Bu define, Uşak Müze Müdürlüğü tarafından 01.11.1995 tarihinde Ahmet Arslan isimli bir kişiden satın alınmıştır. Definenin, Afyon İli, Sandıklı İlçesi, Hocalar[1] Kasabasında (Bkz., Harita 2) bulunduğuna ilişkin müze envanter defterinde kayıt vardır. 19 adet gümüş Side tetradrahmisi’nden oluşan bu önemli definenin tümünün bu kadar olmayacağını düşünmekteyiz, çünkü defineyi müzeye satan kişinin profesyonel bir antikacı olduğunu öğrendik. Bu nedenle definenin parçalandığını düşünüyoruz. Ahmet Arslan definenin sadece 16 sikkesini müzeye satmıştır. Akabinde, bir başka antikacı Zeki Erdem tarafından, bu definenin 3 adet sikkesi Uşak Müzesine satılmıştır[2]. Böylece definenin Uşak Müzesi’ndeki 19 adeti tamamlanmıştır. Define, şimdi müzenin sikke teşhirinde olup. Hocalar Definesi adıyla sergilenmektedir.
Bu defineyi Uşak Müze Müdürlüğü’nde 2006 Nisan ayında gördük[3] ve bu konuda daha önce birkaç yayın çalışmamız olduğundan ve nümizmatik bilim dünyası için önemli bir belge değeri taşıdığından bu definenin yayımlanmasının gerekli olduğuna karar verdik. Bunun için yerinde lazım olan belgeleme çalışmalarını yaptık. Define sikkeleri çok yıpranmış ve yüzeyleri farklı renkteki gümüş kararmasına maruz kalmış olduğundan orijinal resimlerin iyi görüntü vermeyebileceği kuşkusuyla, tüm sikkelerin mülajlarını aldık ve bunlardan alçı kalıplar çıkartarak daha net fotoğraflar elde etmeye çalıştık. Buradaki resim levhalarımızda, definenin hem orijinal, hem de alçı kalıplarından fotoğraflarını beraberce verdik.
Defineyi, diğer Side definelerinden farklı ve önemli kılan özellik, define sikkelerinden 19 nun 10 u üzerinde, bilim dünyasınca kontrmark (karşı damga) olarak bilinen işaretlerin bulunmasıdır. Bu damgalardan 8 i, Pergamon Krallığını sembolize eden, “kılıfı içinde yay” ve diğer ikisi ise bu krallığın çağdaşı ve ezeli düşmanı olan Suriye Krallığını sembolize eden “gemi çıpası" motifidir.
Side’nin yeni tip tetradrahmilerinin en erken basımlarından oluşan bu definenin, diğer bir önemli özelliği ise, 19 sikkenin 14 ü farklı magistrat (sikke basımından sorumlu yetkili memur) isimleri taşımasıdır.
Side darphanesi bu tip gümüş sikkeleri, ilk kez, M.Ö. 205 tarihinde darp etmeye başlamıştır. Side’nin bu tetradrahmileri ve drahmilerinin, dört ayrı zaman dilimi içerisinde basıldıkları kabul edilmektedir. Bu dört serinin başlarıgıç ve bitiş tarihleri aşağıda gösterildiği şekildedir:
1. Seri: M.Ö. 205-200
2. Seri: M.Ö. 200-190
3. Seri: M.Ö. 188-175
4. Seri: M.Ö. 155-36
Uşak Müzesi, Hocalar Definesi sikkelerinin tümü, ilk iki serinin basımlarındandır. Katalog içerisinde görüleceği üzere, 6 sikke ilk seriyi oluşturan 205-200 yıllarından, diğer 13 sikke ise, 2. seriden olup, 200-190 yıllarındandır. Böylece define sikkeleri, ilk 15 yıllık dönem içerisinde basılmıştır.
Side darphanesi (Antalya - Manavgat İlçesi, Selimiye Köyü, bugünkü Side Kasabası): Pamphylia bölgesinin en önemli liman kenti olan Side, Melas (Manavgat) Irmağı’nın denize döküldüğü yerin birkaç mil batısında kurulmuştur. Kentin adının anlamı Grekçe nar olup. Nar aynı zamanda şehrin sembolüdür. Bu sembol sikkeler üzerinde daima yer almaktadır. Nümizmatikte bu tür sikkelere “konuşan sikkeler” denilmektedir. Pamphylia kentleri içinde Side ve Aspendos en erken sikkeyi basmış olan kentlerdendir. Kentin M.Ö. 5. yüzyıldaki ilk staterlerinin on yüzünde nar, arka yüzünde ise quadratum incusum (kare çukur) içinde bazen tek, bazen çift yunus balığı betimlenmiştir[4]. M.Ö. 4. yüzyıldaki staterlerinde ön yüzde ayakta duran Athena, arka yüzde ise ayakta Apollon, bazen çıplak, bazen de kısa khiton giymiş ve önünde yuvarlak bir sunak ile resmedilmiştir. Şehrin 5. yüzyıldan 3. yüzyıl sonuna kadar olan bu gümüş basımları Pers standardındadır. Bu Pers ağırlık birimindeki (standardındaki) sikkelerin üzerindeki yazıt anlaşılmaz bir dil olup, tıpkı Aspendos sikkelerinde olduğu gibi yerli Pamphylia lehçesinde yazılmıştır. Şehir M.Ö. 205-36 yılları arasında burada örnekleri görülen Atüka standardındaki gümüş paralarını (tetradrahmi ve drahmi) basmıştır. Bu yeni tetradrahmiler tüm Doğu Akdeniz ticaretinde en aranan para olmuşlardır. Bu makbul gümüş paraların ön yüzünde korint miğferli Athena başı, arka yüzde sola yürüyen, çelenk taşıyan Nike betimlenmiştir. Arka yüzde sikkenin sol boşluğunda daima şehrin sembolü nar ve değişen yetkili memur (magistrat) isimleri bulunur.
Side’nin gümüş tetradrahmilerinin basımlarının M.Ö. 36 yılında sona ermiş olduğu ve Side darphanesinin Side adına sikke basmamış olduğu birçok araştırmacı tarafından söylenmesine rağmen, bu tetradrahmilere ait bir ön yüz kalıbının, M.Ö. 36-25 yılları arasında Side şehrinde, Galatia Kralı Amyntas adına bastırılmış kralı tetrad ramilerde görüldüğü belirlenmiştir. Kentin idaresinin M.Ö. 36 yılı başından itibaren Romahlarca Galatia Kralı Amyntas’a (36-25) bırakılması nedeniyle kent ön yüzde tamamen aynı ve arka yüzde çok az farklılıkla (arka yüzde, Nike ve magistrat isimleri korunmuş) olmak üzere, ΒΑΣΙΛΕΩΣ AMYNTOY (kral Amyntas) yazısı ile, sola yürüyen Nike sağ elinde çelenk yerine kurdela sarılı krallık asası taşımaktadır[5]. Böylece Side tetradrahmileri M.Ö. 25 yılına kadar basılmışlardır diyebiliriz.
Strabon, Side’nin Aeolis-Kyme şehrinden gelen kolonistlerce kurulduğunu söylemektedir. Arrianus’a göre ise, Kyme’den gelen Grekli kolonistler ve yerli halk karışıp anlaşılmaz bir dil konuşmaya başlamışlardır, İşte bu dil Pampylia dilidir. Bu dil Roma devrinde tamamen unutulmuştur. Bu yüzden kentin klasik ve erken Helenistik sikkeleri bu dil ile yazılmışken geç Helenistik ve Roma dönemi darplarında bu dil terk edilmiştir. Helenistik çağda Küçük Asya’nın güney kıyılarındaki en önemli darphanelerinden biri olan Side, Roma çağında bu özelliğini yavaş yavaş kaybetse de, kentin Roma devri bronz sikkeleri Pamphylia kentleri içinde en zengin çeşidiyle yine ön plandaki yerini korumaktadır. Roma dönemi sikke basımları imparator Tiberius’tan (M.S. 14-37) Aurelianus’a (M.S. 270-275) kadar çok geniş sürede basımlarını sürdürmüşlerdir[6].
Side Tetradrahmi Defineleri: Attika ağırlık biriminde (17.00 gr.) basılmış olan Side’nin bu tetradrahmileri Geç Helenistik dönem için Anadolu ve Doğu Akdeniz’e kıyısı olan bölgelerde çok sevilerek kullanılmış olduğu bilinmektedir. Bu gümüş sikkeler Anadolu’nun batısından başlayarak, Güney-Doğu Türkiye ve Doğu Akdeniz’e kıyısı olan memleketlerde (Syria Krallığı toprakları içinde, Syria, Mesopotamia, Babylonia ve Finike gibi yörelerde) bulunmuş diğer definelerle beraber veya tek başına ele geçmişlerdir (Bkz., harita 1a ve 1b). Pamphylia bölgesi ve bölgenin komşusu antik bölgelerin müzeleri başta olmak üzere Türkiye Müzelerinde tek tek bulunmasına rağmen, define olarak ise daha az sayıdaki müze koleksiyonunda bulunmaktadır. Antik Akdeniz dünyasının Bergama Krallığı Kistophorik gümüş paraları ile beraber en geçerli parası olan Side Tetradrahmileri define olarak Türkiye Müzelerinde 1980 yılı öncesinde çok az sayıda bulunuyordu. Bu tarihten önce bulunanların bir kısmı da Avrupa Müzelerinde veya özel koleksiyonlarında bulunmaktadır. Biz bu makale ile birlikte Türkiye Müzelerindeki beşinci Side Tetradrahmi Definesini yayımlamaktayız. Antalya Müzesi 4 adet Side Tetradrahmi Definesi ile en büyük koleksiyona sahiptir. Bunlardan ilk üçü bizim tarafımızdan[7] ve dördüncüsü ise, F. Büyükyörük tarafından 2001 yılında yayımlanmıştır[8].
İçerisinde Side tetradrahmilerinin bulunduğu defineler[9]:
1- Batı Anadolu (Asia Minor) - Buluntu yeri saptanamayan 4 define
2- Pergamon Definesi -Mysia
3- Sardes Definesi -Lydia
4- Mektepini Definesi – Phrygia
5- Ayazin Definesi – Phrygia
6- Konya Definesi – Lykaonia
7- Antiochia Definesi - Syria - Seleukeia ad Pieria
8- Diyarbakır Definesi - Doğu Anadolu – Mesopotamia
9- Kosseir Definesi – Syria
10- Aleppo Definesi – Syria
11- Latakia Definesi – Syria
12- Laodikeia Definesi – Syria
13- Ma’arret en Nııınan Definesi – Syria
14- Khan Sheikhun Definesi – Syria
15- Syria Bölgesinden buluntu yeri saptanamayan 2 adet define
16- Tel Kotchek Definesi – Mesopotamia
17- Babylon Definesi – Babylonia
18- Susa definesi – İran
19- Mısır’dan bir define
Sadece Side tetradrahmilerinden oluşan defineler:
1- ) 1963 Yılı Side Definesi - Pamphylia - Antalya Müzesi (85 adet)
2- ) 1994 Yılı Side Definesi - Pamphylia - Antalya Müzesi (15)
3- ) Karakuyu Side Definesi 1992 - Pamphylia - Antalya Müzesi (269)
4- ) Side Tetradrahmi Definesi 1997-Pamphylia-Antalya Müzesi (53)
5- )Yeşilova-Çeltek Side Definesi - Pisidia- Burdur Müzesi (33)
6- ) 1995 Yılı Hocalar - Side Definesi - Phrygia - Uşak Müzesi (19)
7- ) 1986 Yılı Side - Saarland Üniversitesi - Almanya (342 adet)
8- ) 1987 Yılı Side - Saarland Üniversitesi - Almanya (218 adet)
9- ) 1986 Yılı Side - Frankfurt Üniversitesi - Almanya (127 adet)
10- ) Münih - Almanya özel bir koleksiyonda (127 adet)
11- ) Münih - Almanya 1967 yılında müzayededen satılmış (25 adet)
Yukarıda listede görüleceği üzere, en çok Side tetradrahmi definesi, Al-manya'da ve Antalya Müzesinde bulunmaktadır. Antalya Müzesinde 4 ayrı define bulunmaktadır. Dört defineden biri erken tarihli basımlardandır[10]. Diğer üç define geç basımlardan olan ΚΛΕ-ΥΧ (= Kleuch...) magistrat isimlidir. Bu üç geç basındı defineler tarafımızdan yayımlanmıştır[11]. Almanya’da ise biri yayımlanmış[12], dördü henüz yayımlanmamış 5 adet definenin varlığını bilmekteyiz[13].
Hocalar Definesindeki damgalar (kontrmarklar) : Bu defineyi daha ilginç kılan olay, define sikkelerinin çoğunluğu üzerinde görülen kontrmarklardır[14]. Sikkeler üzerine sonradan vurulan ve çok çeşitli tip arz eden bu kontrmarklar sikkeyi tedavüle süren devlet tarafından bastırılmaktadır. Bu damgaların amacı birkaç şekilde olabilir. Bunlardan en geçerli olanı, bir sikkeye yeni ve enflasyona göre daha yüksek bir değer vermek için yapılandır. Bir başka nedeni ise, yabancı bir devletin parasını tanıdığını ve kendi tetradrahmileri ile eşit saydığının bir delilidir. Hocalar Side Definesinde 10 adet sikke üzerinde kontrmarklar görülmektedir (bkz., kat. no. 1, 3, 5, 7, 8, 14, 15, 16, 17 ve 18). Bunların 9 adeti ön yüzde olmasına karşın, yalnızca bir sikkede kontnnark arka yüze (bkz., kat. no. 1) basılmıştır. Kontrmarların büyük çoğunluğu (8 adet) Bergama Krallığına ait olan ve “kistophorik kontrmarklar” diye tanımlanan kılıfı içinde yay motiflidir. İki adet sikkede ise, biri arka yüzde (no. 1) biri ön yüzde (no. 14) olmak üzere “Suriye Krallığının” arması olan gemi çıpa’sı görülmektedir. Yuvarlak şekilli kistophorik kontımarklar’nı içinde yay kılıfı ile birlikte basılmış oldukları Bergama Krallığı şehirlerini işaret eden, şehrin isminin ilk üç veya dört harfi okunmaktadır. Bunlar, HEP (=Pergamon), ΕΦΕ (=Ephesos), ΑΠΑ (=Apameia), ΑΠΟΛ (=ApoIlonia), ΣΤΡΑ (=Stratonikeia), ΣΑΛΗ (=Sala), TP AA (=Tralles), ΣΥΝ (=Synnada), ΛΑΟ (=Laodikeia) ve ΘΥΑ (=Tyatira) gibi şehir isimleridir.
Kistophorik ve Selevkos kontnnarklı sikkeler: Kistophorik sikkeler, M.Ö. 2. yüzyılın 1. çeyreğinde Bergama Krallarından Eumenes II (M.Ö. 197-167) tarafından bastırılan yeni bir sikke tipidir. Bu sikkeler 12.50 gram ağırlığıyla, 17.20 gram ağırlıktaki Attika standar tındaki paraların satın alma güçüne eşit tutulmuştur. Bergama Krallığının bu yeni gümüş tetradı ahmisinin ön yüzünde sarmaşık yaprağı ve meyvelerinden yapılmış bir çelenk içinde, kapağı aralanmış sihirli sepetten (Kista Mystika) kıvrılarak bir yılan çıkmakta, arka yüzünde, süslü bir yay torbasının (sadak) iki yanında başları dik ve karşılıklı, kuyrukları ise birbirine dolanmış iki yılan tasviri bulunmaktadır. Bu sikkelerin sol boşluğunda basıldığı şehrin kısaltılmış ilk üç veya dört harfi ile monogramı yer almaktadır. Sağ boşlukta, üstte yılanın başları arasında veya sol boşlukta basıldıkları şehre göre değişen semboller ve monoğramlar görülür. Bu sikkelerdeki basılan şehri gösteren, şehrin adının ilk üç veya dört harfi, buradaki definedeki sikkelerde aynen karşımıza çıkmaktadır.
Sikkelerin ön yüzündeki “Sihirli Sepet” tasvirinden dolayı bu gümüş sikkelere “Kistophorik” sikkeler denilmiştir. Bu sikkeler, başta krallığın merkezi Pergamon olmak üzere, 16 kadar Bergama Krallığı hakimiyetindeki Batı Anadolu kentlerinde bastırılmıştır. Bu şehirler şunlardır: 1-) Pergamon-Mysia, 2-) Adramytion-Mysia, 3-) Ephesos-Ionia, 4-) Phokaia-Ionia, 5-) Smyrna- lonia, 6-) Apollonis-Lydia, 7-) Sala-Lydia, 8-) Sardes-Lydia, 9-) Nysa-Lydia, 10- ) Stratonikeia ad Kaikos-Lydia, 11-) Thyateria-Lydia, 12-) Tralles-Lydia, 18-) Apameia-Phrygia, 14-) Hierapolis-Phrygia, 15-) Laodikeia-Phrygia, 16-) Synnada-Phrygia.
Yukarıda isimlerini vermiş olduğumuz kistophorik sikke basan 16 kent, Mysia, Ionia ve Phrygia olmak üzere üç ayrı bölgede bulunmaktadır[15]. Kistophor’un resmi değeri Attika tetradrahmisine eşdeğerde olup, ancak ağırlığı yaklaşık % 25 daha azdı. Bu kesinti ile kraliyet hâzinesi büyük gümüş tasarrufu yapıyor ve kazanç sağlıyordu. Fakat o zaman Batı Anadolu'nun büyük bir kısmını kapsayan Bergama Krallığındaki bu sikke reformu, sikkelerin basıldıkları şehirlerin atölyelerinde bu yeni paranın büyük miktarlarda basılmasına yetmiyordu. Bu nedenle kısa bir süre için yabancı sikkelerin dolaşımına izin verilmiştir. Bu yabancı sikkeler, kralı damga olan yay torbası ve basıldıkları şehrin harflerini taşıyan bir motifle damgalanıyordu (kontnnarklanıyordu). İşte bu kistophorik kontrmarklar resmi makamlarca yabancı sikkeler üzerine uygulanmıştır[16]. Çünkü baskı işlemi teorik olarak aynıdır. Kistophorik damgalar[17] genellikle ön yüz resmi üzerine basılmışlardır. Yuvarlak kontnnark (damga) çukuru içine kılıfı içerisinde yay ve ilgili şehrin baş harfleri olan motif basılmaktaydı. Uşak Müzesindeki Hocalar Definesinde 10 adet kontrmark (8'i kistophorik 2’si Suriye krallığına ait) vardır. 8 adet Kistophorik damgadan 5’inin Bergama Krallığı hakimiyetindeki şehirlerden olduğu tespit edilmiştir. Bir sikke üzerindeki damganın hangi şehre ait olduğu (bkz., kat. no. 7) tespit edilememiştir. Ayrıca bir sikkedeki ΕΛΗΖ (veya ΣΑΛΗ) şeklinde yazılmış olan şehir adının da tam tespiti yapılamamakla birlikte bunun ΣΑΛΗ (= SALE) diye okumamız halinde bu sikkenin (bkz., kat. no. 3) Sala-Lydia kentinde basılmış olabileceğini düşünüyoruz. Definede tespit etmiş olduğumuz kistophorik damgalı 5 şehir şunlardır:
1-) ΠΕΡ (= Pergaınon-Mysia, kat. no. 18), 2-) ΑΠΑ (= Apameia-Phrygia, kat. no. 17), 3-) ΛΑΟ (= Laodikeia-Phrygia, kat. no. 5 ve 16), 4-) ΣΑΛΗ (= Sala-Lydia, kat. no. 3), 5-) ΣΥΝ (= Synnada-Phrygia, kat. no. 8 ve 15).
Kistophorik damgaları basan 5 şehrin tümü de, kendi kistophor sikkelerini basmış olan Bergama Krallığı şehirleridir. Bunlardan 7 numaralı sikkedeki şehrin ismi okunamamaktadır. 6 ve 16 numaralı sikkelerdeki şehir adı çok net görülmemekle beraber, Laodikeia-Phrygia olarak okumayı önermekteyiz. 8 ve 15 numaralı iki sikkenin birinci harfi tam görülmüyor, diğer iki harfin, YN şeklinde çok iyi okunmasıyla bu darphanenin, Synnada- Phrygia olması gerekir. 17 numaralı sikke üzerinde, ΑΠΑ (= Apameia) ve 18 numaralı sikeninde, ΠΕΡ (= Pergamon) olarak çok iyi okunduklarını burada belirtmeliyiz.
Ayrıca bu definede 2 adet sikke, Selevkos (Suriye Krallığı) kontrmarkı olarak tanımlanan gemi çıpası ile damgalanmıştır. Çapalı kontrmarklar, Selevkos Kralı Antiochos IV (M.Ö. 175-164) tarafından, 173-171 yılları arasında yapmış olduğu bir dizi para reformu sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu para reformu sırasında krallığının nüfus bölgelerinde çok tutulan ve dolaşımda olan Side Tetradrahmilerini, krali sembol olan “gemi çıpası” motifi ile damgalayarak dolaşıma sürmüşlerdir.
Böylece definemizin 1 ve 14 numaralı sikkeleri üzerine basılmış olan dikdörtgen çukur içindeki gemi çıpası motifinin M.Ö. 173-171 aralığından bir tarihten olduğu kesindir. Katalogumuzun 1 numarasında, gemi çıpası sikkenin arka yüzüne, 14 numaralıdaki ise ön yüze vurulmuştur.
Birçok araştırmacı kistophorik kontrmarkların, çıpalı kontrmarklardan daha önce vurulduklarını söylemektedir. Kistophorik damgaların ortaya çıkması, Bergama Kralı Eumenes II (197-167) zamanına, çıpalı damgaların ortaya çıkması da Antiochos IV (175-164) dönemine tarihlenmektedir. Bu durumda, kistophorik kontrmarkların, çıpalı kontrmarklardan, daha önceki bir tarihte vurulmuş olması gerekmektedir. Bu nedenle daha önceleri söylendiği üzere[18], kistophor sikkelerinin M.Ö. 166 yılında değil, M.Ö. 173 yılından önceki bir tarihte basılmaya başlarıdığı daha mantıklı görülmektedir[19]. Otto Morkholm’a göre kistophorlar, 179-172 yılları arasında bir tarihte basılmışlardır[20]. Henri Seyrig, kistophorik kontrmarkların ilk kez 188 yılında, Apameia Barış Antlaşmasının akabinde ve çıpalıların ise, 171 yılında basılmış olabileceğini söylemektedir. Mÿrkholm bu durumda Seyrig’ten 10 yıl daha geç tarih önermektedir.
Yukarıda Side Tetradrahmilerinin bulunduğu definelerin bir listesini vermiştik. Burada görüleceği üzere bu gümüş sikkelerin ne kadar geniş bir dolaşımı olduğu bu listede görülmektedir. Bu geniş dolaşım, Side’nin ticari ilişkilerine ve Side limanının Doğu Akdeniz’deki konumuna bağlanmalıdır. Çünkü, Side tüm Ege Denizi’ne komşu bölgeler ile tüm Orta Anadolu, Güney Doğu, Suriye ve Mısır ile ticari ilişkileri olan önemli bir liman kentiydi. Köle ticareti dışında tüm gıda maddeleri ve lüks tüketim malzemelerinin de Side Limanı’nda paketlendiğini bilmekteyiz. Bu mallar için, yurtdışında genellikle Side tetradrahmisi ile ödeme yapılmaktaydı. Malların büyük bir kısmı Paınphylia’da kalmayıp, satılmaya devam ederdi. Bunlar için ödenen paralar da Side şehrine akardı. Yabancı paraların eritilip yeniden Side sikkeleri olarak basılmasını şehrin bir kanun ile gerçekleştirdiğini söyleyenlerin düşüncesi doğrudur. Aksi takdirde, bu büyük gümüş miktarı başka türlü açıklanamaz. Henrig Seyrig’in de tahmin ettiği gibi, bizde Side’de bir para endüstrisinin varlığını ve sikke ihracatı ile kâr amaçlandığını kabul etmekteyiz.
Biz Side tetradrahmilerinin tarihlendirilmesi ve gruplandırılmasını aşağıda vermiş olduğumuz Leschhorn listesine göre yapmaktayız[21].
Hellenistik Side Tetradrahmilerinin kronoloji ve gruplandırma listesi:
Sonuç ve Değerlendirmeler:
Uşak Müzesi’ndeki bu Side Tetradrahmi definesi, bugüne kadar ele geçmiş ve yayınlanmış erken basımlı defineler içinde en fazla yıpranmış olanıdır. Bu nedenle sikkelerin ağırlıkları, olması gereken (17.20gr.) ağırlıklarından daha düşüktür. En ağır sikke, 16.72 gram (no. 18) ve en hafif sikke, 15.55 gramdır (no. 2). Definenin 14 sikkesi, 16.00 gramın üzerinde, 5 sikkesi de 15.00 gram ile 16.00 gram arasındadır. Define sikkelerinin ortalama ağırlığı 16.22 gramdır. Definenin toplam ağırlığı ise, 3 kilo çekmektedir.
Kalıp ilişkileri:
Hocalar Definesinde, 19 sikke bulunmakta ve her bir sikke farklı kalıplardan üretilmiştir. Side tetradrahmileri üzerine çok geniş bir araştırma yapmış ve yukarıdaki kronoloji listesini hazırlamış olan Leschhorn, Side sikkeleri üzerinde ismi okunan 33 yetkili memur (magistrat) ismi belirlemiştir. Bunlardan 29 adeti ilk iki seri üretimleri (M.Ö, 205-190) üzerinde okunmaktadır. Son iki serinin basımlarında (M.Ö. 188-36) sadece, ΚΛ-Ε, ΚΛΕ-ΕΥ veya ΚΛΕ-ΥΧ diye okunan, belki aynı kişiye ait üç değişik okunuşlu isimleri görmekteyiz.
Definemizde, 14 farklı magistrat ismi ve 19 farklı arka yüz kalıbı bulunmaktadır. Sadece, katalogumuzun bir numaralı ile iki numaralı sikkelerinin, ön yüzlerinin aynı kalıptan üretilmiş olması çok muhtemel görülmektedir.
Definede aynı magistrat isimlerinden dört çift sikke bulunmaktadır. Fakat bunlardan hiçbiri aynı kalıp üretimleri değildir. Örneğin, 1 ve 2, 8 ve 10, 15 ve 16, 17 ve 18 numaralı sekiz sikkemiz, aynı olan dört magistrat ismini taşımalarına karşılık, her biri farklı kalıptan basılmışlardır. Bunların farklı oldukları, aynı magisuat isimli sikkelerin, resimlerinin detaylı incelenmesi sonucu anlaşılmaktadır. Bu farklılığı görmek için, öncelikle arka yüzdeki, nar meyvesinin şekli ve sapının yönü kıstas olarak seçilmelidir. Ayrıca narın dışında magisuat adının sikke boşluğunun neresinde olduğu ve Nike fıgürüne olan yakınlığı ve uzaklığı da başka bir saptamadır. Yine ayrıca bazı örneklerde görülen magistrat isimlerinin ve sembollerin aynı olmasına karşılık, aynı olan iki sembolden birinin sikke boşluğuna farklı yerleştirilmiş olduğu da görülecektir. Bunun için 1. ve 2. numaralı sikkelerimizde görülen yıldırım demeti sembolü iyi bir örnek teşkil etmektedir. Birinci sikkede, yıldırım demeti nar ile Nike arasında dik olarak daha yukarda ve Nike’nin beli hizasındadır. İkinci sikkede ise, daha aşağıya ve Nike’nin ayakları önüne yerleştirilmiştir.
Afyon İli, Sandıklı İlçesi, Hocalar Nahiyesi, Dolay Höyükte (Diocleia antik kenti) 1995 yılında bulunan bu kontrmarklı Side Definesi, Anadolu’nın Geç Helenistik tarihi ve nümizmatik bilimi için çok önemli bir belgedir.
Side tetradrahmilerinin erken tarihli basımlarından oluşan bu definedeki sikkelerin 10 adeti üzerinde ikinci kullanımlarında vurulmuş kontrmarklar (damgalar) vardır. Bunlarda definenin başka bir devlet tarafından tekrardan tedavüle sokularak kullanılmış olduğuna işaret eder. Bu damgaların 8 adeti Bergama Krallığının resmi işareti olan "yay kılıfı" motifidir. Kılıfı içinde yay ve basıldığı şehrin isim kısaltmaları olan bu kontnnarklar “kistophorik kontrmarklar" olarak isimlendirilmişlerdir. 2 adet sikke ise, Selevkos Krallığının işareti olan “gemi çıpası” motifli kontrmarklıdır.
Side tetradrahmi definelerinin erken tarihli basımlılarının büyük çoğunluğu üzerinde bu iki Helenistik Krallığın işareti olan kontrmarklar görülür. Çünkü M.Ö. 190 yıllarına kadar, Batı Anadolu topraklanılın küçük bir kısmına Bergama Krallığı hakim, Kuzey-Batı, Güney-Batı, Orta ve Doğu kısımlarına Suriye Krallığı hakim durumda idi. Ancak bu iki krallığın birbirleriyle olan çekişmesinde, Roma Bergama Krallığından yana taraf olmuştur. Romalı konsül ve komutan Gnaeus Manlius Vulso, 189 yılı ilkbaharında Efesos’a gelmiş ve burada büyük bir ordu kurarak, Suriye Krallığının müttefiki olan Galatların üzerine, Ankara’ya doğru bir sefere çıkmış ve yanına da müttefiki olan Bergama Kralı Eumenes II ve kardeşi Attalos II’yi de almıştır. Galatya Seferinden büyük bir zafer ile dönen Manlius Vulso, Suriye Kralı Antiochos III’ü bir barış görüşmesine ikna etti. M.Ö. 188 yazında, tarihe Apameia Barışı olarak geçen barışın kesin koşulları belirlendiğinde, Suriye Krallığı sahip olduğu, Trakya’nın Gelibolu yarımadasından, Marmara kıyısındaki birçok kentten, Mysia, Lydia, Karia, Lykia, Phrygia, Lykaonia ve Galatia’da kendisine bağlı birçok kenti terk ederek, Torosların kuzeyinden güneye çekilmeyi kabul euniştir. Apameia Barışı sonrasında, Anadoludaki Selevkos Krallığı hakimiyetindeki yerlerin büyük bir kısmı Bergama Krallığının mülkü olmuştur.
Side’de darp edilen bu sikkelerdeki “kistophorik kontrmarklar” 188 yılı sonrasındaki ilk yıllar içinde vurulmuş olmalıdır. Gemi çıpalı kontrmarkların da, Suriye Kralı Antiokhos’un (175-164) döneminden, yani M.Ö. 166 yıllarında vurulduğunu söylemek istiyoruz. Böylece definenin de, M.Ö. 160 yılları arasındaki bir tarihte toprağa gömülmüş olması muhtemeldir.
