ISSN: 0041-4255
e-ISSN: 2791-6472

Binnur Gürler

Doç. Dr. Dokuz Eylül Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü

Anahtar Kelimeler: Tire, Ayaklıkırı, Lagynos, Arkeoloji, Aydın

Ayaklıkırı Köyü Tire ilçe merkezinin batısındadır. Yakınında bulunan Hasançavuşlar[1], Kurşak, Kumtepe ve Darmara[2] köyleri ile civarlarında nekropol alanları, tümülüsler ve yerleşimlere ait yapı kalıntıları saptanmıştır. Söz konusu lagynos Tire Müzesi'ne 779 envanter numarası ile kayıtlıdır ve Tire'nin Ayaklıkırı Köyü'nde bulunmuş olup Fahri Bulgurcu tarafından müzeye hediye edilmiştir.

Tire'nin Ayaklıkırı Köyü'nde bulunmuş olan bu lagynos 13, 1 cm. yüksekliğe, 3 cm. ağız çapına ve 6, 3 cm. kaide çapına sahiptir. Kiremit rengi ve mikalı hamuru vardır. Hafif dışa çekik ağızlı, ince-uzun boyunlu ve yivli kulpludur. Gövdenin en geniş yeri ortadadır. Kaide halka biçimlidir. Omzunda fırça vuruşlarıyla yapılmış oranj renkte girlandlar, gövdenin en geniş yerinde kalın bir bant ve gövde altında ince tek bir bant yer alır. Kaide tek bir bant halinde boyanmıştır. Büyük bir kısmı kireçle kaplı olan lagynos tamdır.

Dekorları açık renk zemin üzerine koyu renklerle yapılan seramikler vazo ressamlığının Hellenistik Dönemdeki yeniliğidir. Bu tür dekorasyon Akdeniz'de yaygındır[3]. Süsleme, fildişi astar üzerine dekoratif resim stilinde yapılır. Bu stilde süslenen başlıca form lagynos olduğu için süsleme "lagynos tarzı" olarak da adlandırılır. Karadeniz kıyılarından Batı Anadolu kıyılarına, Delos ve Kıbrıs'tan Mısır'a kadar geniş bir alanda bu tarz süslemeye sahip seramikler görülür[4].

Beyaz zeminli seramiğin çıkış yeri sorusu henüz cevaplanamamıştır. Stil ve teknik bir çok yerdeki geç klasik beyaz zeminli seramiklere bağlanır[5]. Seramik ihraç eden bir merkez olan Kırım'ın bu stilin çıkış yeri olduğu düşünülmektedir[6]. Diğer bir görüş, kaynağın doğu Akdeniz bölgesi ve özellikle buradaki thymiaterion formları üzerindeki süslemeler olduğu biçimindedir [7]. Bu tip süsleme M.Ö.2.yüzyılda yaygındır [8].

Lagynos formu doğu Yunan kökenlidir[9]. Doğu Akdeniz'de en az iki ayrı üretim yeri kabul edilmektedir. Bunlardan bir tanesi yüksek kalitede ve destekli krater, pyxis gibi çok sayı da form çeşidine sahiptir. Formların yayılım alanı, bu üretim yerinin Pergamon ya da civarı olduğunu gösterir [10]. Pergamon ithalleri çeşitli merkezlerde ele geçmiştir. Diğer üretim yeri olarak Kıbrıs düşünülmektedir[11]. Form Kıbrıs'ta da yaygındır ve burada klasik dönemden beri izlenen form ve dekorasyon geleneği vardır[12]. Lagynoslara Kıta Yunanistan, Suriye, Filistin ve Kuzey Afrika'da az rastlanması buralarda üretilmediklerini gösterir.

Bununla beraber form erkendir. Hellenistik dönemde gövde, bazen yuvarlak bazen keskin köşeli veya dikdörtgene yakın dış hatta sahiptir. Uzun ince boyun, kalınlaşmış dudak, düz ya da yuvarlak kesitli dikey kulp vardır [13]. Leroux, formun az ya da hiç kronolojik gelişim taşımadığını söyler. Formu, lagynosun tarihi için bir işaret değildir. Fakat bununla beraber Westholm'un bu noktayla ilgili önerisi farklıdır[14]. Westholm, gelişmede paralel eğilimler saptar: bir kısmında gövde yüksek alt kısım ve alçak üst kısımdan oluşurken, diğerlerinde bu iki kısım eşittir ve karina ikisini birleştirir. Gelişimin sonraki evresinde form şişmanlar, kaide genişler ve alt yarı konik olmaktan silindir olmaya doğru gider. Geç tip giderek basıklaşır ve karina hala keskindir. Westholm boynun ve ağzında kronolojik önem taşıdığını kabul eder. Leroux, lagynosların M.Ö.3.yüzyılın sonuna doğru yapılmaya başlandıklarını, M.Ö.1.yüzyılın ortalarında hâlâ kullanıldıklarını belirtir[15]. Atina'da en erken lagynoslar M.Ö.3.yüzyılda görülmeye başlanmıştır[16]. Bu yüzyılda Kıbrıs'ta da görülürler[17]. Fakat M.Ö.2.yüzyıla kadar sık değillerdir[18]. M.Ö. 1.yüzyılın ilk yarısında da kullanılmaya devam ederler fakat erken Roma konteksderinde rastlanmazlar[19]. En geç örnek Antikythera batığındadır[20] ve M.Ö. 1.yüzyıl ortalarından sonra değildir.

M.Ö.2.yüzyılda yaygın olan beyaz zeminli seramiklere ait örnekler Pergamon'da en erken M.Ö.2.yüzyılın ilk yarısına[21] Ephesos'da M.Ö. 200 civarına [22] verilir. Pergamon'da Zeus Sunağı'nın altından beyaz zeminli seramiklere ait parça gelmemiştir. Asklepieion'dan gelen parçalar M.Ö.2.yüzyılın ilk yarısına aittir. Bu tür Pergamon'da M.Ö.2.yüzyıldan önce biliniyor değildir[23]. Ephesos'da bu tür süslemeye sahip kaplara ait parçalar M.Ö.200 civarındandır. [24]. Diğer merkezlerde de M.Ö.2.yüzyılın başından önceye verilen örnek yoktur. Beyaz zeminli seramik grubunun şimdiye dek saptanabilen en erken örneği Metropolis' te bulunmuş ve sikkelerle M.Ö.3.yüzyılın ikinci çeyreğine tarihlenmiş bir hydria'dır [25].

Samos'da Kastro'da ve Heraion'da bu tür seramiğe ait parçalar bulunmuştur[26]. Priene, Tarsus, Antiokheia, Samaria ve Karadeniz'deki Mirmeki'de az sayıda parça vardır[27]. Kıbrıs ve Samos'da da bu tür seramik ele geçmiştir[28]. Tarsus ve Antiokheia'dan ise çok az parça bilinmektedir [29].

Edebi kaynaklar ve İskenderiye'deki bir parçanın omzundaki yazı lagynosların şarap testisi olarak festivallerde kullanıldığını gösterir[30]. Lagynoslar kutlama, festival, davet, şölen gibi özel durumlarda kullanılır[31]. Ephesos'da Prytaneion'da bulunması formun kutlamalarla ilgisini gösterir[32].

Dekor genellikle boyunda ve omuzda yer alır, natüralist motiflerden oluşur ve empresyonist stildedir[33]. En çok bilinen konular Dionysos çemberi, oval çelenkler, kithara, syrinx, trigonos, harp gibi müzik aletleri, çizgilerle doldurulmuş oval objeler (müzik aleti olabilir), amphora, lagynos, kantharos, yunus, vazoyu çevreleyen sarmaşık ve defne çelenkleriyle kurdelelerdir [34]. Ayak halkaları paralel çizgilerle dekore edilir. Renk sarıdan oranja, kahverenginden kırmızı ve siyahımsı kırmızıya kadar değişir. Süslemelerde merkez ve taşra ayırımı izlenir. Batı Anadolu'da Menderes Bölgesi, Delos, iskenderiye, Kyrenaika ve Kırım'daki buluntular kalitelidir[35].

Pergamon'da süslemenin kronolojik dizisi saptanmıştır[36]. Burada dekorasyon stili çizgiselden resimsele doğru gelişir. İzlenimci tasvirler çoğu kere natürmort hissini verir[37]. Lagynos, kanne, tabak, destekli krater, thymiaterion ve pyxis formları bu tarzda süslenir. Süslemelerde fırçaya alınan malzeme miktarına ve darbenin kalınlığına bağlı olarak turuncudan kahverengiye ve siyaha kadar değişen tonların elde edilebilme imkanı dekorun resimsel karakterini aranır. Dekorasyonun bu stilinin paralelleri Attika'daki Batı Yamacı Seramikleri üzerinde de izlenir [38]. Burada da resim elemanları izlenimci bir etki verirler. Beyaz zeminli seramikler üzerindeki tasvirler Hellenistik dönem duvar resimleriyle ilişkilidir[39]. Her ikisinde de çizgiselden resimsele doğru bir değişim vardır.

Ayalıkırı Köyü'nde bulunmuş olan lagynosun omuzundaki girland dekorunun benzeri Metropolis'te bulunmuş olan pyxis formundaki bir urnenin gövdesi üzerinde de[40] görülür. Fırça vuruşlarıyla yapılmış girlandlara Samos'da bulunmuş Pergamon'dan ithal iki lagynos parçası üzerinde de rastlanır[41]. Pergamon'da Asklepieion'da bulunan iki lagynos parçasından birinde firça vuruşlarıyla yapılmış girland vardır[42]. Pergamon parçaları Argos'da mezar kompleksinden gelen malzemeyle karşılaştırılarak M.Ö.2.yüzlyılın ikinci yarısına tarihlenmiştir[43]. Dekorasyonlarında kurdelelerle tutturulmuş girlandlar kullanılan beyaz zeminli seramik örneklerine Tomis'de de rastlanmaktadır[44]. Buradaki örnekler M.Ö.2.yüzyılın ortalarına tarihlenen bir mezarda ele geçmiştir[45]. Pergamon'da tabaklarda birbirine kurdelelerle bağlanmış girlandlar, firça ile yapılmış diller, tek merkezden çıkan yapraklar ve aralarında fırça vuruşlarıyla yapılmış lekeler vardır[46]. Aynı motifler lagynos omuz parçaları üzerinde de görülür[47]. Pergamon'daki bu parçalar M.Ö.2.yüzyılın ilk yarısına verilir[48]. Pergamon'da Asklepieion'da tiyatro sondajından gelen lagynos omuz parçaları üzerinde tek merkezli yaprak kompozisyonları, girlandlar ve müzik aletleri vardır[49]. Parçalar M.Ö.2.yüzyıl ortasına veya biraz sonrasına tarihlenir[50]. Benzer süslemelere sahip beyaz zeminli seramikler Pergamon'dan Olbia'ya da ithal edilmiştir[51]. Fırça vuruşlarıyla yapılmış girlandlara Labranda buluntularında da rastlanır [52].

Tire'nin Ayaklıkırı Köyü'nde bulunmuş olan bu lagynosu geç özellikler taşıyan formu, dekorasyon özellikleri ve benzer dekora sahip kesin tarihli örnekler yardımıyla M.Ö. 2.yüzyılın ilk yarısına tarihlemek yanlış olmasa gerektir. Dekorasyondaki yoğun Pergamon etkileri de karşılaştırmalı örnekler için bu merkezin dikkate alınmasını gerekli kılan Pergamon, beyaz zeminli seramik üreten bir merkez olarak düşünülmektedir. Ayrıca Pergamon bu zamanda, özellikle Batı Anadolu üzerinde, hem idari ağırlığı olan bir kent hemde bir sanat merkezidir. Bu lagynos aynı zamanda henüz araştırılmamış bir bölge açısından da önem taşımaktadır.

Dipnotlar

  1. J. Keil, Av. Premerstein, Bericht über eine dritte Reise in Lydien, Wien 1914, 82, 98. Bu köyde, biri Ephesos Artemis Tapınağı ile ilgili sınır yazıtı olmak üzere çeşitli yazıtlar bulunmuştur.
  2. Keil- Premerstein 1914, 82, 85, 97. Buradaki yerleşim Ahnura adını taşımaktaydı. Köyde çeşitli yazıtlar ve yapı kalıntıları saptanmıştır. Darmara'nın yakınında iki katoikia daha vardır: Magnola ve Salinda (ya da Alinda).
  3. G.Leroux, Lagynos, Paris 1913, 15-72; O. Vessberg, A. Westholm, The Hellenisdc and Roman Periods in Cyprus, SCE IV, 3, Stockholm 1956, 40; F.O.Waage, Antioch on the Orontes IV, 1, Ceramics and Islamic Coins, Princeton N.J. 1948, 28J. Schafer, Hellenistische Keramik aus Pergamon, PF 2, Berlin 1968,101; E. Boehringer, F. Kraus, Das Temenos für den Herrsherkult, AvP IX, Berlin, Leipzig 1937, 122-123; P. Hellström, Pottery of Classical and Later Date Terracotta Lamps and Glass,Labraunda II, 1, Lund 1965, 18; P. Brıınea, La vaisselle, L'ilot de la maison des Comediens, Delos XXVII, Paris 1970, 251; V. Mitsopoulos-Leon, Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos Kleinfunde, 1. Teil: Keramik hellenistischer und römischer Zeit, FiE IX 2/2, Wien 1991, 75-76; J.W. rowfoot, G.M.Crowfoot, K.M. Kenyon, The Objects from Samaria,Samaria-Sebaste: Report of the Work of the Joint Expedition in 1931-1933 and of the British Expedition in 1935, III, London 1957, 176; F.F. Jones, The Hellenistic and Roman Periods, Excavations at Gözlü Kule, Tarsus Vol.l, Princeton 1950, 167; R.Tolle-Kastenbein, R.Felsch, U.Jantzen, Das Kastro Tigani, Die Bauten und Funde griechischer, romischer und byzantinischer Zeit, Samos Band XIV, Bonn 1974, 155.
  4. J. Boardman, "Greek Emporio: Excavations in Chios 1952-1955", BSA Supplementary Volume 62, Oxford 1967, 174; Samaria III, 96.
  5. PF 2, 101; FiE IX 2/2, 75.
  6. PF 2, 110.
  7. Boadman 1967, 175, Nr.891-899; Samaria III, 176, Abb.25; FiE IX 2/2, 75
  8. Leroux 1913, 101; PF 2, 111; O. Ziegenaus, G. De Luca, Das AsIdepieion, AvP XI, 2, Berlin 1975, 206-208, Nr.101/2; Labraunda II, 1, 19; Samos XIV, 155; Delos XXVII, 251; FiE IX 2/2, Taf.89.
  9. Leroux 1913, 104; R.M.Cook, Greek Painted Pottery, 207.
  10. A. Conze, Die Kleinfunde aus Pergamon. Berlin 1903, 17; PF 2, 101; A. Conze, Stadt und Landschaft, AvP I, 2, Berlin 1913, 277; AvP IX, 122; Leroux 1913, 55 no.107; Samos XIV, 155; FiE IX 2/2, Taf.90 E 12, E 15.
  11. SCE IV, 3, 57, 59.
  12. SCE IV, 3, 57, 59.
  13. H. A. Thompson, "Two Centuries of Hellenistic Pottery", Hesperia 3, 1934, 450.
  14. SCE IV, 3, 75; Thompson 1934, 450-451.
  15. Thompson 1934, 451; Leroux 1913, 101.
  16. R. H. Howland, The Athenian Agora IV, Greek Lamps and Their Survivals, Princeton Ni. 1958, 95; Leroux 1913, 101-102.
  17. 7SCE IV, 3, 75.
  18. Leroux 1913, 101 vd.; PF 2, 111; Labraunda II, 1, 19; AvP XI, 2, Nr.101/2 (2.yüzyıl), Nr.206-8 (2.yüzyılın üçüncü çeyreğinden önce değil); Samos XIV, 155; Delos XXVII, 251
  19. Leroux 1913, 102.
  20. C.Bol, Die Skulpturen von Antikythera. AM 2, Beih; Leroux, 43 nr.80.
  21. PF 2, 112; AvP XI, 2, Taf.43 Nr.101/2, Nr. 206-208.
  22. FiE IX 2/2, 76, Taf. 89-93.
  23. PF 2, 112; AvP XI, 2, Taf.43 Nr.101/2, 206-208.
  24. FiE IX 2/2, 76, Taf.89-93.
  25. B. Günler, Metropolis'in Hellenistik Dönem Seramiği, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1994 (yarnlanmamıs doktora tezi), 31.
  26. Samos XIV, 156.
  27. Th. Wiegand, H. Schrader, Priene, Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchungen in den Jahren 1895-1898, Berlin 1904, 309-401; Tarsus I, 226; Antioch IV, 1, 28; Samaria III, 304; M.L.Bernhard, La Ceramique Hellerüstique de Mirmeki, Atti del VII Congresso internaz. di Archeol. Classica III, Roma 1961, 73-79.
  28. SCE IV,3, 40; Samos XIV, 155.
  29. Tarsus I, Fig.132, 134; Antioch IV,1, 28.
  30. Thompson 1934, 450.
  31. Labraunda II, 1, 21; PF 2, 106.
  32. FiE IX 2/2. 75 ve dipnot 386.
  33. 33Leroux 1913, 91-99.
  34. Labraunda II, 1, 18; PF 2, 105 vd..
  35. Boardman 1967, 891-899; Delos XXVII, 251 vd..
  36. PF 2, 104.
  37. FiE IX 2/2, 76.
  38. Thompson 1934, 438-450
  39. Seramikler üzerindeki tasvirlerin benzerleri Delos'da Hellenistik dönem evlerindeki mozaiklerde ve duvar süslemelerinde görülür. Karşılaştırma için bkz: E. Pfuhl, Malerei und Zeichnung der Griechen II, Munich 1923, Taf. 694 ve J. Chamonard, Les mosaiques de la maison des masques , Delos XIV, Paris 1935, P1.8, 9.
  40. R. Meriç,Metropolis in Ionien, Ergebnisse einer Survey-Unternehmung in den Jahren 1972-1975, Königstein/Ts. 1982, Abb.97; Güner 1994, s.33, Çiz.14, Lev.5, 6, no.46.
  41. Samos XIV, 156, Abb.251 A. B.
  42. AvP XI, 2, Taf.43, 3.
  43. P. Bruneau, "Tombes d'Argos", BCH 94, 1970, 469.
  44. M. Bucovala, Necropole Elenistice La Tomis, Constanta 1967, 69-70.
  45. Bucovala 1967, 71.
  46. Pf 2, Abb.6 no.1-3, Abb.7 no.1, Taf.42 F 1, F 3, F 4; D. Pinkwart, W. Stammnitz, Peristylhauser Westlich Der Unteren Agora, Av? XIV, Berlin 1984, TaL24 K 91.
  47. 7PF 2, Taf.43 F 12, F 13, F 18, F 20, F 22, F 26, F 35.
  48. PF 2 112.
  49. AvP XI, 2, Taf.43, 3-4.
  50. AvP XI, 2, 68
  51. E.B. de Ballu, Olbia, Cite Antique Du Littoral Nord de la Mer Noir, eiden 1972, PI.XXXVIII No.1, 3, 5.
  52. Labraunda II, 1, 19.

Şekil ve Tablolar