İran tarih yazıcılığı, İlhanlar devlinde büyük bir gelişme göstermiştir. Türíh-i Cibân-gıışâ, Cami' al-Tavarih ve Tarih-¡ Vaşşâf gibi İran tarihçiliğinin en büyük eserleri hep bu dönemde kaleme alınmıştır. Siyasi tarih kitaplarının yanında, inşâ, siyak ve devlet muhasebesine dair yazılan kitaplar da bu gelişmeden nasiblerini almıştır. Bugün, İlhanlı devleti mali tarihi üzerine çalışmak isteyen araştırmacılar için beş önemli eser bulunmaktadır. Bunlar:
- Falak ‘Alä-yi Tabrizi'nin, Kantin al-Sa'ada si,
- Falak ‘Ala-yi Tabrizi'nin, Sa ‘ädat-nämasi,
- 'had al-Saravi'nin, Cami' al-Hisâb'ı,
- ‘Abdahah b. Muhammad Kiya al-Mazandarânî'nin, Risala-yi Falakiy- ya'si,
- Muhammad b. Hindüşâh al-Nahcavanî'nin, Dastur al-Katib fi Ta'yin al-Maiatibi'dir[1].
Burada tanıtımı ve konumuzla ilgili bir kısmının neşri yapılacak olan risalenin muhtevası da bu cümledendir. Söz konusu risale VIII/XIV. yüzyıla aitti ve anonim bir siyak ve münşe'at mecmû'asının içerisinde, Safevî devrine ait inşâ örnekleri ile, Falak 'Al-yi Tabrizi'nin Sa'adat-nama'sinin ikinci kısmı arasında bulunmaktadır. Eserin ismi, mecmû'anm 11. sayfasında "Risala al-Şahibiyya" şeklinde kaydedilmiştir[2]. Eserin baş ve son kısımlarındaki eksiklikler sebebiyle müellifinin ismi tesbit edilememiştir.
Risala al-Şahibiyya'nin şimdiye kadar tesbit edebildiğimiz yegane nüshası Tahran'da Kitabhâna-yi Milliyi Malik'te 3697 numaralı mecmû'anın içerisinde bulunmaktadır[3]. Mecmû'anın tavsifi şöyledir: I5x21,5cm., 17 satir, 180 sayfa, nesih, nestalik ve yer yer siyakat yazısı, meşin kahverengi cilt, Devletabadi kağıt. Yazmanın baş ve son kısımlarında eksiklikler mevcuttur. Hâcı Husayn Malik'e ait olduğu anlaşılan bu mecmû'a, sonradan başka kitaplarla birlikte yukarıda zikrettiğimiz kütüphaneye vakfedilmiştir. Mecmû'anın bu nüsha üzerinden bir mikrofilmi de Tahran üniversitesi Merkez Kütüphanesinde bulunmaktadır[4]. Mecmû'ada pek çoğunun giriş veya son kısımları eksik bulunan, hatta bazıları bir iki sayfadan ibaret sekiz risale bulunmaktadır ki, Risala al-Şâlübiyya altıncı sırada (s.lO-72) yer alır.
Risala a!-Şâhibiyya beş kışımdan oluşmaktadır. Biz bu kısımların muhtevasını burada aynen veriyoruz:
- Kısım: Hitab ve dualarda mertebe ve derecelerin dakik olarak tanıtımı hakkında,dört fasıl (s.ll-16):
- Hitab, elkab ve dualar hakında (s.11-12).
- ( ) (s.12-14).
- Dualar hakkında (s. 14-15).
- 4- Tabiiyyet ifadeleri hakkında(s.15-16).
- Kısım: Devrin Padişah, Emir ve Sadırlarına yazılacak arz hakkında, beş fasıl(s.l&27):
- Padişaha hitab hakkında (S.1&17).
- Vezirlere hitab (s.17-19) ve hitab dereceleri hakkında(s.19-23).
- Moğol Emirlerine hitab hakkında (s.23-24).
- Meliklere (s.2425) ve Hatunlara (s.25-26) hitab hakkında.
- Ekabir ve Sadırlara hitab hakkında(s.2627).
- Kısım: İmâm, Kadı ve Seyyidlere yazılacak Şadn-nâma'ler ve cevapları hakkında, yedi fasıl (S.2743).
- Mansıb sahibi imamlara hitabta kullanılacak elkablar hakkında (S.27- 29).
- Kadıların dereceleri hakkında (s.29-31).
- Seyyidlerin dereceleri hakkında(s.31-33).
- Ulema ve Şeyhlerin dereceleri hakkında(s.33-37).
- Tabibve Hekimlerin dereceleri hakkında(s.37-38).
- Hatib ve Hacelerin dereceleri hakkında (s.38-41).
- ihvaniyyat hakkında (s.4143).
- Kısım: ihvaniyyat. Teşekkür ve Şikayet mektupları ve cevapları hak- kında, beş fasıl (s.4364).
- İhvaniyyat hakkında (s.4348).
- Teşekkür hakkında (s.51-53).
- Şikayet hakkında (s.5358).
- Tebrikler hakkında(s.58-62).
- Taziyetleri hakkında(s.62-64).
- Kısım: Ahit-nâme, Berât, Yâfte, Hesâb Rakamları ve İlm-i Şurût hakkında, altı fasıl (s.64-72).
- Ahid hakkında (s.64-66).
- Berât ve Yafteler hakkında (s.66-68).
- Hesâb Rakamları hakkında (s.68).
- İlm-i Şart (Ikrâr-nâma, Azâd-nâma, Talâk-nâma, Şirkat-nâma, Bari- nâına) hakkında (s.69-72).
- ( )
- ( )
Yukarıda parantez içerisinde boş bırakılan yerler, eserin giriş kısmında adı yazıldığı halde, metinde ya atlanan, ya da başlığı yazılmayan fasıllara aittir. Bundan da anlaşılacağı gibi, risalenin metninde atlama ve eksiklikler mevcuttur.
Risale, bundan sonra (s.72), "Savâd-i âl-tamğâha' başlığı ile İlhanlı devrine ait dört tane ferman’ın metnine geçmektedir ki, bu kısmın ayrı bir risalenin parçası olma ihtimali kuvvetlidir. Abu Sa id Hân devrine ait bu fermanların neşr ve tahlilinin hususî bir tetkiki zarurî kılmasından dolayı bu fermanları ileride ayrıca yapacağımız bir çalışmada incelemeyi uygun gördük. Burada, anlaşıldığına göre, eserin beşinci kısmı eksik kalmış ve son iki faslı kaybolmuştur. Mecmû'a, siyâk ihtiva eden bir kaç sayfadan sonra Falak ‘Alâ-yi Tabrîzi'nin Sa'âdat-nâma'sinin ikinci kısmına geçmektedir (s.79-180) ki, bu eserin de bazı yerlerinde eksiklikler mevcuttur.
Mecmû‘anın genel yapısı gözönünde tutulduğunda; eserin evvelâ bir müellif tarafından VII/XIV yüzyılda Risâla al-Şâhibiyya ve Sa'âdat-nâma’nin ikinci kısmından istifade edilerek bir mecmü'a halinde toplanmış olduğunu ve belkide bu esnada toplayıcı veya katibin dikkatsizliği ya da elindeki malzemenin yetersizliğinden dolayı, tamamlanamadan eksik bir şekilde XI/XVII. yüzyıla kadar ulaştığını, bu tarihte mecmu'anın baş tarafına bir münşi tarafından Safevî devrine ait bir kaç inşâ örneği -ki bunlardan bir tanesi 1016/1607 tarihlidir- ilave edilmek suretiyle son şeklini aldığını tahmin etmek mümkündür. Bu tür eserlerin, Ortaçağ İran'ında umumiyetle bürokraside çalışan katiblere (dabir) yol göstermek amacıyla kaleme alındığı ve derleyicilerin alıntılar yaparken çok dikkatsiz davrandıkları bir gerçektir[5]. Şu halde elimizdeki eseri, içerisinde Risâla al- Şahibiyya adıyla VIII./XIV. yüzyılın ilk yansında kaleme alman bir eserin alıntılarının da bulunduğu, katiblere (dabir) faydalı olması İçin hazırlanmış bir "mecmu'a" saymak daha doğru olacaktır.
Tesbit edebildiğimiz kadarıyla Risâla al-Şâhibiyya'yî kullanan ve ilim alemine tanıtan ilk araştırmacı A. Husayn Cihanbaglu olmuşsa da, araştırmacı risalenin sonuna kaydedilen Falak 'Aliyi Tabrizi'nin Sa 'âdat-nâmâ sini bu eserin bir parçası zannetmiştir[6]. Yine, eseri kullanarak küçük bir kısmını neşreden bir başka araştırmacı Mu'ayyad Şâbitî'dir[7]. Bu araştırmacıya gore, Risâla al-Şâhîbiyya'nin adi, müellefin eserini Sahıb-İ Dîvân Şams al-Dîn Cüvayni adına kaleme almış olmasından gelmektedir[8]. Ancak, gerek risalenin içerisinde bu hususa işaret eden herhangi bir delile rastlanılmaması ve gerekse risalede aynen kaydedilen bazı alış-satış senetlerinin 730-731/1329- 1330 tarihlerine ait olması, eserin Sahibi Dîvân Şams al-Dîn Cüvayni'nin katlinden 50 yıl kadar sonra kaleme alınmış olması gerektiğini ve dolayısıyla da ona sunulmasının mümkün olmadığını göstermektedir.
Bu makalenin sonunda neşr ve tercümesini yapacağımız metin Risâla al- Şâhibiyyân'ın beşinci kısmının son üç faslını oluşturmaktadır. Metnin muhtevası, çeşitli berat ve yaftelerle, alış satış senedleri (hand ü fiil?), kiralama (İcâra-nâma) ve köle azadı (âzâd-nâma) ve satımına ilişkin vesikalar ile boşanma(Çalâk-nâma) ve ibra (baıi-nâma) belgelerinden oluşmaktadır. Burada siyakat rakamlarına ayrılan fasıllardan birisinde (üçüncü fasıl: hisâb-rüküm) kesirlerin siyakat yazışıyla kaydedilmiş olmasından dolayı, aynı şekilde neşrinin daha faydalı olacağı kanaatiyle metni olduğu gibi vermeyi uygun gördük. Eserin son üç faslındaki sened metinlerinin mufassal bir şekilde istinsah edilmiş olması ve yine vesikaların yazılış tarihlerinin kaydedilmesi dikkate değerdir. Biz eserin önceki kısımlarında bu duruma rastlayamamaktayız.Dolayısıyla, eseril bir üç faslını, İçtimaî ve iktisadi tarih araştırmacıları İçin faydalı olacağı kanaatiyle, aynen neşr ve tercüme etmeyi uygun gördük.
Risale içerisinde yer alan bölümlerin muhtevasını yukarıda zikretmiştik. Eser her ne kadar bir münşe'at mecmü'ası olarak kaleme alınışsa da, yayınlayacağımız son üç fasıl istisna sayılırsa, müellifin sadece mektupların giriş formülleri ve hitap şekillerini vermekle yetinmiş olması, eserin tarihi araştırmalardaki ehemmiyetini azaltmıştı. Buna ilave olarak, müellifin, risalenin ilk kısımlarındaki mektup örneklerinde ilhanlı ünvanlarına yer vermemesi, yine İlhanlı devri tarih ve İnşa yazıcılığında geniş bir yer tutan Türkçe- Moğolca deyim ve terkiblerin eserde kullanılmamış olması, risalenin ilk kısımlarının tarihi araştırmalar için ehemmiyetini azaltmıştır. Müellif, risalenin bu bölümlerinde yazışmalar İçin sadece örnek paragraflar vermiş, seçtiği metinleri muhtasar bir şekilde kaydetmiş ve yazışmalarrn İçeriğine girmemiştir. Dolayısıyla, burada neşredeceğimiz metin, risalenin bir bölümü olmaktan ziyade, müellifin özel ve resmi vesikalardan derleyerek eserinin son kısımlarına eklediği küçük bir mecmu‘a durumundadır. Dolayısıyla, eserin neşredeceğimiz bu son kısmı ile daha önceki bölümleri arasında muhteva açısından büyük bir fark göze çarpar.
Neşr ve tercüme esnasında mümkün olduğu kadar metnin diline sadık kalınmaya çalışılmıştır. Metinde okunamayan, ya da müstensih hatası olduğu anlaşılan yerlere soru işareti konulmuş ve tercümede geçen ıstılahlar metnin altına ilave edilen notlarla izah edilmiştir. Yine metinde geçen fiyatlarla ilgili küçük bir liste de tercümenin sonuna ilave edilmiştir.
Metnin Tercümesi:
(s.66) İkinci Fasıl: Berâtlar[9]ve Yâfteler[10] hakkında:
Fırıncı Berâtı (Barât-i Habbâz): Muhammad Habbâz, hâşşa ihtiyacı için mutemed Balabân'a vaktinde mahsub edilmek üzere, 30 men[11] ekmek ulaştırmıştır. 3 Rebiü'1-evvel 731/15 Aralık 1330.
Kasab Berâtı (Barât-i Kaşşâb): Yalıya Kaşşâb, matbah-ı hâşşa için, vaktinde mahsub edilmek üzere, Cavhar'e 10 men et teslim etmiştir. 4 Rebiü'l- evvel 731/16 Aralık 1330.
Bakkal Berâtı (Barât-i Bakkal): Yahya Bakkal, hâşşa ihtiyacı için, vaktinde mahsub edilmek üzere, mutemed Zakarıyâ 'ya; 10 men sini (?), 50 (?) bal, 30 men yağ, 100 men (?) nohut, 105 (?) sumak, 105 (?) nar (= toplam) 320 men (?) ihtiyaç malzemesi teslim etmiştir. 21-30 Rebiü'1-evvel 731/2-11 Ocak 1331.
Sarraf Berâtı (Barât-i Şarrâf): Hvâca Fahr al-Din Şarrâf, beş aded kamhâyı[12] 150 tümân râyic altın[13] üzerinden, vaktinde mahsub edilmek üzere, Camal al-Din Dibacî'ya teslim etmiştir. Alâmete itimâd edilsin[14]. 1-10 Rebiü'l-evvel 731/13-22 Aralık 1330.
(s.67) Sarraf Berâtı (Barât-i Sarraf): (Metin yukarıdaki ile aynıdır. İlave olarak sadece -Filân kimse için- kelimesi kullanılmış ve miktar, rakamın yanısıra yazı ile de 150 tümen olarak kaydedilmiştir.)
Kumaşçı Berâtı (Barât-i Bazzâz): Hvâca Karım al-Din Bazzâz, vaktinde mahsub edilmek üzere, Hvâca Miftâh’a 100 zari[15]. Rus keteni (katân-i Rüsi) teslim etmiştir. 20 Rebiü'l-evvel 731/1 Ocak 1331.
Attâr Berâtı (Barât-i ’Attâr): Hvâca Bahâ al-Din Attâr şarbat-hâna için, vaktinde mahsub edilmek üzere, Haşan Pahlavân'a: 10 men bitki (nabât), 10 men kalıp şeker (kand) ve 10 men şeker toplam30 men teslim etmiştir. Alâmete itimâd edilsin. 10 Rebiü’l-evvel 731/ 22 Aralık 1330.
Toprak Kiralama Berâtı (Barât-i îcâra-yi Zamin): Mavlânâ Fahr al-Din Ahmad, tasarrufunda bulundurduğu toprağın, 1 Muharrem 721/31 Ocak 1321 tarihinden itibaren aynı yılın Zilhicce ayının son gününe (19 Ocak 1322) kadar bir senelik kirası olarak 10 dinar râyic altın teslim etti. Hesab zamanı geldiğinde mahsub edilir. Zikredilen tarihte yazıldı.
(s.68) Yâftelçrlç İlgili Örnekler:
Fırıncı (Habbâz) Yâftesi: Mahmüd Habbâz, parçalar halinde 550 men ekmeği teslim etmiş ve bu durum yâftede belirtilmiştir. Zikredilen ayda yazıldı.
Kasab Yâftesi: Yahyâ Kaşşâb, 400 vezin mukabili 230 men koyun etini mutemed Zakarîyâ'ya teslim etmiş ve bu durum yâftede belirtilmiştir. Zikredilen ayda yazıldı.
Köy Kabız (Kabiz) kafesi: Mutemed Sa'd Kabiz, 50 bin men hububatı mutemed Zakariya vasıtasıyla ulaştırmış ve bu durum yaftede belirtilmiştir. Rebiu'levvel 731/13 Aralık 1330-10 Ocak 1331.
Attar liaftesi: Hvaca Hasan ‘Attar, parçalar halinde 20 men kalıp (kand) ve toz şekeri Mahmt d'a ulaştırmış ve bu durum onun istizharı ile yaftede belirtilmiştir. 1 Rebiu'levvel 731/13 Aralık 1330.
Ücüncü Fasıl: Hesab ve Rakamlar Hakkında:
Siyakat rakamları ile aşağıdaki kesirler verilmiştir[16]:
1/96, 1/48, 1/32, 1/24, 1/12, 1/8, 1/6, 5/24, 1/4, 7/24, 1/3, 3/8, 5/12, 11/24, 1/2, (5/24, 1/4 tekrar), 7/12, 5/8, 2/3, 19/24, 7/8, 11/12, (?), 21,22,23, (?).
(5.69) Dördüncü Fasıl: Sart ilmi Hakkında:
(ika mama): Bir kimse başka bir kimse hakkında ikrar[17] etse şöyle yazar: Tabriz şehrinde yaşayan ve sarraf olarak tanınan Muhammad b. ‘Umar b. Muhammad al-Hamadanî, aklen ve bedenen sıhhatlı bir şekilde ve hiçbir baskı ve zorlama altında kalmaksızın, kendi isteğiyle, Hvaca Nacm al-Dın Abü Bakr b. Hasan b. ‘Abdahah al-Hayyat'a olan ve üzerinde (zimmat) bulunan nakit 100 Tabriz şehri saf gümüş dinarı[18] borcunu -ki bunun yarısı 50 dinar eder- kabul ve ikrârda bulunarak teyid eder. Ikrâi' edici, zikredilen meblağı tam ve eksiksiz bir şekilde, ona altı ay zarfında geri verme zorunluluğunu, isimleri belgede zikredilen topluluğun şahitliğinde kabul etti. (Bu belge) 1 Rebiü'l-ahir 731/11 Ocak 1331'de yazıldı.
Mahmüd -Muhammad b. Abı Bakr al-Hâladı (kendi?) hattıyla yazdı.
Şahit şöyle yazar: Bu duruma şahitlik eder. Mahmud -Muhammad b. Husayn al-Şarrâf (Onun izniyle yazıldı).
Evladın Hizmete verilmesi1'1: Kamâl al-Din Hasan b. 'Abdahah b.
Muhammad al-Hayyât, Husayn ismindeki kendi oğlunu, yüce üstâd, ihsan sahibi, muhterem Malik al-Şannâ' Carnal al-Dîn Husayn (s.70) b. Ahmad al- Dibâçi'ya bir yıllık süreyle nakit 50 Tabriz şehri saf gümüş dinarı -ki bunun yarısı 25 dinar eder- ücret mukabilinde dibâcılık[20] sanatı yapması, emanet ve diyaneti yerine getirmesi ve o İşle meşgul olması İçin, belgede isimleri yazılı olan topluluğun şahitliğinde hizmete verdi. 2 Rebiü'levvel 704(?) tarihinde[21] yazıldı.
Köle Satışı: Kamal al-Dîn Husayn b. 'Abdahalı b. Uman al-Sîvâsî'nin satımı bir aded: Tahmasb adında, uzun boylu, beyaz tenli, kırmızı yüzlü, kara gözlü, açık (gıışâda) kaşlı, elinde Ğiyâş al-Dîn Mahmld b. 'Abdallah al- Ahrakî'nin mektubuna sahib olan bir aded Çin (Hitay) 'li köle nakit 500 Tabriz şehri saf gümüş dinarına -ki bunun yarısı 250 dinar eder- Tabriz şehri tamğâcı[22] ve dellallerinin huzurunda satıldı. Eğer çalınmış (duzdida) veya bulunmuş (bıılârğü) çıkar ise sorumluluğu satıcıya aittir. Filan ve filân'ın dellalliğiyle. 3 Rebiü'levvel 731/15 Aralık 1330.
Boşanma Belgesi (Talâk-nâma): Filân b. Filân b. filân, şer'i hükümlere uygun olarak, kendi ehli (hanımı) Filâna bint filân'ı boşayarak serbest bıraktığını, geri dönme ve vazgeçmede bulunmayacağını beyân ve ikrar eyledi. Yüce Allâh derki: Erkek zevcesini boşarsa ondan sonra kadın kendinden başka bir ere nikahlanıp varıncaya kadar ona helâl olmaz[23]. Filâna bint Filân, kocası Filân b. filânın üzerine vazife olan nakit 50 Tabız şehri saf gümüş dinarı -ki bunun yarısı 25 dinar eder- mihr ile boşandı (s.71) ve kendisini azad kıldı. Giyecek, eşya vb. değerli şeylerden her ne var ise, taraflardan herbirisi kendi arzusuna ulaştı ve birbirinden ayrıldılar. Bu durum ihtiyaç anında ibraz edilmek üzere hüccete kaydedildi. 4 Rebiü'levvel 1056(?)/16 Aralık 1330(?).
Köle Azad Belgesi (Azâd-nâma): Bu vesika, Şadr-ı Kabir Hvâca Filân al- Din filân'ın; Rus asıllı, Balaban isimli, orta boylu, kırmızı yüzlü, gök gözlü, çatık kaşlı, bir aded köleyi Allâh rızası ve o gün için ki: "ne mal fayda eder ne de oğullar, meğerki Allah 'a tamamen salim bir kalp ile gelenler olsun"[24]azad ettiğini bildiril'. Bundan sonra o kendi nefsinin hakimidir. Her nerede ister ise orada ikamet eder. Bu günden sonra, azad edenin yakınları ve başkalarından hiç kimsenin bu köle üzerinde hiçbir hak ve yetkisi yoktur. Onun huzurlu bir şekilde devlete dua ile meşgul olması için engelde bulunulmasın ve ona zahmet verilmesin. Bu şekilde taahütte bulundu. Seçkin (â'yân) ve güvenilir bir topluluğun huzurunda. 11 Rebiü'l-evvel 731/23 Aralık 1330[25].
Ortaklık Belgesi (Şirkat-nâma): Bu vesika ile, Filân b. filân'ın nakit 1000 Tabriz şehri saf gümüş dinarım -ki bunun yarısı 500 dinar eder- Filân b. filânın şirketine ortaklık için koyduğunun zikridir. (O), bu para ile malın sahibi olur ve diğeri de bu paraya ortak olur, onların arasında paylaşılır. Kazanılan maldan yarısını adı zikredilen Filâna verir ve (s.72) yarısını da kendisi alır. Buna razı oldular ve birbirlerinin beyanlarını kabul ettiler. Eğer -Allâh korusun- bu mala bir zarar gelirse, yarısı malın sahibine ve yarısı da ortağına aittir. Bu şekilde kendi istekleri ile taahütte bulundular. Ramazan 1053(?). "Alemlerin rabbi olan Allah'a hamd olsun".
İbranâme (Bari-nâma): Filân b. filân şer'i kaidelere uygun, aklen ve bedenen sağlam bir ikrâr ile, Filân b. filân üzerinde nakid, mal, emanet ya da başka şekillerde hiç bir talebi olmadığına dair beyanda bulunmuştur. Bu tarihten itibaren zikredilen Filân b. filân ya da onun tarafının yapacağı talebler batıl ve iftira olacaktır. Bu durum isimleri belgede zikredilen kimselerin şahitliğinde hüccete kaydedildi. 7 Rebiü'l-evvel 731/19 Aralık 1330.
***
Vesikalara Göre Hhanlı Devrine Ait Bazı Fiyatlar:
Tarih | iş-mal | fiyat |
Muharrem 721 | Bir yıl için toprak kiralanması | 10 dinar |
2 Rebiü'l-evvel 704 | Bir yıl için çocuğun hizmete verilmesi | 50 dinar |
3 Rebiü'l-evvel 731 | Bir aded köle satımı | 500 dinar |
4 Rebiü'l-evvel 1056(731?) | Kadın için boşanma mihri | 50 dinar |
Ramazan 1053(731?) | Bir işe ortaklık bedeli | 1000 dinar |
