere bu birimin bünyesinde varlığını sürdürmüştür.

B. Vezîriâzam (İkindi) Divanı

Divan-ı Hümâyun toplandığı günlerde öğlene kadar çalışır, öğleden sonra vezîriâzam kendi konağında bir divan kurardı ki buna Vezîriâzam Divanı veya İkindi Divanı denirdi. Bu Divanda Divan-ı Hümâyun'da sonuçlandırılamayan işler veya burada bakılmasına hâcet olmayan ikinci derecede önemli görüşülür, dâvâlar görülürdü[118]. Her iki divanın baktığı hususlar ve aralarındaki yetki sınırına ilişkin tam bir açıklık bulunmamaktadır[119]. Yine de her iki divan arasında bir ahengin söz konusu olduğu düşünülebilir[120]. Muhtemelen Divan-ı Hümâyun devletin en üst mercilerinden birisi ve padişahın meclisi olduğu için bir takım şikâyet ve talepler buraya yapılıyor, bunlardan çok önemlileri burada görülüp çözülüyor, hemen çözülemeyenler veya önem derecesi düşük olanlar diğer divanlara havâle ediliyordu. Bu durumda diğer divanlar bir bakıma Divanı Hümâyun’un alt komisyonları gibi çalışmaktaydı. Nitekim kimi zaman her divanın baktığı dâvâların ayrı olduğu, kimi zaman da birisinde çözümlenemeyen dâvâların bakılmasına diğerinde devam edildiği görülmekte, bazen de bir dâvânın bir divandan diğerine (ki bu üst mevkide bulunan bir divandır, sözgelişi Divan-ı Hümâyun'dan Cuma Divanı'na) havâle edildiği anlaşılmaktadır. Köprülü Mehmed Paşa'nın vezîriâzamlığından itibaren Divan-ı Hümâyun toplantıları giderek azalmış, yabancı elçilerin kabulü ve ulûfe dağıtılması gibi protokol günlerine inhisar ederek, öte yandan İkindi Divanı'nın önem ve fonksiyonu artmıştır[121].

İkindi Divanı'nda görülecek dâvâlara ilişkin dilekçeler sırayla okunup tarafların iddiaları dinlenerek bu işle görevlendirilenler görüşlerini söyledikten sonra vezîriâzam bunu kabul ederse dilekçenin altına yazılır ve vezîriâzam buyrultusuyla tasdik olunur, ayrıca dilekçenin bir yanına kararı ihtivâ eden bir i'lâm yazılırdı[122].

Bazı kaynaklarda, İkindi Divanı'nda görülen dâvâların daha çok örfî dâvâlar olduğu; nitekim Divan-ı Hümâyun'da da örfi dâvâları bizzat vezîriâzamın gördüğü, şer'î dâvâların ise kazaskerlere havâle edildiği söylenmektedir. Burada örfî dâvâdan maksad tımar vs. ile ilgili ihtilaflardır. Halbuki Cuma Divanı’nda kazaskerlerin bu kabil dâvâlara da baktığı arşiv vesikalarından anlaşılmaktadır. Öyleyse bu divanların fonksiyonları bakımından örfî-şer’î dâvâlar ayrımı yapmak pek de isâbetli değildir. Çünki kadılar, hem şer’î ve hem de örfî dâvâlara bakıp hükmetmekle yetkiliydiler. İkindi Divanı’nda da vezîriâzam huzurunda çözümlenenler dışındaki dâvâlardan padişaha arzı gerekenler Divan-ı Hümâyun'a havâle edilir, diğerleri ise kazaskerlere ve İstanbul kadısına bırakılırdı[123].

C. Huzur Mürâfaaları

1. Cuma Divanı

Cuma günleri vezîrâzam konağında toplanan Cuma Divanı'nda vezîriâzamın başkanlığında yalnız kazaskerler bulunur ve burada sadece dâvâlara bakılırdı. Dâvâlar vezîriâzam huzurunda dinlenip çözüldüğü için bu Divana “Huzur Mürâfaası” denir; ayrıca “Arz Odası Mürafaaları” diye anıldığı da olurdu. Cuma Divanı, vezîriâzam İstanbul'da yok ise, İkindi Divanı'nın aksine sadâret kaymakamı başkanlığında toplanabilirdi. Burada her türlü dâvâlar görülür ve hükme bağlanırdı. Dâvâ dilekçesi okunduktan sonra vezîriâzam isterse bizzat hükmedeceği gibi dâvâyı Rumeli kazaskerine de havâle edebilir, dâvâlar çoksa Anadolu kazaskeri de yardımla görevlendirilebilirdi[124]. Dâvâlar, kadıların hükümlerine karşı itirazı içeriyorsa, bu dâvâlar yeniden (istinafen) görülebildiği gibi[125], Cuma Divanı'nda kazaskerlerin çözümlediği bir dâvâda vezîriâzam veya taraflar kazaskerin tarafsızlığı veya verilen hükmün doğruluğu hususunda şüpheye düşerlerse emekli veya ma'zul kazaskerlerden birisi bu dâvâya bakar ve hükmederdi[126].

Huzur Mürafaalarına dâvâların Divan-ı Hümayun’dan, İkindi Divanı’ndan gönderilebileceği gibi padişahın da kendisine gelen dâvâ dilekçesi mâhiyetindeki arzıhalleri de Arz Odası’nda şer’le görüle üst yazısıyla buraya havâle ettiği görülmektedir. Muhtemelen taraflar Arz Odası’na doğrudan da başvurabiliyordu. Bir dâvâ bidâyeten Arz Odasına götürülebildiği gibi, mahallinde görülüp de taraflardan birinin hükme kanaat etmediği dâvâlar da istinafen buraya arzedilebilirdi. Her iki halde de dâvâlara bizzat bakılabileceği gibi başka bir mahkemeye de gönderilebilirdi. Bu mahkeme genellikle tarafların bulundukları yer mahkemesi veya istinaf taleplerinde ilk hükmü veren mahkemeydi[127].

Divan-ı Hümâyun hakkında önemli bir eser kaleme almış bulunan Ahmet Mumcu, Cuma Divanı'na gelen dâvâlardan önemli görülenlerin Divan-ı Hümâyun'a gönderilebileceği gibi, Cuma Divanı kararlarından memnun kalmayanların da buraya mürâcaat edebilmelerini muhtemel görmektedir. Bu divan hakkında da fazla bilgi bulunmadığı için diğer divanlarla baktıkları dâvâlar bakımından ne gibi fark olduğu bilinmemekte, ancak bunların arasında yetki bakımından pek bir sınır bulunmadığı zannedilmektedir[128].

Mahkeme kararlarının kontrolü bakımından hayli önem taşıyan Cuma Divanı, Tanzimat devrinin ortalarına kadar Huzur-ı Âli Mürâfaaları adıyla sürmüştür. Tanzimat’tan sonra da şeyhülislâm huzurunda -hiç değilse bir süregörülmeye başlanmıştır. Klasik devirdeki fonksiyonları hakkında fazla bilgi olmamakla beraber Tanzimat'ın ilanından hemen önce Meşîhat'e (Şeyhülislâmlığa) bağlanarak süregelen, 1862 yılında da Meclis-i Tedkikat-ı Şer’iyye'ye dönüştürülen Cuma Divanı'nın bu son devirde şer'î mahkeme kararlarına karşı gidilen bir yüksek kanun yolu mercii fonksiyonu gördüğü yakından bilindiği için klasik devirde de bu yönünün ağırlık taşıdığı söylenebilir. Nitekim bazı müellifler Cuma Divanı'nın bir kanun yolu mercii olduğunu açık şekilde zikretmişler, hatta bir istinaf veya temyiz mahkemesine benzetmişlerdir[129].

2. Çarşamba Divanı

Çarşamba günleri vezîriâzam konağında hâzır bulunan İstanbul, Eyüb, Galata ve Üsküdar (bilâd-ı erbe'a) kadılarının vezîriâzam başkanlığında oluşturdukları divana Çarşamba Divanı denirdi. Cuma Divanı'nın yanısıra, Huzur Mürâfaalarının bir diğerini teşkil eden bu divanda muhtemelen saltanat merkezinin her türlü problemi görüşülür, pâyitaht nâiblerinin verdikleri hükümler kontrol edilirdi. Cuma Divanı'ndaki kazaskerin yerini Çarşamba Divan'ında artık bu kadılar almıştır. Bu kadılar ve daha ziyâde bunların tâyin ettiği nâibler tarafından verilen hükümlere itirazlar, vezîriâzam huzurunda incelenmekte ve gerekli görülürse bu dâvâlara tekrar bakılmaktaydı. Bazen de bu kadıların görev alanına giren bazı dâvâlar bidayet yoluyla ve bu kadılar marifetiyle, ancak vezîriâzamın huzurunda görülüp sonuçlandırılırdı. Bu divan da Cuma Divanı gibi vezîriâzamın merkezde bulunmadığı zamanlar sadâret kaymakamının başkanlığında toplanmaya devam ederdi[130]. Ancak baktığı dâvâların mâhiyeti hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Bununla beraber bunu da istinaf mahkemesi veya bir çeşit yüksek mahkeme kabul edenler vardır[131].

Huzur Mürâfaalarının, 1838 tarihinde Başvekâlet’e dönüştürülen Sadâret’ten alınarak Meşîhat’e bağlanması ve artık şeyhülislâmın başkanlığında yapılması uygun görülmüştü. Kendisiyle ilgili dâvâlarda (yani çoğunlukla müste’menlerle ilgili dâvâlarda) Divan-ı Deâvi Nâzırı da hazır bulunacaktı. 1862’de Huzur Mürâfaalarının yerini Meclis-i Tedkikat-ı Şer’iyye almış, şeyhülislâmın bunlara başkanlık etme görevi de sona ermişti[132].

D. Kazasker Divanı

Kazaskerler ayrıca kendi konaklarında haftanın belli günlerinde divan kurarak kendi görev alanlarına giren veya kendilerine havâle edilen dâvâlardan önem arzedenlere bizzat bakar, ikinci derecede önemli olanları ise şer'iyyatçı denilen nâiblerine baktırırlardı[133]. Divan-ı Hümâyun'dan İkindi ve Cuma Divanları'na havâle edilen ve buralarda bitirilemeyen dâvâlar da Kazasker Divanları’nda bakılarak sonuçlandırılırdı. Divan-ı Hümâyun toplantılarını takiben arza giren kazaskerler, bilahare Divan’a gelip bazı hukukî, şer'î işlerle ilgilenir, daha sonra Bâbüsseâde'ye geçerek burada da şer'î meselelerle meşgul olduktan sonra evlerine giderlerdi[134]. Ancak bunların mâhiyeti hakkında bilgimiz yoktur. Kazaskerler yalnız askerî sınıfa (devlet memurlarına) âit dâvâlarla değil, bütün Osmanlı teb'asının hatta gayrımüslimlerin dâvâlarına bakmakta genel izinliydi[135]. Kadı hükümlerini kontrol yetkileri sebebiyle temyiz mahkemesi başkanı, kadıları tâyindeki yetkileri bakımından da adliye bakanı statüsünde görülmüştür[136].

E. Taşra Divanları

Eyâletlerde, Divan-ı Hümâyun'un küçük bir örneğini teşkil eden Beylerbeyi (Paşa=Eyâlet) Divanı kurulurdu. Burada beylerbeyinin başkanlığı altında eyâletin ileri gelen idarecileri yanısıra eyâlet kadısı da hazır bulunurdu. Divan-ı Hümâyun'un bakıp sonuçlandırdığı her işin hemen hemen küçük örnekleri burada görüşülür, halkın itiraz ve şikâyetleri dinlenerek çözülürdü. Beylerbeyi Divanı’nda idarî, örfî ve şer'î dâvâlar, bilhassa tımar ihtilafları görülürdü. Bunların kararları bir daha görüşülmek üzere Divan-ı Hümâyun'a götürülebilirdi[137].

Taşralarda kurulan beylerbeyi ve sancakbeyi divanları, İslâm hukuk tarihindeki mezâlim divanlarıyla aynı mâhiyette ve Osmanlı başşehrindeki Divan-ı Hümâyun’un taşralardaki örneği olduğundan, gerek dâvâ dinleme ve gerekse mezâlimi kaldırma yönünde görev ve yetkiliydiler. Halk eğer, devlet memurlarının hukuka aykırı davranışlarından dolayı zarara uğramışsa bunu mezâlim divanlarına şikâyet yoluyla götürebilirlerdi. Bu şikâyetin yerinde görülmesi durumunda hem o tasarruf iptal edilir, hem de o memur cezâlandırılırdı. Kadılar da birer devlet memuru olmaları hasebiyle, hukuka aykırı olarak verdikleri hükümlerden dolayı, halkın -günümüzdeki idare mahkemesi niteliğindeki- bu divanlara şikâyette bulunma imkânı teorik olarak vardı. Bu yönüyle taşra divanlarını kısmen birer istinaf mahkemesi olarak görenler olmuştur[138]. Beylerbeyi, tarafların şikâyet ve itirazları üzerine kadıyı eyâlet divanına getirterek dinleyebilirdi[139]. Gerekli görürlerse adı geçen mahkemelere durumu yerinde incelemek üzere mübâşirler gönderebilirlerdi[140]. Önem itibariyle ikinci derecede kalan dâvâların kadı divanına havâle edildiği gözönüne alınacak olursa, paşa divanının gönderdiği dâvâlar için eyâlet kadıları âdetâ bir üst merci gibi çalışmaktadır. Kadıların verdikleri hüküm, askerî kişiler hakkında veya bedenî cezâ içeren bir hükümse vâliye, had ve idam cezâsı içeriyorsa padişaha arzı mecburî olup, burada tedkik ve tasdik edildikten sonra yerine getirilebilirdi. Vâlinin tasdikten (yani imza ve tenfizden) kaçındığı hükümler kazaskere gönderilir, kazaskerin bu husustaki görüşüyle beraber Divan-ı Hümâyun'a arzedilir, burada tasdik olunursa yerine getirilir, bozulursa yeni bir hüküm verilirdi. Kadı artık buna itiraz edemezdi[141]. Mısır gibi büyük vilâyetlerdeki divanlar da Divan-ı Hümâyun'un birer örneğini teşkil ederdi; öyle ki bunlar, divan-ı mezâlim teâmülü çerçevesinde şer'î mahkemelerin kararları için bir kanun yolu mahkemesi niteliğinde görülmüştür[142].

Sancaklarda kurulan sancakbeyi divanları da eyâlet divanının küçük birer örneğiydi. Bunların da sınırlı biçimde mahkeme kararlarını kontrol ve nihâî hükümleri yerine getirmek gibi adlî görevleri vardı[143]. Aslında Osmanlı Devleti'nde mülkî âmirlerin kadılar üzerinde âmir sıfatları bulunmamaktaydı. Ancak halkın memurlardan şikâyetlerine, bir başka deyişle idarî dâvâlara taşra divanında bakıldığı için, halkın hâkimlerin hukuka aykırı hükümlerine karşı itirazları da memurdan şikâyet, bir başka deyişle idarî dâvâ kabul edilir ve burada hallolunurdu. Yoksa adlî hükümlerdeki yanlışlık ve hukuka aykırılıkların tesbit ve tashihinin genellikle ve kural olarak Divan-ı Hümâyun'un yetkisinde olduğu anlaşılmaktadır. Zaten taşra divanları tatbikatta daha çok tımar ve malî ihtilaflarla halkın memurlardan şikâyetlerine bakmışlardır. Bu yönleriyle İslâm tarihindeki divan-ı mezâlimlerin bir örneği olduğu söylenebilir[144]. Daha önce de geçtiği üzere bu husus, muhtemelen İslâm hukukunun, vâlilerin idarî ve adlî yetkileri bir arada hâiz oldukları ve daha sonra kadıları bizzat tâyin edebildikleri ilk devirlerinden kalma bir geleneğin Osmanlılara yansımasından kaynaklanıyordu.

Bununla beraber daha önce de söylendiği gibi, pratikte mahkeme kararlarına itirazı olanların, taşra divanlarına ne derece yaygınlıkla başvurduğu hususunda elde kâfi bilgi ve belge bulunmamaktadır. Ancak şurası bellidir ki, mahkeme kararlarına itirazı olan kimseler, tarih boyunca merkeze, yani Divan-ı Hümâyun'a mürâcaatı tercih etmiştir. Taşra divanlarına gitmekten daha zor ve masraflı olsa bile, mülkî âmir ve taşra hâkimlerinin mahallî etkiler altında kalabilme ihtimali olduğu için, Divan-ı Hümâyun’a mürâcaat, halkın tercih ettiği bir yol olmuştur.

Taşra divanlarının verdiği kararlar da Divan-ı Hümâyun’a itiraz yoluyla götürülebilirdi. Nihâî olarak başvurulabilecek makam padişah idi. Çoğu zaman Divan, kendilerinden şikâyet olunan kadıları teftiş edip haklarında gerekirse muhakeme yapılmasını bu hâkimlerin bulundukları yere en yakın mahallin beylerbeyi ve kadılarına emredebilirdi[145]. Bu husus belki beylerbeyi ve bu eyâlette bulunan kadı’nın üst adlî denetim mercii gibi görülmesine sebep olmuştur[146]. Taşralardaki beylerbeyi ve sancakbeyi (paşa) divanları, Tanzimat'tan sonra eyâlet ve sancak meclislerine dönüştürülmüş, dâvâ görme ve hüküm kontrol yetkileri de devam ederek sonunda nizâmiye mahkemeleri durumuna gelmiştir.

IV. HÜKME İTİRAZIN ETKİSİ

Klasik devir Osmanlı Devleti'nde kadı hükümlerinin icrâsı ehl-i örfe, yani beldenin mülkî âmirine âit bir görev olup, bu kişi genellikle merkezde çavuşlar ve kazâlardaki subaşılar idi. Suçları sâbit olanları kadı bu görevlilere teslim ederdi[147]. Acaba itiraz durumunda hükmün icrâsı geciktirilir miydi? Bu hususta açık bir bilgiye rastlanmamaktadır. Bununla beraber klasik devir Osmanlı hukukunda kadıların katl, hırsızlık ve diğer had suçlarına dâir verdikleri -yani sonradan telâfisi imkânsız- bedenî cezâların padişaha arzı gerekli olup, burada tedkik ve tasdik edildikten sonra yerine getirilebilirdi. Ancak tatbikatta doğrudan padişahça değil, kazasker veya vezîriâzam tarafından tedkik olunur ve her halde padişah tasdik etmeden yerine getirilemezdi[148]. Dolayısıyla zaten derhal icrâ edilmeleri bahse konu değildi. Bu, bir anlamda re'sen ve resmen temyiz olup, Tanzimat sonrasında da sürmüştür. Kadı hükümlerinin öncelikle mülkî âmire arzolunup burada incelendikten sonra yerine getirildiği (infaz), bunların infazdan kaçındığı veya hukuka aykırı bulduğu hükümlerin padişaha arzolunduğu bazı kaynaklarda geçmekteyse de, esas olan bedenî cezâ içeren hükümlerin mutlaka padişah tasdikiyle infaz edilebilmesiydi. Malî hükümler hemen yerine getirilirse de, hükmün bozulması durumunda bunların telâfisi mümkündü. Yerine getirilmiş bir mahkeme kararının sonradan hukuka aykırı olduğu ortaya çıkarsa, İslâm hukukunun genel prensipleri çerçevesinde zarar hazineden tazmin edilir, sonra ilgililere kusurları nisbetinde rücu’ edilir, ayrıca gerekirse bu hukuka aykırılığa sebebiyet verenler cezâlandırılır, bu kişi kadı ise çoğu zaman görevden alınırdı.

SONUÇ

Klasik devir Osmanlı hukukunda mahkeme kararlarının kontrolü için tam mânâsıyla sistematik bir yol öngörülmüş değildi. Dünyada bu iş için en çok kullanılan istinaf ve temyiz yollarına, Avrupa’da bunları doğuran tarihî ve siyasî sebepler mevcud olmadığı için, İslâm dünyasında, dolayısıyla Osmanlılarda da rastlanmamaktadır. Ancak bundan Osmanlı Devleti’nde, hukuka aykırı verilmiş mahkeme kararlarının kontrolünün söz konusu olmadığı neticesi çıkmamalıdır. Öncelikle mahkeme kararlarında hukuka aykırılığa rastlanmaması için çeşitli ön tedbirler alınmıştır. Fetvâ ve şühûdü’l-hal müessesesi bunların başında gelir. Öte yandan, padişah, hukuka aykırı verildiği düşünülen mahkeme kararlarını kontrol yetkisini, İslâm geleneğinin de etkisiyle, dâimâ elinde tutmuş ve bu yetkiyi merkezde bulunan ve İslâm dünyasındaki divan-ı mezâlimlerin gelişmiş bir örneği kabul edilen Divan-ı Hümâyun vâsıtasıyla kullanmıştır. Divan-ı Hümâyun gerek ilgililerin talebiyle, gerek bizzat hâkimin arzıyla, gerekse re’se=n, mahkeme kararlarını incelemekte, hukuka aykırı gördüklerini bozarak hükmü veren veya bir başka mahkemeye yeniden görülmek üzere havâle etmekte, ya da önemli gördüğü durumlarda dâvâya bizzat kendi bakmaktadır. Son olarak bizzat padişaha mürâcaat imkânı vardır. Bunun dışında hukuka aykırı verildiği iddiası bulunmaksızın bir mahkeme kararının bir başka yargı mercii önüne götürülmesi -İslâm hukuku gereği- mümkün olmamaktadır. Divan-ı Hümâyun ve buna bağlı divanlarda, mahkeme kararlarını kontrolü, daha ziyâde kararı veren hâkimin kontrolü şeklinde tezâhür ettiği için, bu merciler temyiz mahkemesi yanında, hatta belki de daha ziyâde idare mahkemesi manzarası arzetmektedir.

Dipnotlar

  1. Konuyla ilgili etraflı bilgi için bkz. İsmail Sem’î: Usul-i Muhakemenin Tarihçesi, İst. 1324; İsmail Hakkı Uzunçarşılı: Osmanlı Devletinde İlmiye Teşkilatı, 3.b, Ank. 1988, 83 vd; Halil İnalcık: "Mahkeme", İslam Ansiklopedisi (İA), VII/149; Yusuf Halaçoğlu: Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ank. 1991, 109 vd; İlber Ortaylı: "Osmanlı Kadısı", Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C:XXX, S: 1-4, 1975, 117-128; M. Akif Aydın: Türk Hukuk Tarihi, 2.b, İst. 1996, 87 vd.
  2. Kadılık mesleğinin korunması için müvellâ ve kadı tâyinlerine sadrlar (kazaskerler) ile izinli vezîrlerden başkasının karışmaması hususunda belge. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) CevdetAdliye, no: 6116, tarih: 3 Ca (Cemâzilevvel) 1189 (2.VIII.1775).
  3. İnalcık, Mahkeme, 150; Mustafa Akdağ: Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, İst. 1974, I/402.
  4. Martin Shapiro: “Islam and Appeal”, California Law Review, Vol: 68, 1980, 373, 381.
  5. J. H. A. Ubicini: Türkiye 1850, Trc: C. Karaağaçlı, İst. tsz, I/69; Ubicini: 1855’de Türkiye, Trc: A. Düz, İst. 1977, I/24; Albert Howe Lybyer: Kanuni Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı İmparatorluğu'nun Yönetimi, Trc: Seçkin Cılızoğlu, İst. 1987, 206. Bu yazarların sözü geçen düşünceye varmalarının sebebi şudur ki, bir kadı hükmü eyâlet divanına götürüldüğünde, bunun hukuka aykırı olduğu ortaya çıkarsa ve gerekli görülürse bu divanda hâzır bulunan ve toprak kadısı denilen belde kadısı o dâvâya tekrar bakabilmekteydi. Burada eyâlet divanı Divan-ı Hümâyun'un küçük bir örneği gibi görev yapmaktaydı. Belde kadısı ise hükmü veren kadı’nın âmiri veya üst mercii mevkiinde değildir. Bunun dâvâya bakması, eyâlet divanının (beylerbeyinin=vâlinin) emir ve tensibiyledir, nitekim İslâm hukukunda istinaf ancak veliyyülemrin (vâli, sultan) emriyle, izniyle mümkündür.
  6. H. A. R. Gibb & Harold Bowen: Islamic Society and the West, Vol: I, Part II, Oxford University Press London 1969, 132. Farklı mezheplerden insanların yaşadığı Mısır'ın durumu özeldir. Daha sonra da açıklanacağı üzere, burada dört mezhepten kadılar görev yapar, verdikleri kararlar kâdiyülkudat da denen Hanefî mezhebindeki Mısır kadısına belli aralıklarla bildirilirdi. Mahkeme kararlarına itiraz ise Divan-ı Hümâyun'un örneğini teşkil eden Divan-ı Âli'de yapılırdı. Ahmed Akgündüz: Osmanlı Kanunnâmeleri, İst. 1993, VI/68, 177 vd.; Gibb & Bowen, 129.
  7. İnalcık, Mahkeme, 149.
  8. Gibb & Bowen, 124; Robert Mantran: 17. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, Trc: M. A. Kılıçbay- Enver Özcan, Ank. 1990, I/134-135.
  9. M. Zeki Pakalın: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İst. 1983, II/644. Vâkıa nâib sözü n-v-b kökünden türemiştir. Nevbet, aynı zamanda bir işi nöbetleşe yapmak, nöbet beklemek mânâsına gelir. Nâiblerin de yargı işini nöbetleşe yerine getirdiklerinden bu ismi aldıkları düşünülebilir.
  10. Aydoğan Demir: “Osmanlı Devleti’nde Naiplik”, Tarih ve Toplum, S: 132, Aralık 1994, 51-52. Yerliden nâib tâyini memnu olduğu halde Şarkikarahisar’ın Baylamlı kasabasına asıl memur olan kadı gitmeyip yerliden nâib tâyin ettiği için kasaba ahâlisinden kazaskere emir verilmesi hakkında istidâ. BOA Cevdet-Adliye, no: 4439, tarih: 24 Ca (Cemâzilevvel) 1195 (18.V.1781); Koniçe nâhiyesine yerli Çuhacıoğlu Ahmed Efendi’nin tâyin edildiği ve bunun zâlim ve mürteşi olduğundan bahisle Saraybosna kadısına emir yazılması için ahâliden arzıhal. BOA Cevdet-Adliye, no: 2295, tarih: 20 Z (Zilhicce) 1195 (1781).
  11. İlber Ortaylı: “Osmanlı Kadısının Taşra Yönetimindeki Rolü Üzerine”, Amme İdaresi Dergisi,C: 9, S: 1, Y: 1976, s: 98. İstanbul’da 1599 yılında Eminönü’ndeki Yeni Câmi inşâ edilirken etrafda bulunan bir kilise ve havra, bedeli ödenip satın alındıktan sonra yıkılmıştı. Rumlar buna karşılık olmak üzere bir kilise yapılması için Mahmud Paşa nâibinden hüküm de aldılar ve kiliseyi inşâ ettiler. Sıra Yahudîlere gelince iş ortaya çıktı. Mahmud Paşa mahkemesi nâibinin hükmü İstanbul kadısınca imzalanmadığı için zaten geçerli sayılmadı. İstanbul kadısı Es’ad Efendi nâibi huzuruna çağırıp azarladı ve azletti. Rumların hukuka aykırı olarak yaptırdıkları kilise de yıktırıldı. Câmi’in inşası sırasında etrafdaki arsaların satın alınmasında usulsüzlük yapan binâ emîni de görevinden alındı. Ahmet Refik: Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul, İst. 1998, 115-116.
  12. Abdülaziz Bayındır: İslam Muhakeme Hukuku-Osmanlı Devri Uygulaması, İst. 1986, 18, 90. “Ma’rûz: ....katl-i mezbûrun mu’cib-i kısas olmağla mûcebiyle zevce-i mezbûre kebîre olub haml-i mezkûrun vâlidesi olmağla talebiyle ve ehân-ı mezkûrân dahi bi’l-velâye talebleriyle kâtil mezbûr İsmâil Beşe’ye kısasen kaved iktizâ eylediği sekiz gün mukaddem Mahkeme-i Bâb’da zabt ve tescil olunmuşdur. Fermân-ı âlîlerine imtisâlen huzur-ı âlîlerine i’lâm olunur. Fî 16 Zilhicce 1160 (1747)” İstanbul Şer’iyye Sicilleri, İstanbul Bâb Mahkemesi, 2/192/78. “....mezbûr sipâhi el-Hacc Mustafâ’ya mezbûr Ahmed Ağa’nın talebiyle şer’an hadd-i kazf olan seksen değeneğin darbı lâzım geldiği huzur-ı âlilerine i’lâm olundu. Fî 24 Rebiülevvel 1180 (1766)”. İstanbul Şer’iyye Sicilleri, İstanbul Mahkemesi, 1/25/142. Nâiblerin tuttukları zaıtların sonu hep bu klişe ifadelerle biter: “Fermân-ı âlîlerine imtisâlen huzur-ı âlîlerine i’lâm olunur.” veya “...hususunda emr ü ferman hazret-i men lehü’l-emrindir”.
  13. İnalcık, Mahkeme, 151; Aydın, 99.
  14. İnalcık, Mahkeme, 151; Coşkun Üçok: “İslam Hukukunun Temel Kurallarından İçtihatla İçtihat Nakzedilmez”, İmran Öktem’e Armağan, Ankara Hukuk Fakültesi, Y: 1970, s: 45; İlber Ortaylı: "Osmanlı Şehirlerinde Mahkeme", Bülent Nuri Esen Armağanı, Ankara Hukuk Fakültesi, Y: 1977, s: 245-264.
  15. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 86,113. Büyük Osmanlı hukukçusu Ebussuud Efendi'nin şu fetvâsı dikkat çekicidir: "Zevci nâbedid olan Hind nafakaya aczi olıcak teşeffu' edip Şâfiî kadısı tefrik edip zevc-i âhara varsa, ba'dehu Zeyd gelse zevcesin geri alabilir mi? Elcevap: Alamaz. Ahmed. Cevab-ı Ahar: Teşeffu' hususu Diyâr-ı Rumda cârî olmaya deyu men'-i sultanî vâki' olmuştur. Ebûssu'ud." M. Ertuğrul Düzdağ: Şeyhülislam Ebussuud Efendi’nin Fetvâları, 2.b, İst. 1983, 44; Akgündüz, IV/40. “Şehrizor beğlerbeğisine ve Harîr ü Düveyn kadısına hükm ki: Sen ki kadısın, mektub gönderüb senden akdem gelen kudât çendan icrâ-yı şer’-i şerîfe kadir olmayub ekseriyâ Şâfi’î mollaları kendü başlarına mesâlih görürler imiş. Hâlâ bu dâîlerine sadaka olmağla vilâyet-i mezbûrede sancakbeği olanlar şer’-i şerîfe mutî’ûn olub lâkin Molla Sâlih nâm kimesne gice ile kadıyye dinleyüb ve kendü başına nikâh içün icâzet virüb enkiha mübâşereti senünle olması berat-i hümâyunda mukayyed iken inâd idüb Molla Şirûye ve Molla Hüseyn Ali ve Molla İbrahim ve bazı fakihler kendü başlarına kadâyâ dinleyüb her vechile mahsul-i kazâya kendüler mutasarrıf olub ve bazılar bilâ-hükm-i hümâyun müftî olub ve bazılar dahi nâib nasbolunmamış iken kendü başlarına kadılık idüb eimme-i Hanefiyye hilâfına hükm idüb kudât ma’zûl oldukda Molla Sâlih ve gayrı sicillâtları karışdurdukların bildürdüğün eclden buyurdum ki: hükm-i şerîfüm varıcak umûr-ı enkiha ve sâir kadâyâ-yı şer’iyyeye berat-i şerîfümle kazâya mutasarrıf olmayanları karışdurmayub vilâyet kadılarına gördürüb ol bâbda şer’-i şerîfe ve emr-i münîfe mugâyir kimesneyi dahl ü tearruz itdürmeyesiz, eslemeyenleri sekidüb men’le memnu’ olmayanları ismleri ile yazub bildüresiz. 26 Rebiülevvel 972 (1564)” BOA Mühimme Defteri (MD) 6/328.
  16. "Mes'ele: Esahh-ı akval ile amel eyliyesin deyu beratında mukayyed olan kadı kavl-i zâif ile amel eylese hükmü nâfiz olur mu? Elcevab: Gayet zâif olıcak olmaz. Ebussuud." Akgündüz, IV/50.
  17. "Mes'ele: Zeyd mecnun olmağla hâkim, zevcesi Hind'i şer'an tefrika kâdir olur mu? Elcevab: Hâkim İmam Muhammed kavliyle amele me'mur ise olur ve illâ olmaz." Akgündüz, IV/ 39. “İstanbul kadısına hükm ki:.......İmam Ebî Yûsuf kavli üzerine mezkûr evün vakfiyyetini kabul idüb vakfiyyetine hükmolunmasın emridüb buyurdum ki: zikrolunan evi vakfiyyete hükmidüb min-ba’d dahi istima’ eylemeyesin. 22 Rebiülâhır 972 (1564)”. BOA MD 6/492.
  18. Neşet Çağatay: "İslâm Hukukunun Anahatları ve Osmanlıların Bunun Bazı Kurallarını Değişik Uygulamaları", Belleten, C: LI, Y: 1988, s: 629.
  19. Ebulula Mardin: "Kadı", İA, VI/43; Gibb & Bowen, 123; Carlo Nallino: "İslâm Hukuku", Trc: A. Erginay, Ankara Hukuk Fakültesi Dergisi, Y: 1954, S: XI, s:1-2, 551; Aydın, 101. Krş: Subhi Mahmasânî: el-Evda’u’t-Teşriiyye fi’l-Düveli’l-Arabiyye, 2.b, Beyrut 1963, 162-163.
  20. Akgündüz, I/69.
  21. P. M. Holt: “Memlûk Sultanlığında Devlet Yapısı”, Belleten, C: LII, S: 202, Nisan 1988, s: 245; Mahmasânî, 162, 232.
  22. Mekke kadısına hitaben yazılan bir hükümde Mâlikî, Şâfi'î ve Hanbelî mahkemelerinde görülen dâvâların kaydedildiği sicillerin, üç ayda bir Hanefî kadısının başkanlığındaki Mahkeme-i Kübrâ'ya gönderilmesi, ayrıca müşkil ve önemli dâvâlarda Hanefî kadısıyla müşâvere edilmesi emrolunmaktadır. 12 Safer 973 (8.IX.1565) BOA MD, 5/211. Ayrıca örnek olarak elde, Bursa ve çok sayıda Şâfi'înin yaşadığı Haleb kadısının Şâfi'î mezhebindeki nâibinin kendi mezhebine göre bir tefrik kararı verdiğine dâir XV ve XVI. asra âit kayıtlar bulunmaktadır. Cezâyir ve Libya'da da Hanefî mezhebinin yanısıra, halkın büyük çoğunluğunun mensup olduğu Mâlikî mezhebine göre hükmetmek üzere bu mezhepten kadılar tâyin edilmiştir. Bu imtiyaz, muhtemelen XIX. asrın ortalarında Mecelle'nin kabulüyle bu kanunun düzenlediği alanlar istisnâ edilerek kısmen sınırlandırılmış, bu beldelerin yabancılar tarafından işgalinden sonra da benzer şekilde devam etmiştir. Aydın, 101; İnalcık, Mahkeme, 150-151; Mardin, Kadı, 43; Nallino, 551.
  23. Mahmasânî, 163; Aydın, 101.
  24. Sabri Şakir Ansay: Hukuku Tarihinde İslâm Hukuku, 3.b, Ank. 1958, 294. Nitekim Sultan IV. Murad zamanında 1090 (1679) yılında Balat Mahkemesi sahte nikâh hücceti verdiği için kapatılmış, nâib ve diğer görevliler ağır hapse mahkûm olmuşlardı. İsmail Sem'î, 46. Kadıların teftişi yalnızca adlî mâhiyette değildi. Çünki kadıların adlî görevlerinin dışında görevleri de vardı ve teftişlerin büyük çoğunluğunun adlî sayılmayan bu görevlerle ilgili olduğu arşiv belgelerinden, sözgelişi mühimme defterlerindeki hükümlerden anlaşılmaktadır. Meşrutiyet devrinde şer'î mahkemeler için çıkarılan Mehâkim-i Şer'iyyenin Sûreti Teftişi Hakkında Nizamnâme ile kazâ kadılarını teftiş yetkisi livâ, livâ kadılarınınki vilâyet ve vilâyet kadılarınınki Fetvâ Emâneti muavinlerine ve Meclis-i Tedkikat-ı Şer'iyye üyelerine verilmiştir. Düstur, II/7/ 547. Klasik devir Osmanlı hukukunda hâkimlerden şikâyetlerle ilgili olarak bkz. Feriha Karadeniz: Complaints Against the Kadis and Abuses of Their Authority, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi Ank. 1996.
  25. Bazı müellifler, toprak kadılarını her eyâlet ve sancakta bulunan ve merkeze bağlı olarak o yerde tahkik ve teftiş görevini yürüten seyyar kadılar olarak göstermektedir. (Bkz. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 126-128; Halacoğlu, 113). Bir müellif de isme bakarak toprak kadılarının toprağa, yani arâziye ilişkin dâvâlara baktıklarını söylemektedir. (Bkz. Pakalın, III/520). Oysa mühimme defterlerindeki hükümlerden toprak kadısının duruma göre hukukî ihtilafın cereyan ettiği veya taraflardan birinin bulunduğu beldenin kadısı olduğu anlaşılmaktadır. Sözgelişi bir hükümde şöyle denilmektedir: "...Hükm-i şerifüm varıcak göresin kadıyye arzolunduğı gibi bundan akdem memâlik-i mahrusama defa'atle ahkâm-ı şerife gönderilüb her husus mahall-i hâdisede istima' olunmak emrüm olmuşdur, ol emr-i hümâyunuma muhâlif zikrolunan bazara varan Dukagin reayasına kimesneyi şer' u kanuna muhâlif dahl itdürmiyesin ki vâki' olan kadıyyelerin toprak kadısı mahall-i hâdisede şer'-i şerif muktedasınca görüb bertaraf eyleye..." 16 Cemâzilevvel 972 (1564). BOA MD 6/538. “Mısr beğlerbeğine hükm ki:....Vusûl buldukda zikr olınan evkâfun mütevellî ve nâzırı olan kimesnelerün eğer Şâm’da ve eğer Haleb’dedür, yarar âdemler ta’yin eyleyüb gönderesin ki, varub toprak kadıları ma’rifeti ile her birinün ibtidâ mübâşeretlerinden şer’le görilüb....” 2 Rebiülevvel 967 (2.XII.1559) BOA MD 3/562. Aynı fikirde olan müellifler de vardır. (M. Akif Aydın: "Osmanlı'da Hukuk", Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Edt. E. İhsanoğlu, İst. 1994, I/397; Mustafa Akdağ: Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celâlî İsyanları, İst. 1995, 91).
  26. Coşkun Üçok/Ahmet Mumcu: Türk Hukuk Tarihi, Ank. 1976, 230; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 128; Halil Cin/Ahmed Akgündüz: Türk Hukuk Tarihi, 3.b, İst. 1995, I/274. Mehâyif teftişiyle ilgili hükümler mühimme defterlerinde sıkça geçmektedir. Örnek olarak: BOA MD 3/160, 22 Şevval 966 (1559); 3/695, 16 Rebiülâhir 967 (1559); 5/551, 28 Rebiülâhir 973 (1565); 5/632, 15 Cemâzilevvel 973 (8.XII.1565); 5/1173, 15 Şaban 973 (1566); 5/1248, 25 Şaban 973 (17.III.1566); 15 Şaban 973 (7.III.1566); 6/329, 27 Rebiülevvel 972 (1564); 6/511, 22 Cemâzilevvel 972 (1564); 6/615, 14 Cemâzilâhir 972 (1565); 6/659, 28 Cemâzilâhir 972 (1565).
  27. Ahmet Mumcu: Divan-ı Hümayun, Ank. 1976, 86; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 128.
  28. Akdağ, Celâlî İsyanları, 91. Nitekim bir hükümde şöyle denilmektedir: "...Bundan akdem size hükm-i şerifim gönderilüb Karesi sancağınun mehâyifi teftişi ile katlolunan Hasen nam zâimin ahvalin görmek emrüm olub ol hususları görmek üzre iken mezkûr Hasen'in hususına kazaskerüm tarafından bir aher kadı ta'yin olunub hükm-i şerifüm ihrac itdükleri i'lam olundı. İmdi mezkûrun katli hususına size virilen hükm-i şerifüm mukarrerdir..." 10 Safer 972 (1564). BOA MD 6/137.
  29. Örnek olarak: “Müderrislerden mevlânâ Mustafa zîde ilmuhuya hükm ki:....husus-u mezbura bir müvellâ ta’yin ve icrâ-yı hakk olınmak bâbında emr-i şerîfüm recâ ve sen ki mevlânâ-yı mûmâileyhsin husûs-ı mezbura müvellâ ta’yin olınmanla bi’l-fi’l şeyhülislâm ve müftiyyülenâm olan mevlânâ Seyyid Mustafa edâmallahü teâlâ fezâyilehu işâret itmeleriyle işâretleri mûcebince müvellâ olman içün yazılmışdur. Fî evâil-i B (Receb) sene 1157” (10-19.VIII.1744). BOA İAD, I/1037; “Çekmece-i sağir nâibine ve Florya ustasına hükm ki:........sen ki Çekmece-i sağir nâibi mevlânâ-yı mumâileyhsin müvellâ olub Florya ustası mumâileyh mübâşeretiyle ahâli-yi nâhiyeden tecessüs ve zuhûra getürilüb ba’de’s-sübût sâriklerden tahsil ve der-i devlet-medâruma i’lâm olınmak.....” Fî evâil-i R (Rebiülâhir) sene 1158” (3-12.V.1745) BOA İstanbul Ahkâm Defteri (İAD), I/1277.
  30. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 131. “Hamîdili beğine hükm ki:.....Dergâh-ı muallâm çavuşlarından Mehmed zîde kadruhu vardukda emrüm mûcebince kasaba-yı mezbûre kâdîsini....muhkem kayd-ü-bend idüb dahi mezbûr çavuşuma koşub mukayyed-ü-mahbûs südde-i seâdetime gönderesin...... ” , 5 Muharrem 972 (14.VIII.1564). BOA MD 6/5. Kadı’nın bulunduğu eyâletin beyi ve kadısınca teftişine örnek: Amik kadısı Hüsam’dan şikâyet edildiğinden tahkikat icrâsına ve şikâyetçilerle mürâfaa olunmasına dâir Haleb beylerbeyi ve kadısına hüküm. 25 B (Receb) 984 (1576) BOA MD, 28/530. Şuf nâhiyesi nâibi İbrahim’den ahâli şikâyet etmekle teftiş idüb cürmü sâbit olırsa şer’le muamele edilmesi hakkında Haleb beğlerbeyisine, Kilis ve Antakiyye kadılarına hüküm. 21 Ra (Rebiülevvel) 987 (1579). BOA MD, 36/723. Başka mahallin mülkî âmir ve kadısının teftişle görevlendirilmesine örnek olarak: “Hüdâvendigâr sancağı beyi Abdurrahman beğe ve Kütâhya kadısına hükm ki: Hâliya Kütâhya ve Karahisar sancaklarında sancakbeği ve subaşıları ve zuemâ ve kudât ve nüvvâb ve sipâhi ve bilcümle ehl-i örf tâifesi reâyâya zulm-ü-teaddîleri olub......zikrolunan sancakların mezâlim ve mehâyif teftişini sana emridüb.....her kim ise gelüb dâvâyı hakk idüb tazallüm iderler ise bir defa şer’ ile fasl olmuş olmayub onbeş yıl mürur etmeyen kadiyyelerin onat vechle hak üzre teftiş ve tefahhus idüb göresin....” 6 Safer 976 (1568). BOA MD 7/658. Mülkî âmirlere yardımcı olarak kadıların tâyin edildiği bir mehâyif teftişine örnek olarak: “Sâbıkan Çorum kadısı Osman’a ve hâliyen Çorum kadısı Mevlânâ Sinan’a hükm ki: Hâliyen vilâyet-i Rûm’da mehâyif teftişinde olan Çorum beği İlyas dâme izzuhunun yanına sizi müfettiş ta’yin idüb buyurdum ki: Hükm-i şerîfüm varıcak, te’hir eylemeyüb müşârunileyhe varub mülâki olub mehâyif teftişi içün virilen mufassal hükm-i hümâyunum muktezasınca teftîş hizmetinde olasız.” 26 Rebiülevvel 972 (1564). BOA MD 6/324.
  31. “Rumili kâdîaskerliği pâyesiyle hâlen Anadolı kâdîaskeri olan mevlânâ Lütfullah edâmallahu teâlâ fezâilehuya hükm ki:....hâlen Beğşehr kâdîsi es-Seyyid el-Hacc Mehmed Hâşim’in hilâf-ı şer’-i şerîf hareket ve fukarâ-yı ibâdullaha haddinden efzûn zulm-ü-teaddî eylediğini ahâli-yi kazâdan mazbûtü’l-esâmi sekiz nefer kimesneler mazhar birle iştikâ idüb lâkin mezbur es-Seyyid elHacc Mehmed Hâşim müteşerri’ ve mansıb-ı sâiresinde hilâf-ı şer’-i mübîn hareketi olmayub müstekîmü’l-etvâr ve mütedeyyin kimesne olmağla şikâyetün sıdka ve kizbe ihtimali oldığından tarafeyni ğadrdan sıyâneten kanun-ı kadîm üzre kapu muhzırlarından Hüseyn nâm kimesne mahallinde sırran ve alenen teftiş ü tefahhus ve hakikat-i hâle ittila’ içün irsâl olınmak.....fî evâhir-i Za (Zilkâde) 1166” (19-28.IX.1753) BOA İAD, III/894. Bununla beraber merkezden gönderilen çavuş ve muhzırlar daha ziyâde sanıkların ve tarafların mahkemede hazır olmalarını sağlamaya yardım ederlerdi.
  32. Kastamonu sancakbeyi bu sancakta görev yapan bazı nâiblerin bir takım zâlimlerle işbirliği yaparak hukuka aykırı hükümler verdiği hususunda Divan-ı Hümâyun’a şikâyette bulunmuş, Divan da kendisine bu nâiblerin durumlarını ayrıntılı olarak söz konusu hükümlerin sicildeki suretleriyle beraber arzetmesi hususunda emir göndermiştir. 3 Safer 973 (30.VIII.1565). BOA MD, 5/182.
  33. Ahmed Cevdet Paşa: Tarih-i Cevdet, İst. 1994, II/1104; Sâbit:Usûl-i Muhakeme-i Hukukiyye, İst. 1302, 147; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 255-260. Nitekim arşiv vesikalarından anlaşıldığına göre, XVIII. asrın ikinci yarısından itibaren kadı ve nâiblerden şikâyetler şeyhülislâmlığa gelmekte, şeyhülislâmın arzıyla hüküm çıkmaktadır. Örnek olarak: Dimetoka nâibi Kevâkibîzâde Efendi, askerî tâifesini ihlâl ve memlekete ilkâ-yı ihtilâl etdikden başka hilâf-ı şer’ ve kanun harc-ı defter nâmile onikibin guruş tahsil eylediğinden, sâire ibret olmak üzre te’dibi sadrıazâm tarafından bildirildiğine dâir olan tahrîr üzerine gerek merkûmun, gerek Uzuncaabâd (Hasköy) nâibinin Edirne kadısı huzurunda mürâfaa ve ihkâk-ı hakk eylemeleri hakkında Şeyhülislâm Hâmidîzâde Mustafa Efendi tarafından yazılan hüküm. BOA, Cevdet-Adliye, no: 226, 21 L (Şevvâl) 1206 (1792). Bununla beraber bu gibi vesikaların daha eski tarihli olanları da vardır. Bundan hareketle kadı ve nâiblerden şikâyetlere şeyhülislâmların bakması usulünun daha önceleri başladığı, Sultan III. Selim devrinde de bu görevlerinin teyid edildiği söylenebilir. Sözgelişi, Haleb kadısı Ahmed Efendi’nin fena hareketlerine binâen azline dâir Şeyhülislâm Dürrîzâde Mustafa Efendi imzalı arz. BOA Cevdet-Adliye, no: 5072, Za (Zilhicce) 1177 (1764). Yine örnek olarak, Edirne’de Çermen kazâsında babasından müntekıl altıyüz kuruş kıymetindeki çiftliğini halası Emine nâm kadın yüzon kuruşa aldığını Ahî Çelebi mahkemesinde hüccet ettirerek gabn-i fâhiş yüzünden kendine küllî gadredildiğinden şikâyetle hukukunun şer’ marifetiyle muhafazası istidâsına dâir Mehmed imzalı üzerinde Şeyhülislâm İshak Efendi’nin işaret ve imzasını hâvi arzıhâl. BOA Cevdet-Adliye, no: 3035, tarih: 6 Rebiülevvel 1147 (1734).
  34. Bir telhisdeki şu ifadeler konuya ışık tutacak niteliktedir: “Padişahım! Şevketlü, kerâmetlü, mehâbetlü, kudretlü velînimetim efendim! Huzur-ı hümâyunlarında ve hâne-i şeyhülislâmîde irâde-i şâhâneleriyle akdolunan mecâlis-i meşrutda def’-i mezâlime dâir ne vechile müzâkere olunduğu ve tahakkuk-ı şerâit kaleme alındığı ma’lûm-ı hümâyunlarıdır. Kudât ve nüvvâb mezâlimlerine dâir lâzım gelen iki kıt’a emr-i şerîf Anadolu ve Rumeli kâdıaskerlerine hitâben ısdar ve bâlâları hatt-ı hümâyunlarıyla tevşih ve semâhatlü efendi dâîlerine teslim ve mazbata-ı meşrutun bir sureti dahi ordu-yu hümâyunlarına tesyir olunmuşdur. Bundan maade mezâlim-i sâirenin def’iyçün meclis-i meşrut muktedası üzre iktiza eden şerâit ve tenbihâtı şâmil Rumeli ve Anadolu’nun ücra kullarına hitâben lâzımü’s-sudûr olan evâmir-i şerîfe müsveddesi kaleme alınub manzur-ı şâhâneleri buyurulmak içün atebe-i ulyâlarına takdim olunmakla manzur-ı âlileri buyuruldukda irâde-i hümâyunlarına muvâfık olmayan şerâit var ise ve dahi dercolunacak tenbihleri olur ise tebdili mümkin olmakla emr ü işaret buyurulmak bâbında ferman şevketlü mehâbetlü kudretlü velînimetim efendim padişahım hazretlerinindir.” Tarih: 1205/1790-1. BOA Hatt-ı Hümâyun, no: 8038.
  35. Shapiro, 378-380; Hasan Tahsin Fendoğlu: Türk Anayasa Tarihinde Yargı Bağımsızlığı, İst. 1996, 137-138.
  36. İlber Ortaylı: “Osmanlı Devletinde Lâiklik Hareketleri Üzerine”, Prof. Dr. Ümit Yaşar Doğanay’ın Anısına Armağan-I, İÜSBF, 1982, 505.
  37. Uriel Heyd: "Some Aspects of the Ottoman Fetvâ", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Volume: XXXII, Part I, 1969, 56; Mumcu, Divan-ı Hümayun, 105; Aydın, 104. Mahkeme sicillerinden anlaşıldığına göre mahkemelerde bu gibi bir fetvâ ibraz edebilen taraf çoğunlukla dâvâyı kazanmıştır. Haim Gerber: "Osmanlı Hukukunda Şeriat, Kanun ve Örf- 17. Yüzyıl Bursa'sı Mahkeme Kayıtları", Trc: Mehmet Akman, Hukuk Araştırmaları, MÜHF, C: 8, S: 1-3, 1994, s: 288.
  38. “........Şile nâibine hükm ki......fetvâ-yı şerîfeleri olduğın bildürüb mu’cibince şer’le görilüb ber-mu’ceb-i fetvâ-yı şerîfe icrâ-yı hakk olınmak bâbında...Fî evâhir-i Zilka’de 1155” (17- 26.I.1743) BOA İAD I/295. Bu ibare neredeyse klişe bir ibare olup benzer bütün hükümlerde yer almaktadır. Örnek olarak, BOA İAD, I/206, 261, 560, 737, 907, 916; II/56, 203, 408, 415, 425, 505, 674, 675, 729, 811, 818. Sultan III. Murad devrinde yazıldığı anlaşılan bir siyasetnâmede, taşradaki bazı kadıların kendilerine ibrâz edilen fetvâlara itibar etmediği ve buralardaki halkın da merkezden fetvâ sormalarının çok zor olduğu bildirilerek, kadılara mahallî müftülerin fetvâlarına itibar etmeleri hususunda emir verilmesi tavsiye olunmaktadır. Hırzü’l-Mülûk, (Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dâir Kaynaklar), nşr: Yaşar Yücel, Ank. 1988, 49a.
  39. Joseph Schacht: "Mahkeme", İA, VII/146; Heyd, Fetvâ, 51.
  40. Aydın, 92-93. Bazı müellifler bunları Anglosakson hukukundaki jürilere benzetmekte ve kadı hükmünün bunların tasdikiyle yerine getirileceğine işaret etmektedir. Ortaylı, Mahkeme, 254- 255. Oysa bunların muhakemeye ve hükme müdahale etmeye yetkileri yoktu, çünki yargı yetkisi münhasıran kadılar tarafından kullanılabilirdi. Bu bakımdan Kıt’a Avrupasında, bilhassa Almanya’daki jürilerle benzerliği ileri sürülebilir. Yılmaz Öztuna da, bunları ehl-i vukuf (bilirkişi) olarak görmektedir. Halbuki şühûdü'l-hâl ehl-i vukuftan farklıdır, zaten müellif de sonradan bu farka işaret etmişdir. Yılmaz Öztuna: “Klasik Osmanlı Düzeninde Kadı ve Mahkeme”, Hayat Tarih Mecmuası, S: V, Mayıs 1977, s: 9; Yılmaz Öztuna: "Kadılar", Tarih ve Medeniyet, S: 11, Ocak 1995, 29. Şühûdü'l-halin kadılara kamuoyundan gelmesi muhtemel baskıların önlenmesinde de önemli rolü olduğu, bunun da "Sizden biriniz kötü bir şey gördüğünde eli ile, buna gücü yetmezse dili ile önlesin. Bu da mümkün olmazsa kalbiyle buğzetsin!" hadîsinde yer alan prensibin bir sonucu olduğu iddiası, bir başka deyişle şühûdü’l-hal ile emr-i bi’l-ma’ruf arasında ilişki kurmak (bkz. Fendoğlu, 265-266) çok dolaylı bir ifadedir. Çünki şühûdü’l-halin fonksiyonu sadece muhakeme esnasında aleniyeti temin olup, adaletin tecellisine dolaylı bir etkisi vardır; muhakemeye müdahale yetkisi bulunmamaktadır.
  41. Akdağ, I/406; Aydın, 93, 105.
  42. İngiltere kralı VIII. Henry, İngiliz adliye sisteminde yapacağı reforma örnek teşkil etmesi bakımından, Kanuni Sultan Süleyman devrinde, Osmanlı adlî sistemini incelemek üzere Osmanlı ülkesine bir heyet göndermişti. Fairfax Downey: Kanuni Sultan Süleyman, Trc: Enis Behiç Koryürek, İst. 1975, 101.
  43. “Dulkadir beğlerbeğine hükm ki: Südde-i seâdetüme arzıhâl sunub Göğercinlik kazâsı nâibi olan Ömer içün dâimâ subaşı ile gezüb fukarâyı bî-günah rencîde idüb ehl-i örfe muavenet idüb fıkarâyı habs idüb akçelerin alub ve subaşına dahi aldırub ve rişvet tariki ile reâyânın fevkalhadd altunların alub küllî zulm ve teaddî eylediği eclden reâyâ perâkende olub eski ve yerlü nâib olub hilâf-ı şer’ teaddîsi çokdur, ref’ olunması lâzım eylediği i’lâm olundu. Buyurdum ki: vüsûl buldıkda mezbûr nâibin ahvâlin tahkik eyleyüb göresin. Filvâki’ reâyâya vechi meşrûh üzre zulm ve teaddîsi vardır, aslı ile ma’lûm idinüb vuku’u üzre ahvâlin arz eyleyesin ki emrüm ne vechile olursa mûcibi ile amel eyleyesin.” 19 Ramezan 980 (1573). BOA MD 21/104. Bu konuda geniş bilgi için bkz. Ahmet Mumcu: Osmanlı Devletinde Rüşvet, Ank. 1969.
  44. Sicil tahrifatında bulunduğu için Hums kadı nâibinin teftişi emredilmiştir. 13 Muharrem 973 (1565). BOA MD, 5/68.
  45. “Üsküb beğine ve kadısına hükm ki: Hâlâ Üsküb’de nâibü’ş-şer’ olan Mehmed nâm kimesne ehl-i tezvîr olub bazı kadılar ve gayrıkimesne nâmına mührler kazdurub ve telbis hüccetler ve mektublar yazub......” 10 Rebiülâhir 972 (1565). BOA MD 6/380. Erzurum kadısının rüşvetçi olup gayrımeşru hükümler verdiğinden dolayı görevinden alınması yolunda Erzurum beylerbeğinin arzı. BOA Cevdet-Adliye, no: 5009, tarihsiz.
  46. Hatta taraf tutma ihtimaline karşı hâkimin reddi de mümkündür. “Atala ve Mağnisa kadılarına hükm ki: ....mevlânâ-yı mezbûr Südde-i seâdete gelüb Kula kadısı olan Abdülkerim içün benümle husûmeti ve hasımlarıma muaveneti vardur, teftişden ihrâc olınmasını taleb iderüm dimeğin kadı-yı mezbûrın ahvâline Atala kadısı ile seni müfettiş ta’yin idüb....”17 Zilhicce 972 (1565). BOA MD 6/1417.
  47. “Aydın sancağı kadılarına hükm ki: Hâliyâ Aydın beği Mustafa âdem gönderüb bazı ehl-i fesâdı âdemleri meclis-i şer’a ihzâr idüb ahvâlleri şer’le görilmek taleb itdüklerinde mürâselemle getürilmedi diyü mukayyed olunmamağla.....ol vechile te’hir olınmayub bi-hasebi’ş-şer’ ahvâllerin teftiş idüb.....”3 Zilhicce 972 (1565). BOA MD 6/1339.
  48. “Birgü kadısına hükm ki: Hâliyen Aydın sancağında Arpaz nâm karye halkı Rikâb-ı hümâyunuma ruk’a sunub bazıları Südde-i seâdetüme gelüb kadıları olan Muhyiddin kasaba-i mezbûre iltizâm iden Ali nâm subaşı ile ve Selcanoğlu demekle ma’rûf kimesne ile müttefik olub ......fî 21 Muharrem sene 968 (1560).” BOA MD 3/1598. “Kastamonu beğine hükm ki: Kastamonı’ya varıcak kadılıklarında olan a’yân ve eşrâf ve sâir reâyâ ve berâyâ Südde-i seâdetüme muhzır gönderüb nefs-i Arac’dan olub hâlen Kastamonı’da sâkin olan Abdurrahman nâm kadı dâimâ sancakbeği ile ittifak idüb fukarâdan nice bin akça aldurub zulm ü teaddîsinin nihâyeti olmadığın i’lâm itdükleri eclden mezbûr kadı Âsitâne-i seâdetüme gönderülmek emr idüb buyurdum ki vüsûl buldıkda mezbûr kadıya bir an evvel ve bir saat te’hir ve terâhî itdürmeyüb Âsitâne-i seâdetüme getürüb Divan-ı Hümâyun’ımda husemâları ile mürâfaa olub fukarâya zulm ü teaddîsi oldığu sâbit oldıkda eshâb-ı hukukın hakları bî-kusur virildükden sonra şer’le hakkından geline.” 13 N (Ramazan) 1003 (1595). BOA MD 73/1039.
  49. “Atala ve Kula kadılarına hükm ki: Kula kazâsı halkı mahzar gönderüb kadıları olan Ca’fer içün fukarâya hilâf-ı şer’-i kavîm teaddî idüb ve bi-gayrihakkın malların alub ve halk mâbeyninde ef’al-i kabîha ile ma’rufdur diyü i’lâm idüb.....kadı-yı mezbur azlolunub teftiş olınmasın emridüb....” 25 Cemâzilevvel 972 (1564). BOA MD 6/573, 6/615.
  50. “Şile nâhiyesi nâibine hükm ki: Galatada vâki’ merhume ve mağfurun leha Vâlide Sultan tâbet serâhânun Samandıra ve Soğanlı ve Sâlih nâm vakf çiftliklerün arabacılarından Şile nahiyesine tâbi’....nâm karye sâkinlerinden Mahmud ve Mehmed ve .... nâm karındaşlargelüb yine karye-i mezbur sâkinlerinden mûrisleri .. nâm kimesne fevt oldukda terikesi irs-i şer’le bunlara intikal idüb içlerinde sağîr ve sağîre ve ğâib ve ğâibesi olmayub cümle verese hâzır ve kibâr olub kısmet taleb itmezler iken sen ki mevlânâ-yı mumâileyhsin, mûrisleri müteveffâ-yı mezkûrun terikesini tahrîr ider ve resm-i kısmet alurum diyü tarafundan hilâf-ı şer’ ü kânun teaddî vü rencîde olındukları ve bu bâbda dâvâlarına muvâfık şeyhülislâmdan fetvâ-yı şerîfe virildüğin bildürüb mûcebince amel olınub ol vechile teaddî vü rencîde olınmamak bâbında hükm-i hümâyunum recâ eyledükleri şer’ ü kânun üzre amel olınmak içün yazulmışdur.” Fî evâsıt-ı Ş (Şaban) 1158 (8-17.IX.1745). BOA İAD 2/148.
  51. “Amasya beğine ve kadısına ve Lâdik kadısına hükm ki: Havza kazâsı ahâlisi ruk’a sunub bil-fiil Havza kadısı olan Hıdır Şah ve Rum beğlerbeğisi subaşılarından Mehmed nâm kimesne gelüb bunların üzerine nesne sâbit olmayub mücerred celb ü ahz içün kimini suhte yatağu ve hırsuz harâmî şerîki ve kimini kızılbaş ve mülhidsiz diyü iftirâ idüb der-zencir idüb ve dahi habs idüb herbir mahbûsdan otuzar kırkar altun alub ve şikâyete varmayasuz diyü üçer talâka şart virüb ve bunların bazısı Südde-i seâdetüme tazalluma geldüklerin istima’ idüb evlerün basub Hamza nâm kimesneye ikiyüz elli ... urub envâ-i zulm ü hayf eylemişlerdür diyü şekvâ itmeğin, buyurdum ki: vüsûl buldukda mezkûrları ihzâr idüb bir def’a şer’le fasl olmuş dâvâ değil ise hakk üzre teftîş idüb göresin arz olundığu gibi ise ki şer’ ile sâbit olsa ol bâbda muktezâ-yı şer’ ne ise edâ idüb yerine koyasun.” 13 Cemâzilâhir 986 (1578). BOA MD 35/390.
  52. Devre çıkmak, memurların görev merkezini bırakarak tahkikat, inceleme ve keşif gibi sebeplerle ferman üzerine veya adlî işlerde tarafların talebiyle görev mahallinde dolaşmasıdır. Bu esnada masraflar talep sâhibinin üzerineydi. Bu sebeple halkın kimi zaman zarara uğradığı anlaşılmaktadır. “Aydın beğine hükm ki: Mektub gönderüb bazı yirlü köhne ve mürteşi nâiblerine niyâbet virüb muttasıl devran itdürmekle reâyâya muztaribü’l-hâl oldukların bildürmişsin. İmdi buyurdum ki: varıcak ol asl il üzerine çıkub gezen nâiblere tenbîh ü te’kîd eyleyesin ki min ba’d gezmeyeler. Ba’de’t-tenbih eslemeyenleri her kim ise ismi ile yazub arz eylesesün.” 3 Zilka’de 967 (1560). BOA MD 3/1372. Edirne kadısının izinsiz devre çıkan nâibinden şikâyeti havi arzıhâl. BOA Cevdet-Adliye, no: 3750, tarih: C (Cemâzilâhir) 1211 (1796). Kadıların izinsiz devre çıkmalarını yasaklayan bir ferman için bkz. BOA Cevdet-Adliye, no: 4729, tarih: Ş (Şaban) 1158 (1745).
  53. Niğde mahkemesi nâibi Abdurrahman Niğde sâkinlerinden Feyzullah hakkında bir defa lehine ve diğer defa aleyhine mütenâkız iki i’lâm verdiği cihetle azl ve yerine diğeri tâyin edilinceye kadar mahkeme kâtibinin nasbolunduğuna dâir Bozok mutasarrıfı Cebbarzâde Süleyman Beye yazılmış ferman. BOA Cevdet-Adliye, no: 2759, tarih: Za (Zilka’de) 1206 (1792).
  54. Musul nâibi esbâk İbrahim Efendi, cünhasına mebni nefyolunduğu Humus’a vardığına dâir Musul vâlisi Mehmed Ali mührüyle tahrirat. BOA Cevdet-Adliye,no: 4749, tarih: 11 L (Şevvâl) 1271 (1855).
  55. Sinob’a nefyolunan Niğde nâib-i sâbıkı Ahmed Reşîd Efendi’nin affına dâir Şeyhülislâm Mustafa Âşir Efendi işaretiyle arzıhâl. BOA Cevdet-Adliye, no: 4987, tarih: 7 Z (Zilhicce) 1214 (1800).
  56. Sürgün yerinin değişmesi kimi zaman zorunlu sebeplerle olur: Magosa’ya nefyi emrolunan Erzurum nâib-i sâbıkı Râğıb Efendi alîl olduğu için menfâsının Harput, Palu veya Maden’e tebdili hakkında tahrirat. BOA Cevdet-Adliye, no: 4598, tarih: 27 M (Muharrem) 1229 (1813). Sürgün yerinin değişmesi bazen de başka sebeplerle olur: Bosna’da mukîm sâbık kadı Şeyhzâde Mehmed Said Efendi’nin harekât-ı nâ-lâyıkasından İstanbul’da ikâmet etmek üzere gönderilmesine dâir emir yazılması hakkında Şeyhülislâm Dürrîzâde Abdullah Efendi imzâsı ile arzıhal. BOA Cevdet-Adliye, no: 6302, tarih: 17 Safer 1205 (1790).
  57. Kütahya nâibi hakkındaki şikâyetlerin yerinde olmadığının anlaşıldığına dâir hüküm. BOA Cevdet-Adliye, no: 3355, tarih: Ra (Rebiülevvel) 1224 (1809). Ağrıboz’a nefyolunan kadı Mehmed Emin Efendi’nin kabahati olmadığından nefy kaydının terkin edilmesine dâir hüküm. BOA CevdetAdliye, no: 6003, tarih: 3 N (Ramezan) 1204 (1790).
  58. Bazı kaynaklarda ulemâ arasında değirmen vak’ası diye bilinen dâvâdan ve başka sebeplerden dolayı 1551 yılında, Rumeli Kazaskeri Bostan Efendi, Anadolu Kazaskeri Sinan Efendi ve İstanbul Kadısı Saçlı Emir Efendi’nin, Şam kadılığından ma’zul Ahmed Efendi, Sahn müderrisi Martolos Mehmed Efendi ve Manisa sâbık müderris ve müftîsi Alâeddin Ali Efendi tarafından ayrı ayrı teftiş olunmaları emredilmiş ve neticede haklarındaki şikâyetlerin asılsız olduğu ortaya çıkmıştır. Nev’îzâde Atâî: Hadâikü’l-Hakâik fî Tekmileti’ş-Şakâik, İst. 1268, 130-131; Mehmet İpşirli: “Anadolu Kazaskeri Sinan Efendi Hakkında Yapılan Tahkikat ve Bunun İlmiye Teşkilâtı Bakımından Önemi”, İslam Tetkikleri Dergisi, C: VIII, Cüz: 1-4, İst. 1984, s: 208-211, Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 130-131.
  59. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 106. Bağdad kadısı Halil Efendinin “müddet-i örfiyyesinin altı mâh temdîdine” dâir kazasker arzı: BOA Cevdet-Adliye, no: 10; 3 Ş (Şaban) 1231 (1816). Sofya kadısı İlyas’ın kazâ müddetinin üç ay uzatılmasına dâir arz. BOA Cevdet-Adliye, no: 5033, tarih: S (Safer) 1262 (1846).
  60. İsimleri muharrer hıristiyan teb’adan altı kişinin yedlerindeki hüccet-i şer’iyyelere rağmen kendilerini ızrar için kırk bir sene sonra miras dâvâsına kıyam eden Pardo Gomyos ile Agob’un dâvâlarına itibar olunmaması hakkında takrirlerini mübeyyin İzmir kadısı tarafından verilen i’lâm. BOA Cevdet-Adliye, no: 5312, tarih: 1 Ş (Şaban) 1185 (1771). Bir başka örnek: Rusçuğa tâbi Mihrümah Sultan evkâfından Çermova köyünü iltizâm eden birinin ahâliden alacak iddiasıyla tezvirli bir dâvâsı reddedilerek mahkemece hüccet verilmiş, tekrar vâki taleblerin reddine dâir ferman ısdârı ricasını havî i’lâm. BOA Cevdet-Adliye, no: 6328, tarih: B (Receb) 1191 (1777). Daha önce de geçtiği üzere kadılardan söz konusu şikâyetlerin tahkik ve teftişi için Divan’dan yazılan emirlerde yer alan klişe “reâyâdan her kim gelüb dâvâ-yı hakk ider ise bir def’a şer’le faslolmayub onbeş yıl geçmeyen kadıyyelerin husemâ muvâcehesinde bi-hasebi’ş-şer’ teftiş idüb göresiz...” ibaresi bunu göstermektedir.
  61. Paul Horster: Zur Anvendung des Islâmischen Rechts im 16. Jahrundert, Stuttgart 1935, 52; Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri, IV/55. Ebussuud Efendi'nin bu fetvâsına kaynak olarak, bir nüshasında Hanefî hukukçusu Hakîm eş-Şehid'in Kâfi adlı kitabından "kazânın şer'î bir hak olduğu ve siyâneti lâzım geldiği", bir başka nüshada ise Molla Hüsrev'in Dürer adlı eserinden "ictihad ile ictihad nakzolunmaz" ibâresinin alındığı görülmektedir.
  62. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 250-253; Yücel Özkaya: “XVIII inci Yüzyılda Çıkarılan Adalet-nâmelere göre Türkiye’nin İç Durumu”, Belleten, C: XXXVIII, S: 151, Y: 1974, s: 454-458.
  63. İnsanlara zarar vermek maksadıyla yalan yere dâvâ açılması söz konusu olduğunda bunların reddedilmesi, mahkeme ve varsa mübâşir masraflarının dâvâlıya değil, kötü niyetli dâvâcıya yüklenmesi, öte yandan bu işte kadıların da kasıtlı rolü varsa bunların da cezâlandırılıp görevden alınması hususu merkezden adaletnâme ve emirnâmelerle defalarca bildirilmiştir. Özkaya, Adaletnâmelere Göre Türkiye’nin İç Durumu, 456, 476, 479, 480. Kazâlarda çıkan dâvâların doğruluğu tahakkuk etmedikçe i’lâma bağlanmaması hususunda bir ta’mim yayınlanmıştır. Buna 21 Şaban 1212 (1798) tarihinde Konya nâibliğinden gelen cevab için bkz. BOA Cevdet-Adliye no: 1414. Ayrıca vârisleri zarara uğratmak maksadıyla açıldığı belli olan nefs-i mülk dâvâlarına bakılmaması ve sebepsiz hibe ve satışlara hüccet verilmemesi hususunda Safer 1217 (1802) tarihli bir i’lâm için bkz. BOA Cevdet-Adliye no: 2332 ve Muharrem 1219 (1804) tarihli bir i’lâm için BOA CevdetAdliye no: 1092. Ahâli arasında garez ve nefsaniyet yahud mal ve menfaat celbi için ikâme edildiği anlaşılan dâvâların hâkimler tarafından görülmemesi hakkında bir ta’mim yayınlanmıştır. Buna mahalli kadılıklarından gelen cevaplar BOA Cevdet-Adliye no: 625, tarih: 12 Şaban 1212 (1798).
  64. Ekseri Divan çavuşları ve kağıt haffafları ve arzıhalciler ve bazı ketebe ve mehter ve odacı ve içağaları ve çuhadar ve saraydar makûlesi adamların evvelce şer’an fasledilmiş dâvâları başka renge sokarak eshâb-ı mesâlihi iğfal ve devâir-i hükûmeti işgal etmekde oldukları cihetle men’leri hakkında belge. BOA Cevdet-Adliye, no: 1432, tarih: B (Receb) 1228 (1813).
  65. Mora’da Uğlasti kasabasında reâyâdan birine isnâd edilen bir katl hadisesinin mahkemede reddinden ve hüccet ahzından sonra tekrar vâki’ bir şikâyetin ve bir talebin yine şer’ marifetiyle intacı hakkında arzıhâl. BOA Cevdet-Adliye, no: 3805, tarih: S (Safer) 1212 (1798).
  66. Muhammed Emin İbni Âbidîn: Reddü’l-Muhtar, Matbaatü’l-Meymeniyye Kahire 1299, IV/326.
  67. Ahmet Mumcu: Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ank. 1963, 139. “.....Siyâset icâb ider mevaddı tafsîli ve sicilleri ile ihrâc idüb ve kendüyi habsidüb Dergâh-ı muallâ’ma arzeyleyesin. Sonra emrüm ne vechile sâdır olursa anunla amel eyleyesin....” diyü ferman olunmağın........hükm-i şerîfüm vüsûl buldıkda emrüm muktezâsınca mezbur Mirza’ya siyâset idüb emr-i şerifüm yerine varduğın yazub bildüresin, şöyle bilesin.” 23 Rebiülevvel 972 (1564). BOA MD 6/301. “Burusa kadısına ve beğine hükm ki: Dergâh-ı muallâ’ma mektub gönderüb “İneğöl kazâsından Geyiklübaba nâm karyeden tarîk-i âmda maktûl bulunan Mustafa’yı katlitdüm diyü i’tirâf eyleyen Ali nâm kimesnenin i’tirâfı tefahhus olundukda mezkûr katlitdüğine i’tirâf idüb.......hükm-i şerîfüm varıcak i’tirâf idene siyâset idüb emrüm yerine varduğın yazub bildüresin..” 15 Cemâzilâhır 972 (1565). BOA MD 6/629.
  68. Uriel Heyd: Studies in the Ottoman Criminal Law, Oxford 1973, 255-256; Öztuna, idam cezâsı içeren hükümlerin vâlinin incelemesinden sonra infaz edildiğini, vâli yerinde bulmazsa merkeze bildirilip, buradaki tedkikata göre hükmün infaz veya ilgâ olunduğunu söylemektedir. Zaten Osmanlı uygulamasında merkezce incelenmeyen hiçbir idam hükmü infaz olunamazdı. Kaldı ki bu merkeziyetçi anlayışa müellif de dikkat çekmiştir. Yılmaz Öztuna: “Klasik Osmanlı Düzeninde Kadı ve Mahkeme”, Hayat Tarih Mecmuası, S: VI, Haziran 1977, s: 5-6.
  69. Buna enteresan bir örnek, devletin son günlerinde yaşanmıştır. Ermenî tehciri ile ilgili olarak divan-ı harbde ölüme mahkûm edilen Yozgat Mutasarrıf Vekili (Boğazlıyan Kaymakamı) Kemal Bey'in cezâsını hâvî hüküm tasdik olunmak üzere padişaha arzedilmiş, bu hükmün hukuka uygun olup olmadığı hususunda padişah ile şeyhülislâm arasında enteresan müzâkere ve yazışmalar geçmiştir. Bkz. Ali Fuad Türkgeldi: Görüp İşittiklerim, 3.b, Ank. 1984, 202-206.
  70. “İznik nâibine hükm ki: Bundan akdem müteveffiye olan Ümmü Hânî nâm hâtun içün zevciyyet ve verâsetin iddia iden Abdülğanî’nin ibrâz eylediği hücceti derûnunda şâhid tahrir olınan kasaba-yı İznik sükkânından Şeyh Sâlih ve Şeyh Abdülmü’min ve Hatib Mürsel ve Abdülaziz ve Hacı Hüseyn ve İmam Ahmed ve Ali ve Abdülkerim Onbaşı ve Ömer nâm kimesneler husus-ı mezbûrdan haberleri olmaduğın meclis-i şer’de ihbâr eylediklerin arzeylediğin eclden husus-ı mezbûrı merkûmından Divan-ı hümâyunumda tefahhus olınmak iktizâ itmekle sen ki mevlânâ-yı mumâileyhsin mezbûrın Âsitâne-yi seâdetime îsâl eylemen bâbında ferman-ı âlişânım sâdır olmışdur deyu hükm yazulmışdur. Fî evâhir-i Za (Zilhicce) 1112 (1701)” BOA MD 113/5. “Çatalca nâhiyesi nâibine hükm ki: ......mezbûre Emine zuhûr ve hevâsına tâbi’ bazı mütegallibeye istinâden tekrar miras dâvâsıyla hevâsına tâbi’ nâibe istinâden dâvâ-yı mezkûrı istimâ’ ve gadr sevdâsında oldukların ve sâirleri İstahbul’da olduğın bildürüb dâvâ sadedinde olur ise âhar yirde istimâ’ olınmayub Âsitâne-i seâdetüme havâle olınmak bâbında emr-i şerîfüm recâ itmeğin vech-i meşrûh üzre yazılmışdur. Fî evâil-i C (Cemâzilâhir) 1155 (3-12.VIII.1742)” BOA İAD I/89. Eşirrâdan bazılarının tezvirâta cesaret edemeyip infisalinde kendisini ta’ciz edeceği muhtemel olduğu için şer’î hukuka dâir dâvâsı olanların İstanbul’da Sadâret Divanı’nda ve kadılar huzurunda mürâfaa olunmaları hakkında emir ısdârını isteyen Karaferye nâibi Esîrîzâde Abdülbâki Efendi’nin 1161 (1748) tarihli arzıhali. BOA Cevdet-Adliye no. 4774. Bu usul, fıkıh kitaplarında kitabu kadi ile’l kadi (bir kadı’nın başka bir kadıyla yazışması) başlığı altında anlatılan esaslara göre cereyan ederdi.
  71. “Çatalca nâibine...hükm ki: bu makûle şekâvete tesaddi idenler bulındıkları mahalde ahz ve ele getürilüb ihkâk-ı hakk olınmak üzre Huzur-ı Âsâfîye ihzâr olınmak içün yazılmıştır. Fî evâsıt-ı S (Safer) sene 1157” (26.III-4.IV.1744). BOA İAD I/830.
  72. “Karamürsel nâhiyesi nâibine hükm ki: Nâhiye-i mezbura tâbi’ Ereğli karyesi sâkinlerinden Mehmed nâm kimesne gelüb bunun hilâf-ı şer’ kimesneye vaz’ u teaddîsi yoğiken yine karye-yi merkûm sükkânından eşkıya Hacı Mehmed ve oğlu Mustafa nâm şakîler kendi hallerinde olmaduklarından nâşi ehl-i ırza hilâf-ı şer’ teaddî ve tecâvüz itmek âdet-i müstemirreleri oldığından maada bunu dahi karye-yi merkûme içinde alenen yatağan ta’bir olınan kebîr bıçak ile sol kolu ve sağ elinün barmağını kat’ ve mecrûh ve gadr-ı küllî eylediklerin ve bazı kimesnelere istinâdları olmağla ol tarafda icrâ-yı hakk mümkin olmadığı ve mezbûrlar hâlâ serdâr habsinde oldıklarun bildürüb ta’yin olınan mübâşir ma’rifetiyle Âsitâne-yi seâdetüme ihzâr ve Huzur-ı Âsâfî’de terâfu’-ı şer’ ve ihkâk-ı hakk olınmak bâbında istidâ-yı merhamet eyledüği eclden vech-i meşrûh üzre amel olınmak içün yazılmışdur. Fî evâhir-i S (Safer) sene 1158” (25.III-2.IV.1745) BOA İAD I/1243.
  73. “Amâsiyye beğine ve Mudurnı kadısına hükm ki:.....kazâ-yı merkûmdan Bâli nâm sipâhi.....meclis-i şer’de murâfaa olınub.....Mudurnı kadısı meclisinde sicill olduğın arzeyledüğün eclden buyurdum ki: Göresin arzolunduğı gibiyse mezburı yarar âdemlere koşub Südde-yi seâdetime gönderesin ki küreğe konıla....” fî 9 Zilhicce 972 (1565). BOA MD 6/1360. Selçuk nâm karyede acemi oğlanı Mehmed’i katledenlerin cürmü sâbit olursa kayd u bend ile Derseâdet’e gönderilmeleri hakkında Aydıncık kadısına hüküm. L (Şevval) 995 (1588). BOA MD, 62/241.
  74. Dâvâları aleyhlerine neticelendiğinde bazı şerli ve zorbaların kadıları tâciz edip onların haysiyetiyle oynadıkları, Rumeli valisine şikâyette bulunup haksız yere mübâşiriyye ücreti ödettikleri, dolayısıyla bunlardan dâvâcı olacak kimselerin dâvâlarının başka yerde bakılmayıp merkezde görülmesi hususunda Tikveş kadısının arzıhali ve hüküm. BOA Cevdet-Adliye, no: 1052, tarih: 5 Ca (Cemâzilevvel) 1137 (1725).
  75. İbni Âbidîn, IV/320.
  76. Yaşar Yücel: Osmanlı Devlet Teşkilatına Dâir Kaynaklar, Ank. 1988, 87-88. XVII. asırda vezîriazâm Kemankeş Mustafa Paşa’ya arzedilen ve müellifi bilinmeyen reform lâyihası mâhiyetindeki bir eserde, taşradan merkeze gelen halkın Divan’dan en kısa zamanda hüküm çıkartabilmesi için alınması gereken tedbirler sayılmaktadır. Kitâbu Mesâlihi’l-müslimîn ve Menâfi’ü’l-mü’minîn, (aynı eser), 134-138.
  77. “Sancakbeğleri dahî vâlilerdir, taraf-ı sultanîden vekillerdir. Sancaklarında dâvâ dinleyüb icrâ-yı ahkâm-ı şeri'at iderler. Bunlar dahi hükümette beğlerbeğiler gibidir. Oldukları sancakda hıfz ve hırâset-i ra'iyye ve zabt-u-rabt ve def'-i mezâlim ve umûr-ı seyf ve siyasetle me'murlardır. Lâkin bunlar beğlerbeğilere tâbi'dirler. Velâyet-i âmmeleri beğlerbeği kadar değildir.” Tevki’î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi, Milli Tetebbu'lar Mecmu'ası, I/3/1331/528-529.
  78. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 98.
  79. Heyd, Ottoman Criminal Law, 227.
  80. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 37-54; İsmail Hakkı Uzunçarşılı: Osmanlı Devletinde Merkez ve Bahriye Teşkilatı, 3.b, Ank. 1988, 14; Pakalın, I/465.
  81. Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 13; İnalcık, Mahkeme, 149; Heyd, Ottoman Criminal Law, 226; Ortaylı, Osmanlı Kadısı, 124; Mumcu, Divan-ı Hümayun, 95; Ubicini, 1850, I/68; Ubicini, 1855, I/24; İlber Ortaylı: Türkiye İdare Tarihi, Ank. 1979, 147. Karş. Necip Bilge: Karar Düzeltme, Ank. 1973, 56-57; Üçok/Mumcu, 246, Shapiro, 375.
  82. Aydın Taneri: Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş Döneminde Vezîr-i A’zamlık, 2.b, İzmir 1997, 70.
  83. Tevki’î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi, 540; Mumcu, Divan-ı Hümayun, 100; Halacoğlu, 9; Aydın, 155.
  84. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 88.
  85. Tekfurdağı’nda bir câriyenin gabn-i fâhişle satıldığı iddiasıyla bu satışın bozulması için peşpeşe açılan üç dâvâ reddedilmiş, bu defa câriyeyi satanın akrabası olan bostancıbaşı bu câriyenin müdebbere (ölüme bağlı olarak âzâd edilmiş) olduğu iddiasıyla mahkemeden hüküm elde edip câriyeyi satana iâde etmişti. Câriyenin satın alana iâdesi isteğiyle ve vekil mârifetiyle dâvânın İstanbul’da görülmesi için Za (Zilkâde) 1193 (1779) tarihli arzıhal. BOA Cevdet-Adliye, no: 2344.
  86. Akdenizde Mürtad adasında parasına tamâen balta ile pederlerini öldüren enişteleri ile Güzelhisar kadılığından olan mürâfaadan bir fâide çıkmadığından İstanbul’da tekrar mürâfaa olmalarını ve gasbolunan altun ve gümüş mebâliğinin istirdadını hâvî iki reâyâ kadın tarafından imzalı arzıhal. BOA Cevdet-Adliye, no: 1376, tarih: 15 B (Receb) 1178 (1764).
  87. Edirne’de Çermen kazâsında babasından müntekıl altıyüz kuruş kıymetindeki çiftliğini halası Emine nâm kadın yüz on kuruşa aldığını Ahî Çelebi mahkemesinde hüccet ettirerek gabn-i fâhiş yüzünden kendine küllî gadredildiğinden şikâyetle hukukunun şer’ mârifetiyle muhafazası istidâsına dâir Mehmed imzâlı üzerinde Şeyhülislâm İshak Efendi’nin işâret ve imzâsını havi arzıhâl. BOA Cevdet-Adliye, no: 3035, tarih: 6 Rebiülevvel 1147 (1734).
  88. İnalcık, Mahkeme, 149; Üçok/Mumcu, 246.
  89. Ricaut: Türklerin Siyasi Düsturları, Haz: M. Reşat Uzmen, İst. tsz, 83.
  90. “Silivri nâibine hükm ki: Makyelli nâm yehûdî Südde-i seâdetüme arzıhal idüb...... dâvâları Huzur-ı Âsâfî’de görilüb ihkak-ı hakk olınmak bâbında emr-i şerîfüm recâ eylediği eclden ta’yin olınan çavuş mübâşeretiyle dâvâları Huzur-ı Âsâfî’de ihkak-ı hakk olınmak üzre yehûdî-yi mesfûr Âsitâne-i seâdetüme ihzâr olınmak içün yazılmışdur. Fî evâhir-i Ca (Cemâzilevvel) 1156” (13- 22.VII.1743) BOA İAD I/572. Haleb divanında reddedilen bir dâvâ hakkında tekrar vâki olacak bir iddianın mutlaka İstanbul’daki Divan’da görülmesi için ısdâr edilen emrin hilâfına Antakya kadısının mürâfaa suretiyle bu dâvâya hüküm verip haksız olarak bin kuruş aldığına dâir şikâyeti hâvi 9 Receb 1182 (1768) tarihli arzıhal. BOA Cevdet-Adliye no: 2072.
  91. Zevcesi Fâtıma ile huzur-ı şer’îde tefrik olunarak mehr-i müeccelden ve nafaka bedelinden zimmetini ibra etmiş olduğu halde şimdi yine taleb ve tazyik edildiğinden bahisle Bursa’da mürâfaaları için emr-i âli ısdârına dâir İbrahim imzâlı istidâ. BOA Cevdet-Adliye, no: 377, tarihsiz.
  92. Manyas kazâsından Eğrir nâm karyeden Ahmed’in oğlu altı nefer kimesne ile şikâre gidüb içlerinden mezkûr Ahmed’in oğlu katlolunub Manyas kadısı bunların tutulmasına mâni olub “avda kazâ ile ok dokunmuş” diyerek ehl-i fesâdın cezâsız kalmasına sebep olduğu ve sulh olmak için hüccet verdiği bildirilmekle Balıkesr kadısı bu işi teftiş ve tahkik idüb kâtili meydana çıkarması hakkında Balıkesr ve Manyas kadılarına hüküm. 14 Zilhicce 991 (1583). BOA MD, 52/456.
  93. İznikmid sancağının Pazarköy nâhiyesinin Evdili karyesi ahâlisinden olup hacca gitmek üzre bulunan Ahmed Alemdar’ı katl ve parası ile emvâl ve eşyâsını gasb ve zevcesinin ırzına tasallut ve kâimbirâderini cerh eylediği iddia olunun Halil ve Mustafa’nın gönderilen hasekinin mübâşeretiyle ve şer’le mürâfaalarına ve ihkâk-ı hakk mümkün olmazsa merkûmların İstanbul’a i’zâmlarına dâir ol bâbdaki arzıhal üzerine belge. BOA Cevdet-Adliye, no: 209, tarih: 20 Za (Zilka’de) 1206 (1792). Bir başka örnek: Yine İznikmid’de sâbık kadı Abdülkerim Efendi’nin bir mirasa tealluk eyleyen dâvâsının oraca hall ve faslı mümkün olmaz ise istidâsı vechile İstanbul’a i’zâmı hakkında belge. BOA Cevdet-Adliye, no: 4203, tarih: 17 R (Rebiülâhir) 1204 (1789).
  94. “Silivri nâhiyesi nâibine.... hükm ki: Sen ki...mektub gönderüb..........şer’le üzerlerine sâbit olan mevadd tescil olındıkdan sonra sûret-i sicillâtlarıyla ma’an Huzur-ı Âsâfî’ye ihzâr olınmaları bâbında fermân-ı âlişânum yazılmışdur. Fî evâil-i Ca (Cemâzilevvel) 1157” (12-21.VI.1744). BOA İAD, I/938.
  95. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 98.
  96. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 97.
  97. Mehmet İpşirli: "Cuma Selâmlığı", Diyanet İslâm Ansiklopedisi, VIII/92. Şövalye Thomas Benedith, İstanbul’da elçiyken bu yolu denemiş ve başarılı olmuştu. 1648 yılında yedi tane İngiliz ticâret kalyonu, Galata önünde deniz ortasında beyaz bayrak çekip bütün mürettebatı güverte üzerine dizilmiş, başlarına birer bakraç zift yakıp bağrışmaya başlamışlardı. Derhal saraydan adam gönderilip dertlerinin ne olduğu soruldu. Meğer getirdikleri maldan ticaret anlaşmasıyla belirlenen yüzde üç yerine yanlışlıkla yüzde altı gümrük vergisi alınmış, ayrıca malların bedeli olan 15.000 kuruş da henüz ödenmemişti. Bunun üzerine zamanın padişahı Sultan İbrahim, Çavuşbaşı İbrahim Ağa’yı Sadrıâzam Hezarpâre Ahmed Paşa’ya gönderip haksızlığı düzelttirmişti. Ricaut, 84-85; Reşat Ekrem Koçu: "Ateş İstidâsı", Tarihimizde Garip Vakalar, 2.b, İst. 1958, 11-12. Geçmiş devirde, gadre uğradığı kanaatine varan bir Osmanlı hanımının söylediği manzumedeki şu mısralar dikkat çekicidir: "Yakayım başıma bir eski hasır İşte kadı, işte divan-ı vezîr." (Koçu, "Başa Hasır Yakmak", İstanbul Ansiklopedisi, İst. 1960, IV/2166)
  98. Koçi Bey Risâlesi, Haz: Zuhuri Danışman, Ank. 1985, 159.
  99. Kitâbu Mesâlihü’l-müslimîn ve Menâfi’il-mü’minîn, 134-138. Anadolu’da yakın zamana kadar köylülere türk denilirdi. Etrâk-ı bi-idrak de bu mânâda söylenmiş bir sözdür, yoksa kasdedilen millet değildir. Ayrıca şikâyetçilerin binitlerini Üsküdar’da bırakmaları, İstanbul’da hayvana binme yasağı sebebiyledir. Lâyihada, o zamanki sosyal hayata âit bu kesitler enteresandır.
  100. İsmail Hakkı Uzunçarşılı: Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, Ank. 1984, 2.b, 24.
  101. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 92.
  102. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 99. “..Alişah nam kimesneyi taraflarından vekâleten mürafaa içün Âsitane’ye gönderüb...” BOA Cevdet-Adliye no: 2344, t: Zilkâde 1193 (1779).
  103. Joseph von Hammer: "XVII nci Asırda Osmanlı İmparatorluğunda Devlet Teşkilatı", Trc: Halit İlteber, İstanbul Hukuk Fakültesi Mecmuası, C: VII, S: 2-3, 1941, s: 577.
  104. Tevki’î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi, 508,540; Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 21-22; Mumcu, Divan-ı Hümayun, 100; Ricaut, 84; Esad Efendi: Osmanlılarda Töre ve Törenler-Teşrifât-ı Kadîme, İst. 1979, 89. “Anadolu beğlerbeğisine hükm ki: Hâliyen Halîme nâm kız hususında mazınne olan İbrahim nâm kimesne tutılub ahvâli teftiş olmak içün Dergâh-ı muallâm çavuşlarından İbrahim zîde kadruhu ile sana irsâl olınub kazaskerüm tarafından sana mufassal hükm-i şerîfüm yazılmışdur. Buyurdum ki: varub teslîm itdükde alub emr üzre ahvâllerin görüb neye müncer olırsa habsden ıtlâk itmeyüb sonra emrüm ne vechile olırsa amel idesin.” 28 Ramezan 967 (1560). Bu hükmün başında yer alan “Tarafeynin ruk’aları ve sûret-i sicilleri geldükde kazasker efendiye virilmişdür. Bu hususda bu cânibde alâka kalmamışdur.” şeklindeki ibare dâvânın Divan’a getirildiğini ve burada görülmek üzere kazaskere havâle olunduğunu göstermektedir. BOA MD 3/1281.
  105. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 105-107, 127. "Anadolu beylerine ve kadılarına hükm ki, Ankara ve Seferihisar kadıları tarafından iyiliğine şahâdet idülen ve âsitâne-i seâdete getirilirken Gekbuze'de ğaybolan Tıkna Pîrî'nin dâvâcıları Âsitâne'ye gelüb tekrar muhakeme edilmesini istediğinden hangi kazâda bulunursa yakalanub südde-i seâdete gönderilmesi..." 5 Safer 973 (1565). BOA MD 5/196.
  106. Bilecik’de Lefke kasabasından Ahmed isminde bir kimsenin bir dâvâsına emr-i şerif ile üç defa üç kadı bakmış, daha sonra ilgili sahte emir düzenleyip dâvâyı tekrar kadı önüne getirmek istemişse de durum anlaşılarak kendisinin tevkifi ve cezâlandırılmak üzere İstanbul’a gönderilmesi emrolunmuştur, 2 Zilhicce 972 (1565). BOA MD, 6/1296. Şunu da hatırlatmalıdır ki bu gibi durumlar, yani bir dâvâ istinafen görüldükten sonra bu hükme kanaat edilmeyip tekrar itirazda bulunulduğu -arşiv belgelerine nazaran- nâdirdir.
  107. Hacı Ali isminde birisi Kâtip Hüseyn adında bir başkasından Tokat çarşısında bulunan hanını satın almış, daha sonra bu Hüseyn’in hanımı Emine, hanın yarısını daha önce kocasından satın almış olduğunu iddia edince Rumeli kazaskeri Abdülbâki Ârif Efendi huzurunda 1118 (1706- 1707) yılında mürâfaa olunmuş ve burada Ali hanı satın aldığında Emine’nin bu hanla hiç ilgisi olmadığı yönünde mahkeme önünde ikrarda bulunduğunu isbatlayarak lehine hüküm çıkartmış, dâvâ mahalline havâle edilerek kazasker huzurunda şâhidlik edenlerin bu işe ehil olduğu Sivas kadılığınca da görülüp 1119 (1707-1708) yılında hakkın Ali’de olduğuna dâir kesin hükmü muhtevi hüccet verilmiş ise de Emine hanım Tokat nâibinden (iddiaya göre) rüşvet yedirerek lehine hüküm çıkartınca Ali tekrar Divan-ı Hümâyun’a mürâcaat etmiş, Divan, Emine hanıma kazasker huzurunda şer’î faysal verilmekle dâvânın tekrar dinlenilmemesi yolunda ferman çıkıp istinafına başkaca bir emir çıkmadığını ve böylece Tokat nâibinin hükmünün nâfiz olmadığını bildirmiş, dâvâ eski Rumeli kazaskeri İsmail Efendi huzurunda tekrar görülmüşse de eski hüküm tasdik edilmiş ve dâvâya bir daha bakılamayacağı hususu teyid olunmuştur. BOA Cevdet-Adliye, no: 34, tarih: 13 Safer 1125 (1713).
  108. Birkaç kişinin, bunlara garezi bulunan birisi tarafından yalancı şâhidi dinletilerek mahkûm edildiklerine dâir Mısır'dan gelen bir talebin, şâhidlerin âdil olduğu ve hükmün hukuka uygun verildiğinin anlaşılması üzerine reddedilerek cezânın yerine getirilmesinin emredildiği bir hüküm için bkz. 1 Cemâzilevvel 972 (1564). BOA MD 6/449. Yine Radomir kazâsında esasen babalarından kalan emlâk, arâzi ve hayvanlar, bir hissedarın ölümü üzerine Rumeli vâlisi ve Manastır kadısı huzurunda vârislere taksim edilmişken buna râzı olmayıp İstanbul’a giden vârislerden bir hanımın şikâyetinin dinlenmemesi hususunda 23 Şaban 1194 (1780) tarihli bir i’lâm için bkz. BOA CevdetAdliye no. 1929.
  109. Uzunçarşılı, Saray Teşkilatı, 25.
  110. Padişahlar ilk zamanlar Divan toplantılarına bizzat katılırlarken -rivâyete nazaran- Fâtih Sultan Mehmed zamanında bir köylünün Divan'a gelip "padişah hanginiz?" diye kabaca sorması üzerine adı geçen padişah bundan sonra Divan'a vezîriâzamın başkanlık etmesine, kendisinin de bu müzâkereleri kafes arkasından izlemesine karar vermiştir. Mustafa Nuri Paşa: Netaicü'l Vukuat, Haz: Neşet Çağatay, Ank. 199, I-II/ 65. Bununla beraber bazı kaynaklarda daha sonraki padişahlardan Sultan II. Bayezid’in de Divan toplantılarına bizzat katıldığına dâir ifadeler yer almaktadır. Nişancızâde Mehmed: Mir’at-i Kâinat, Haz: A. F. Meyan, İst. 1987, II/435, 444. Kâbız dâvâsı, Kanunî Sultan Süleyman devrinde artık padişahların Divan toplantılarına katılmayıp kafes ardından dinlediklerini kesin olarak göstermektedir. Koçi Bey, Kanunî Sultan Süleyman’a gelinceye kadar padişahların Divan-ı Hümayun’da hazır bulunduklarını, Sultan Süleyman’ın da Divan’da hazır bulunmamakla beraber sefere bizzat çıktıklarında ve sefer dışında iken huzurlarına çıkmak çok kolay olduğundan bunun bir mahzur teşkil etmediğini yazıyor. Koçi Bey Risalesi, 33-34.
  111. Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 22; Mumcu, Divan-ı Hümayun, 136-138; M. Çetin Varlık: "Ottoman Institutions of XVI. Century and Sultan Süleyman the Magnificent", The Ottoman Empire in the Reign of Süleyman the Magnificent, Edt: Tülay Duran, İst. 1988, 37; Mehmed İpşirli: "Osmanlı Devlet Teşkilatı", Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Edt: E. İhsanoğlu, İst. 1994, I/160. Padişahın Divan kararlarına müdahalesine tipik bir örnek olarak şu hadise zikredilebilir: 3.XI.1527 tarihinde İranlı Kâbız isminde birisi, İslâm dininin esas prensipleri aleyhinde fikirlerin propagandasını yaptığı ve Hz. Peygamber'in manevî şahsiyetine hakârette bulunduğu gerekçesiyle Divan-ı Hümâyun'da muhakeme olunmuş, Rumeli kazaskeri dinî hamiyetine dokunan vaziyete sinirlenerek bunun iddialarını çürütmek yerine derhal idamına hükmetmiştir. Vezîriâzam, kazaskeri teskin ederek sanığı salıverdirmiştir. Ancak durumu kafes arkasından izleyen zamanın padişahı Kanunî Sultan Süleyman, Divan'ın tekrar toplanarak aynı dâvâya Şeyhülislâm huzurunda İstanbul kadısı tarafından bakılmasını ve sanığın iddialarının çürütülmesini emretmiştir. Bunun üzerine Şeyhülislâm Kemalpaşazâde'nin bulunduğu muhakeme sonucunda sanığın iddiaları ilmî olarak çürütülerek kendisine tövbe etmesi teklif edilmiş, mahkûm bu teklifi reddedince muhakemeyi yapan İstanbul kadısı idama hükmetmiştir. Peçevî İbrahim Efendi: Peçevi Tarihi, Haz: B. Sıtkı Baykal, Ank. 1981, I/95-96; Solakzade Mehmed Hemdemi Çelebi: Solakzade Tarihi, Haz: Vahid Çabuk, Ank. 1989, II/157-160. Burada Kâbız irtidat ettiği, bir başka deyişle devlet aleyhine suç işlediği anlaşıldığı için mahkûm edilmiştir. İrtidat, din esasına dayalı bir devlet için çok önemli bir suçtur ve eğer nedâmet getirmezse, İslâm hukuku bunun için ölüm cezâsı öngörmektedir. İrtidatını kalbinde saklayıp ifşâ etmeyen veya İslâm ülkesini terkeden, cezâ görmez.
  112. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 137.
  113. Tevki’î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi, 511-512; Esad Efendi, 92 vd; Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 30-35.
  114. Esad Efendi, 93-94; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı,
  115. 115 Ortaylı, Türkiye İdare Tarihi, 147. Divan'ın verdiği kazâî kararlar 1648 yılından itibaren, mühimme defterleri yerine artık tamamen şikâyet ve ahkâm defterlerine işlenmeye başlanmıştır.
  116. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 133, 138.
  117. Pakalın, I/465.
  118. Tevki’î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi, 499-500; Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 136 vd.
  119. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 143.
  120. İpşirli, Osmanlı Devlet Teşkilatı, 167.
  121. Pakalın, I/465.
  122. Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 138.
  123. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 146; Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 138; Varlık, 40. Sultan IV. Mehmed devrinde İngiliz elçisi Winchesley kontunun silahdar ve kâtibi olarak beş yıl kadar Türkiye’de bulunan ve zamanın Osmanlı devlet düzeni ile sosyal hayatına ilişkin ilgi çekici bilgiler veren Ricaut, bir paşanın veya vezîrin arapçayı bilmesinin mutlaka şart olduğunu, çünki kendi kazâ hakkı çerçevesi içine giren kadıların yazı ve hükümlerini okuyabilmesi ve denetlemesi gerektiğini bildirmektedir. Ricaut, 60. Sadrıâzâmın ve diğer vezîrlerin şer’î hükümleri kontrol mercii olduğunu göstermesi bakımından bu ifâde dikkat çekicidir. Osmanlı Devleti’nde kadılar arapça bilmek zorunda olmakla beraber, hükümler çoğunlukla türkçe yazılırdı. Ancak arapça konuşan halkın yaygın bulunduğu yerlerde mahkeme sicillerinin bu dille tutulduğu görülmektedir. Öte yandan kadıların hükme esas tutmakla yükümlü oldukları hukuk metinleri arapçaydı.
  124. Tevki’î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi, 501-503; Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 139.
  125. Sinob’daki Sultan Alâeddin vakfından olan medrese müderrisi ile câmi kayyumu arasında tahaddüs eden bir arâzi dâvâsı tekrar İstanbul kadılığında görülürken evvelce alınan hüccet ile beraber reddedildiğinden Cuma günü divanda Rumeli kazaskeri huzurunda rü’yet olunmasına dâir arzıhal. BOA Cevdet-Adliye no: 1654, tarih: 6 Şaban 1144 (1732).
  126. Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 238; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 153. Bu husus, günümüzdeki karar tashihi müessesesine oldukça benzemektedir.
  127. Mutasarrıfı olduğu arâzinin hâsılâtına bir sipâhi tarafından müdahale olunarak kanunî hakkının fazlasını aldığı iddiasıyla 5 Rebiülâhir 1236 (1821) tarihli bir arzıhalle padişaha şikâyette bulunan Emine hatunun dâvâsı Cuma Divanı’na havâle edilmiş, burada da kendisinin bu arâzinin ancak bir kısmına mutasarrıf olduğu anlaşılmakla önce mahallinde diğer mutasarrıflarla mürâfaa olunarak bu arâziye mutasarrıf bulunduğunu isbatlaması, ardından da diğer mutasarrıflarla beraber sözü geçen sipâhi ile mürâfaa olunmaları gerektiğine dâir 14 Rebiülevvel 1236 tarihinde hüküm verilmiştir. BOA Cevdet-Adliye no: 30, 1236 (1821).
  128. Mumcu, Divan-ı Hümayun, 148.
  129. Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 237; Üçok/Mumcu, 249.
  130. Tevki’î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi, 503-504; Mumcu, Divan-ı Hümayun, 148-149; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 137; Mantran, I/119-120.
  131. Üçok/Mumcu, 244; Stanford J. Shaw/ Ezel Kural Shaw: Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Trc: Mehmet Harmancı, İst. 1983, I/ 195. Gördükleri dâvâlar ve verdikleri hükümlere bakıldığında Cuma ve Çarşamba Divanlarından oluşan Huzur Mürâfaalarının mahkeme kararlarını kontrol (bir başka deyişle kanun yolu) fonksiyonu icrâ ettiği açıktır. İlhami Yurdakul: Osmanlı Devleti'nde Şer'î Temyîz Kurumları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, MÜSBE, 1996, 21-23. Hamamlarla ilgili bir dâvânın ikinci kez Çarşamba Divanı’nda görüşülüp i’lâma bağlanmasına dâir hüküm. 9 Cemâzilevvel 1180 (1766). İstanbul Şer’iyye Sicilleri Arşivi, İstanbul Mahkemesi, 1/25/179.
  132. Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 212-214.
  133. Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 33, 236; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 154; Mehmet İpşirli: “Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik”, Belleten, C: LXI, S: 232, Aralık 1998, 696-697.
  134. Uzunçarşılı, Merkez Teşkilatı, 32.
  135. Karş. bkz. Clement Huart: "Kazasker", İA, VI/522.
  136. Akdağ, II/79; İpşirli, Kazaskerlik, 699.
  137. Tevki’î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi, 528; Mumcu, Divan-ı Hümayun, 153-154; Üçok/Mumcu, 265; Cin/Akgündüz, I/252; İpşirli, Osmanlı Devlet Teşkilatı, 226. Canik sancağında Erem kazâsında Refrul karyesi ahâlisinden Hasen oğlu Mehmed ve rüfekası beş kişinin Trabzon vâlisi sadr-ı esbak Ali Paşa huzurunda toplanan meclis-i şer’de hasımlarıyla cereyan eden mürâfaaları neticesinde hüküm verildiğine dâir mahalli kadılığından 15 Cemâzilevvel 1166 (1753) tarihli hüccet. BOA Cevdet-Adliye no. 3259. Karahisar-ı Sâhib’de Çuhadar Mehmed’e gadr edenlerle muhakemeleri yapılmak üzere Kütahya’ya celbine ve Ankara vâlisi Hacı Ali Paşa huzurunda muhakeme edilmesine dâir 21 Ramazan 1207 (1793) tarihli istidâ. BOA Cevdet-Adliye no. 3301.
  138. Heyd, Ottoman Criminal Law, 258; Cin/Akgündüz, I/278. Onsekizinci yüzyılın sonlarında olağanüstü yetkilerle Rumeli Beylerbeyisi olan Hakkı Paşa'nın bir mahkeme hükmünü bozduktan sonra bu hükmü veren nâibe gönderdiği şu yazı dikkat çekicidir: "Silivri nâibi, şeriat hâini, i'lamını gördüm, kahkahayla güldüm, meâli hezeyan, hükmü hilaf-ı Kur'andır. Mühr-i müeyyedimi basarım, seni mahkemenin kapısına asarım!" Pakalın, II/125.
  139. Talat Mümtaz Yaman: Osmanlı İmparatorluğunun Mülki İdaresinde Avrupalılaşma Hakkında Bir Kalem Denemesi, İst. 1940, 13; Vecihi Tönük: Türkiyede İdare Teşkilatının Tarihi Gelişimi ve Bugünki Durumu, Ank. 1945, 62.
  140. Yücel Özkaya: XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Ank. 1985, 213. Mübâşirler, klasik devirde hakkında şikâyet olan kadıların bulundukları mahallere Divan-ı Hümâyun tarafından gönderilir, şikâyetlere dâir teftişte bulunur, gerekirse bununla ilgili muhakemelere katılır, sanık ve tarafları mahkemeye ihzâr eder, aldığı emirleri uygular, dönüşünde de Divan’a bilgi verirdi. “Van beğlerbeğisine ve sâbıkan Mardin kadısı olub hâliyen Van kazâsı sadaka olınana hükm ki: Bundan akdem Van kadısı olan kimesneye ve bazı kimesnelere dahi bazı husus isnâd olunub i’lâm olınmağın isnâd olınan hususların aslından aynı ile sûreti ihrâc olınub ve kadı dahi azlolınub Dergâh-ı muallâm çavuşlarından Mehmed zîde kadruhu mübâşir ta’yin olınub vuku’ı ve adem-i vuku’ı ma’lûm olmak içün mezbûr ile size gönderildi. Buyurdum ki: vardukda isnâd olınan hususları onat vechile hakk üzre teman dikkat ü ihtimâm ile ber-mûceb-i şer’-i kavîm teftîş ü tefahhus eyleyüb göresin, anun gibi isnâd olınan mevadd-ı mezkûrların üzerine sâbit ü zâhir olursa habs idüb arz idesin. Şöyle ki: gayr-ı vâki’ ise mezkûr kadıyı Südde-i seâdetüme gönderesin, âher mansıb virile. Amma hîn-i teftîşde müşârünileyh çavuşum her zeman meclisde bile hâzır olub ve temâm hakk-ı sarîha tâbi’ olub hiç bir cânibe meyl ü muhâba itmeyüb hakk üzre görüb dahi i’lâm eyleyesin. Şöyle ki, kadı teftîşden mukaddem gitmiş ola, her kandeyse getürdüb emr üzre göresin ve ol kethüdâları dahi ref’ idüb yirlerine kul tâifesinden yarar kimesneler nasb idüb istihdâm eyleyüb arz idesin.” 16 Rebiülâhir 967 (1559). BOA MD, 3/695. Mübâşirler, adlî olmayan işlerde de görevlendirilebilirdi. Bunlar çoğu zaman dâvânın görülmesi esnasında mahkemede hazır bulunur ve Divan-ı Hümâyun’dan gönderildikleri için varlıklarıyla taraflara dâvâlarının âdil görülmesi hususunda bir teminat teşkil ederdi. Nitekim Tanzimat’tan sonra da halk bu usulü sürdürmeyi tercih etmiştir. Tanzimat-ı Hayriyye ahkâmınca taşralardaki dâvâların mahallinde rü’yeti ihkâk-ı hakka kâfi iken bazı kimseler hüsn-i tesviye-i mesâliha medâr olmak içün mübâşir ta’yin ettirmek istemelerinin tanzimat-ı mülkiyye ve kavânin-i adliyyeye dokunur bir yeri olmadığından mübâşir masrafını deruhde edenlere müsâade olunması hakkında vesika. BOA Cevdet-Adliye, no: 938, tarih: 4 Zilhicce 1257 (1842)
  141. Heyd, Ottoman Criminal Law, 258; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 110. Bununla beraber vâliler genellikle kadıların verdikleri hükümleri geri çevirmez, hemen yerine getirirlerdi. Bununla ilgili bir tesbit için bkz. J. B. Tavernier: XVII. asır ortalarında Türkiye üzerinden İran'a seyahat, Trc: Ertuğrul Gültekin, İst. 1980, 87; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, 110.
  142. Gibb/Bowen, 129; Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud: XVI. Asırda Mısır Eyâleti, İst. 1990, 250. Gibb/Bowen ayrıca, Divan-ı Hümâyun’un İslâm hukuku geleneğindeki mezâlim fonksiyonunu yerine getirdiğini; kadı ve diğer şer’î görevlilerin burada yer almasının, bu divanların şer’î mahkeme sayılması neticesini doğurmayacağını söylemektedir. Bu görüş doğrudur; çünki Divan-ı Hümâyun, tıpkı tarihteki örnekleri sayılan mezâlim divanlarında olduğu gibi idarenin, bu arada devlet memurlarının hukuka aykırı tasarruflarının bakılıp kontrol edildiği bir yerdir. Aslî fonksiyonu şer’î mahkemelerin temyiz mercii değil, öncelikle bir çeşit idare mahkemesidir. Kadılar da burada birer devlet memuru olmak hasebiyle kontrol edilir. Hukuka aykırı hükümlerin denetimine ayrıca ihtiyaç duyulmamıştır; bunlar zaten baştan itibaren -ipso iure- geçersizdir. Ancak bu kabil hükümlerin âit olduğu dâvâlar bazen bizzat burada görüldüğü için Divan’ın idare mahkemesi vasfı, kendine has bir mâhiyet taşır.
  143. Yaman, 14; Tönük, 65; Özkaya, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları, 213. Nitekim Tevki'î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi'nde "Sancakbeğleri dahî vâlilerdir, taraf-ı sultanîden vekillerdir. Sancaklarında dâvâ dinleyüb icrâ-yı ahkâm-ı şeri'at iderler. Bunlar dahi hükümette beğlerbeğiler gibidir. Oldukları sancakda hıfz ve hırâset-i ra'iyye ve zabt-u-rabt ve def'-i mezâlim ve umûr-ı seyf ve siyasetle me'murlardır. Lâkin bunlar beğlerbeğilere tâbi'dirler. Velâyet-i âmmeleri beğlerbeği kadar değildir." denilmektedir. Tevki’î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi, 528-529.
  144. XVI. asırda Anadolu vilâyetlerinden birinde (Amasya'da) kurulan bir beylerbeyi divanını bu şekilde değerlendiren bir tesbit için bkz. Ogier Ghiselin de Busbecg: Türkiyeyi Böyle Gördüm, Trc: Aysel Kurutluoğlu, ty, yy, 61. Tevki'î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi'nde de zaten mezâlim kelimesi geçmektedir. "...Dâvâ dinleyüb def'-i mezâlim içün şer'-i şerîf ve kanun üzre buyruldu virmeğe ve mezâlimi ref' itmeğe me'murlardır." Tevki’î Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi, 500.
  145. Amik kadısı Hüsam’dan şikâyet edildiğinden tahkikat icrâsına ve şikâyetçilerle mürâfaa olunmasına dâir Haleb beylerbeyi ve kadısına hüküm. 25 B (Receb) 984 (1576) BOA MD, 28/530. Şuf nâhiyesi nâibi İbrahim’den ehâli şikâyet etmekle teftiş idüb cürmü sâbit olırsa şer’le muamele edilmesi hakkında Haleb beğlerbeyisine, Kilis ve Antakiyye kadılarına hüküm. 21 Ra (Rebiülevvel) 987 (1579). BOA MD, 36/723.
  146. Daha önce de işâret edildiği üzere, Ricaut, bir paşanın veya vezîrin arapçayı bilmesinin mutlaka şart olduğunu, çünki kendi kazâ hakkı çerçevesi içine giren kadıların yazı ve hükümlerini okuyabilmesi ve denetlemesi gerektiğini bildirmektedir. Ricaut, 60. Sadrıâzamın ve diğer vezîrlerin, (ki beylerbeyi ve sancakbeyleri de genellikle vezîr, yani paşa rütbesinde kişilerdir) şer’î hükümleri kontrol mercii olduğunu göstermesi bakımından bu bilgi dikkat çekicidir.
  147. Heyd, Ottoman Criminal Law, 255; Üçok/Mumcu, 233; Özkaya, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları, 203; Lybyer, 267; Aydın, 87. Kadı hükmü olmaksızın ehl-i örfün cezâ uygulaması mümkün değildi. “Budun defterdarı Kerîm Çelebi’ye hükm ki:........vardukda kaziyye arz olunduğu gibiyse siyâset sancakbeğinündür. Ehl-i fesâd her kim olursa olsun fesâd u şenaatleri zâhir olub bihasebi’ş-şer’ ve’l-kânun salb u siyâsete müstehik oldukda hükm-i kadı lâhık olub hüccet virildükden sonra mücrimi sancakbeğine teslim itdüresin ki lâzım geleni icra itdüre.” 23 Şaban 967 (1560). BOA MD 3/1145. Kadılara âit habs ve ıtlak işine vüzerâ, mîrimîrân, mütesellimîn karışmaması hakkında Kayseri kadısının ilâmı. BOA Cevdet-Adliye, no: 4733, tarih: M (Muharrem) 1195 (1780).
  148. Heyd, Ottoman Criminal Law, 255-256.