Brockage sikke deyimi Nümismatik Bilim dünyasında çok eskiden beri biliniyor ve tanınıyor olmasına karşın Türkiye nümizmatik çevrelerinde bi- bilmemektedir. Sikke darbı sırasında oluşmuş bu hatalı basımlar Brockage diye isimlendirilmektedirler. Burada görülen bu tip nadir sikkelerin nasıl oluştuklarım Türk sikke bilimi çevelerine tanıtmayı bir görev bildim. Anadolu Medeniyetleri Müzesi sikke seksiyonuna 1988 yılı içerisinde I. Constantine ait bu tip bir sikke satin almamızla, bu tip sikkelerle ilk çalışmalarımız da başlamış oluyordu. Sonunda Brockage adil teknik bir terimin varlığını ve bu sikkelerin nasıl oluştuklarım öğrendik. Tüm Brockage sikkelerde olduğu gibi bu sikkeninde (Bkz. No. 1) normal bir on yüzü (büst ve yazılardan oluşan) bulunmakta fakat arka yüzde olması gereken farklı resim ve yazılar yerine yine on yüzün çukur bir baskısı (ters olarak) aynen yer almaktaydı. Bunun hatalı bir baskı olabileceğini düşünerek fazlaca fizerinde durmamıştım. Fakat 1989 yılında yine bu tipte, Julia Domııa'ya ait ikinci bir sikke satin alnca bu tip üzerine araşurmalanmn hızlandırarak Brockage de- yimi ve tekniğini öğrenmiş oldum.
Bu ikinci Brockage sikke Ankara çubuk ilçesinde bulunmuş Greko- Romen (Şehir Baskısı) bir sikkeydi[1]. Arka arkaya müzeye gelen bu iki Brockage sikkeden sonra, 1990 yrlmda iyi bir şans eseri koleksiyoner Nihat ŞAHİN bu tip bir sikkeyi koleksiyonuna kaydettirmek üzere müzemize getirdiginde elimizde üç adet Brockage sikke oldu. Son gelen Elagabalus'a ait bir Denarius'tu (Bkz. No 3). Sayın Şahin'e eğer kabul ederse bu tip sikkeler üzerinde çalışma yaptığımı ve onun getirmiş olduğunu da yayınlamak istediğimi söyledim. Kendisi memnun olacağını söyleyerek kabul etti. Bu arada tüm kolleksiyonerlere ve müzeye sikke getirenlere bu tipte sikke bulmaları du¬rumunda beni haberdar etmelerini rica ettim. Ben de müzedeki tüm sikke¬leri tekrar elden geçirerek bu tipte başka sikkeler bulmaya çalıştım. 1990 iti¬bari ile başka bir Brockage sikkeye rastlayamadım. Bu tipteki ikinci sikkeyle araştırmamın sonucunu henüz almamıştım ki, Türkiye'deki meslektaşlarıma bu tip sikkeler konusunu sorduğumda onların da bu olayı bilmediklerini öğ¬renmiş oldum.
Bu konuyu araşürmaya başladıktan kısa bir süre sonra Nihat Şahine ait Brockage Elagabalus sikkesine British Museum Catalogue Vol. V, Sayfa 585, No. 332 ve 93. resim levhasında 1 no.lu sikkenin bir benzeri olarak karşılaştım. Söz konusu kitapta sikkenin M.S. 220-222 yılları arasında Antiochia'da (Antakya) darp edilmiş olduğu belirtilmekteydi. Yine bu sikkenin aynısına Almanya'nın Stuttgart şehrinde 25/26 Kasım 1988 tarihinde düzenlenen bir sikke müzayede katoloğunda tasladım (Bkz. Munzen und Medaillen Aktion XLI 238 nolu sikke); satış katalogunda bu diğerlerinden daha pahalı bir fi¬yatta satılmaktaydı. 1990 yılında müzemize I. Valentinian'a ait Brockage bronz bir şehir sikkesi daha geldi (Bkz. No. 4). Müzenin aldığı bu üçüncü sikke ile Brockage sayımız dört oldu. Arkeoloji öğrencisi Sayın Tolga TEK, bir gün müzeye gelerek bana bir müjde verdi. Arkeoloji öğrencilerinden ve yeni mezun arkadaşı Barbaros AKÇAYdan bana göstermek üzere, bu konuda epeyce yol almamızı sağlayacak İmparator Nero'ya ait Brockage bir sikke daha getirdi. Sikkenin Brockage'li arka yüzünün tam orta kısmında lehim izinden arta kalan sivri bir çıkıntı mevcuttu. Olasılıkla sikke bir kolyede kullanılmıştı. Kısa zamanda elimizde 13 adet Brockage basım sikke oluştu. Katalogdaki 1, 2, 4, 7, 9, 11 ve 13 no.lu sikkelerin müzemiz koleksiyonunda, 3, 6, 8, ve 12 no.lu sikkelerin Nihat Şahin koleksiyonundan, 5 no.lu sikkenin Barbaros Akçay koleksiyonundan ve 10 no.lu sikkenin de A. Nuri Tınaz koleksiyonundan alınmış olduğunu belirtmeliyim.
Brockage Basım Tekniği
Antik sikke darbı çok yakın bir zamana kadar, Şekil l'de görüldüğü gibi elle vurularak yapılmaktaydı. Bazen bu işlem sırasında vurularak şekil veril¬mek istenen sikke metali, arka yüzün hareketli olan kalıbından ayrılarak, yeni darp edilmiş sikkenin yanına düşeceğine, arka yüz kalıbına yapışıp kal¬maktaydı (Bkz. Şekil 2). Daha sonra arka yüz kalıbına yapışmış bu sikke, altta ön yüz kalıbına yerleştirilmiş bir sonraki boş sikke metaline vurunca, diğeri¬nin ön yüz şeklini oluşturmaktaydı (Bkz. Şekil 3). Böylece 1,2 ve 3 nolu çizimlerdeki aşamalar izlenince arka yüz kalıbına yapışıp kalmış bir önceki po- zitif sikkenin ön yüzü, negatif kalıp görevini yüklenerek Brockage'li arka yüzü oluşturmaktaydı. Bu işlem sonucunda ortaya Brockage sikke çıkmaktaydı. Böylece bu yeni tip sikkenin normal bir ön yüzü ve yine ön yüzün baskısının aynı, fakat içe çökük (çukur) bir arka yüz oluşmaktaydı[2] .
Sonuç olarak yukarıda kısaca anlatılmış ve çizimlerle de gösterilmiş olan ve hatalı basımdan kaynaklanan Brockage tekniğinin bilinmesi ile antik darphanelerin çalışma koşullan hakkındaki bilgilerimize bir yenisini eklemiş olmaktayız. Antik darphanelerin ve bu darphanelere bağlı küçük sikke basım atölyelerinin bu hatalı paralarından ne kadar darp etmiş olduklarının tam olarak bilinememesine rağmen bu sayının çok az olduğunu söyleyebiliriz. Elimize geçen en az sayıdaki Brockage sikkeden, basım sırasında hatanın an¬laşılmasını takiben yeniden normal basıma geçildiğini söyleyebilmekteyiz. Diğer ilginç bir husus; sikkelerin imha edilmeyip kullanıma çıkarılmasıdır. Olasılıkla atölye çalışanları tarafından hatıra veya koleksiyon amacıyla sak¬lanmış, bu sebeplerin sonucunda da günümüze kadar ulaşmıştır.
Başka bir nokta ise sikkelerin nerede ve hangi darphanede basılmış ol-duklarıdır. Genel olarak sikkelerin arka yüz tiplemeleri ve yazıları sikkenin nerede ve hangi darphanede basılmış olduğunu göstermektedir. Söz konusu Brockage sikkelerin arka yüzleri bilinmemesine rağmen, ön yüzdeki resim ve yazıların yardımıyla bazen nerede basıldıkları bilinebilmektedir. Örnek ola¬rak katalogumuzda yer alan 4 no.lu sikkenin ön yüzünde yer alan sağlı ve sollu P harfinden Kilikya'daki Tarsus şehrine verebiliriz. 8 no.lu Plautilla'yı Mysia-Cyzicus, 2 no.lu Julia Domna'yı Galatia-Ancyra şehrine vermek olasıdır. Yine 3 ve 6 no.lu Denarius'lar Antiochia (Antakya) ve 9 no.lu Postumus sik¬kesini Lugdunum (Fransa) darphanesine verebilmekteyiz. Makalemizde yer alan sikkeler katalogda kronolojik sıra izlemeden müzeye ve bize geliş tarih¬lerine göre düzenlenmiştir.
Sonuç olarak müzelerimize bu tip sikkelerin gelmesi durumunda sikke konusunda çalışan meslektaşlarımızın daha dikkatli olması ümidiyle, maka¬lemin onlara faydalı olacağını düşünüyorum.
FAYDALANILAN KAYNAKLAR
1 - B.M.C.; BRITISH MUSEUM CATALOQUES; Coins of the Roman Empire. London (1923-1962), Vol. V. p. 585. No 332.
2- P.J. CASEY; Understancling Ancient Coins, London, 1986 p. 147.
3 - R.I.C.; H., MATTINGLEY, E.A. SYDENHAM; and Others, The Roman Imperial Coinage. 1923-1981.
4 - C.H.; COİN HOARDS; London, 1975-1985 7. Vols (The Royal Numismatic Society).
5 - B.M.C.; 15, W. WROTH; Cataloque of The Greek Coins of Mysia, London, 1982.
6 - B.M.C. 22, A. BRITISH MUSEUM CATALOQUE; G.F. Hill, Lycaonia, Isauria and Cilicia, London, 1990.
7 - AUKTION XLI; Münzen und Medaillen 25-26 December/Stuttgart 1988.
8 - M. ARSLAN; The Coinage of Ancyra in The Roman Period, p. 27 (pl. 1.9. c. 10), Recent Turkish Coin Hoards and Numismatic Studies. Oxford, 1991. (British Institute of Archaeology at Ankara Monograph No. 2).
9 - C; H. Cohen, Description Historique des Mdailles Frappes sous L'empire Romain. Paris/London, 1880-1892.
10 - RATTO; Monnaies byzantines, Auktion R. Ratto, Lugano, 9. Dez. 1930.
11 - SEAR; D.R. SEAR, Byzantine Coins and Their Values, 2. Aufl. (London, 1987).
12 - SNG AUL; Sylloge Nummorum Graecorum Sammlung H. von Aulock (Berlin, 1957-1968).
KATALOG
Env. No : 38-79/5-88 (Anadolu Medeniyederi Müzesi) AE.
Ölçü 20x2 mm.
Ağırlık 3.30 gr.
Devir CONSTANTINE 1 (Büyük.) (M.S. 307-337)
Ön yüz IMP CONSTANTINVS, P.F. AVG. Constantine I'in defne taçlı, drapeli ve zı rhlı büstü sağa.
Arka yüz : Ön yüzün çukur baskısı (brockage).
Env. No : 209-1-89 (Anadolu Medeniyederi Müzesi) AE.
Ölçü 25x2.8 mm.
Ağırlık 7.25 gr.
Devir JULIA DOMNA (M.S. 193-211) Septimius Severus'un karısı.
Ön yüz IOVLIA AVGOVCTA Julia Domna'mn büstü sağa. SNG AUL, T. 211/6152'ye benzer.
Arka yüz : Ön yüzün çukur baskısı (brockage).
Env. No : AR. Denarius. (Nihat Şahin Koleksiyonu Env. No: 1)
Ölçü 18.5x2 mm.
Ağırlık 3.21 gr.
Devir ELAGABALUS (M.S. 218-222)
Ön yüz IMP. ANTONINVS PIVS AVG. Elagabalus'un defne taçlı ve drapeli büstü sağa.
Arka yüz : Ön yüzün çukur baskısı (Brockage). B.M.C. No. 332.
Env. No : 103-115/71-90 (Anadolu Medeniyetleri Müzesi) A.E.
Ölçü 32.5x4 mm.
Ağırlık 19.50 gr.
Devir VALERIAN I. (M.S. 253-260) TARSUS ŞEHİR SİKKESİ.
Ön yüz : AVK. Al. POVLIOVALERIA [NOCCE] Valerian l'in şua tach, zı rhlı ve paludamentumlu büstü sağa. SNG AUL. T. 209/6077'nin benzeri. B.M.C. Cilicia No. 324'ün benzeri.
Arka yüz : önyüzün çukur baskısı (brockage).
Env. No : Barbaros Akçay Kolek.siyonunda
Ölçü 28x2.5 mm.
Devir NERO (M.S. 54-68)
Ön yüz : IMP. NERO. CAESAR AVG. P.MAX TR. P.P.P. Neronun defne taçlı büstû sola. Sol altta bir kfıre. C. 253
Arka yüz : Ön yûzün çukur baskısı (brockage).
Env. No : Nihat Şahin Koleksiyonu Env. No. 41. AR Denarius.
Ölçü 19x2.5 mm.
Ağırlık 3.68 gr.
Devir SEVERUS ALEXANDER (M.S. 222-235)
Önyüz IMP.C.M.AVR.SEV. ALEXAND. AVG. Severus Alexander'in defne taçlı ve drapeli büshi sağa,
Arka yüz : ön yûzün çukur baskısı (brockage).
Env. No : 74-2/1-92 (Anadolu Medeniyetleri Müzesi).
Ölçü 26x4 mm.
Ağırlık 13.35 gr.
Devir TRAJAN (M.S. 98-117)
Ön yüz : AYIN (Greko-Romen) Trajan'ın defne taçlı, sol omuz drapeli büstü sağa.
Arka yüz : Ön yûz ü' n çukur baskısı (brockage).
Env. No : Nihat Şahin Kolleksiyonu No. 43.
Ğolç û : 25x3 mm.
Ağırlık : 8.28 gr.
Devir : PLAUTILLA (M.S. 202-205) Caracalla'nın karısı. MISIA-Cyzicus Şehir darbı olması büyük ihtimal?
Ön yüz: f0a LOa IAPLAa TILLA SevA Plautilla'nın drapeli büstû sağa.
Arka yüz : Ön yüzün çukur baskısı (brockage).
Referans : BMC 15: Sayfa 54 No: 256'dalti Cyzicus sikkesi olabilir?
Env. No : Anadolu Medeniyetleri Müzesi Edici. Env. No. 1095-
1/1 (Etüldük sikkeler içerisinden bulunmuştur).
Ölçü 22.5x2 mm.
Ağırlık 4.97 gr.
Devir POSTUMUS (M.S. 259-268) LUGDUNUM darbı.
Ön yüz IMP. C. POSTVMVS. Pl. AVG. Postumus'un şua taçlı ve zırhlı büstü sağa.
Arka yüz : Ön yüzün çukur baskısı (brockage)
Referans : RIC (Mattingly and Sydenham: Roman Imperial Coinage. Sayfa. 335).
Env. No : Ahmet Nuri Tınaz Koleksiyonu No: 48.
Ölçü 15.5x3 mm.
Ağırlık 3.35 gr.
Devir M.Ö.I. yüzyılın son çeyreği (Ephesus?).
Ön yüz EPI [ Artemis büstü sağa. Sol omuzda sadak (ok torbası).
Arka yüz : Ön yüzün çukur baskısı (brockage).
Env. No. : 107-4/1-94 (Anadolu Medeniyetleri Müzesi) AR
Ölçü 18.8x2.7 mm.
Ağırlık 3.30 gr.
Devir AUGUSTUS (M.Ö. 27-M.S. 14) M.Ö. 2 -M.S. 11 (Lugdunum Darbı?)
Ön yüz : [CAESAR AVGVS TVS] DIVI. F. PATER. PATRIAE Augustus'un defne taçlı başı sağa.
Arka Yüz : Önyüzün çukur baskısı (brockage)
Referans : BMC. Roman Empire. Vol. I, Sayfa 89 No. 519 (Pl.13.9)'un benzeri.
Env. No. : Nihat Şahin Koleksiyonu No. 44 AE
Ölçü : 22.5x3 mm.
Ağırlık : 5.64 gr.
Devir : TRANQUILLINA (M.S. 241-244) Gordian IIrün karısı.
Ön yüz CAB. TPAN-Ka LLINAN Tranquillina'mn diademli ve drapeli büstü sağa.
Arka yüz : Önyüzün çukur baskısı (brockage).
Referans : David R. Sear; Greek Imperial Coins and their values. London 1982. Sayfa. 365-370.
Env. No.: 1653-306 (Anadolu Medeniyetleri Müzesi) AE. FOLLIS
Ölçü 33x3 mm.
Ağırlık 15.16 gr.
Devir JUSTINIANUS I (M.S. 527-565)
Ön yüz : DN. IVSTINI-ANVS. PP. AVG Justinianus I'in diademli ve drapeli büstü sağa.
Arka yüz : Ön yüzün çukur baskısı (brockage)
Referans : R. Ratto; Monnaies Byzantines. Amsterdam, 1959 No. 642, 644.
