Yer adlarının bir milletin kültür tarihi için son derece öneme sahip olduğunu kimse inkar edemez. Her millet yaşadığı yerlere kendi benliğini aksettiren isimler vermiştir. Bu isimlerde o milletin her türlü özelliğini görmek mümkündür. Hiçbir millet Türk milleti kadar yaşadığı yerlerin adlarına bu kadar çok sahip çıkmamıştır. O ilk doğduğu yerlerin isimlerini dünyanın neresine giderse gitsin götürmüş ve oralarda yaşatmıştır.
Eski atalarımız hepimizin bildiği gibi bir kültür mirası olarak bizlere birçok metin bırakmıştır. Zamanın şartlarına uygun olarak bunlar kayalara, tahtalara, kağıtlara, çanak-çömleğe hülâsa her türlü nesnenin üzerine kaydedilmiştir. Bunların üzerinde kimi zaman bir tarihî olayı, kimi zaman bir ayrılığı, kimi zaman da herhangi bir malın sahibinin ismini görmek mümkündür. Bunun gibi atalarımız bu metinlerde zaman zaman yaşadıkları ve gördükleri coğrafyanın da isimlerini kaydetmişlerdir. Biz burada Uygur dönemine ait olan bir yazıtta geçen yer adları üzerine bazı bilgiler vermeye çalışacağız.
İncelediğimiz Şine-Usu (Yeni Su) Yazıtı Uygur kağanlarından Moyun- Çor dönemine ait olan bir yazıtur. Bu yazıt 1909 yılında, Moğolistan'da bir Fin araşnrma heyeti tarafından Şine-Usu Gölü yakınlarında bulunmuştur[1]. Bu gölün yakınında bulunduğundan dolayı Şine-Usu yazıtı adıyla bilinmektedir. Yazıt üzerine tarihî açıdan ilk ciddi çalışma 1951 yılında B. Ögel tarafından yapıldı[2]. Ögel, özellikle kitabenin tarihi açıdan değerlendirmesi üzerine çalıştığından, burada geçen yer adları üzerinde durmamıştır.
Yazıtta ilk satırlardan başlamak üzere birçok yer adına tesadüf edilmektedir. Karşımıza birinci olarak kuzey tarafı 2. satırda Ötüken tegiresi ili çık-maktadır. Moyun-Çor'un esas konnp-göçtüğü yerler Ötüken'in önemli bir bölgesi olan Selefle Suyu olarak geçmektedir[3]. Ötüken'in tanı merkezi bir yer olmamakla beraber, geniş bir coğrafyayı ifade ettiği kanaatindeyiz. En azından bu bölge Selenge Nehri kollarının uzandığı bütün alanları içine almakla beraber, Altun-Yış'a yani Altaylara kadar uzanmaktadır. Selefiğe Nehri ise, Baykal Gölü'ne dökülen suyun adıdır. Tarih boyunca Türklerin etrafında yaşadığı ve merkez tayin ettikleri yerdir.
Yine kuzey tarafı 6. satırda geçen Keyre ile 7. satırda geçen Keyre-Başı ve Uçbürkü'ye (veya Uç-bir-ekü) tesadüf etmekteyiz. Keyre-Başı ve Üçbürkü hususunda bugüne kadar birşey söylenmemiştir. Ancak, daha sonraki satırlarda geçen yer adlarına bakacak olursak bu yerler Ongin Irmağı'nm güney-doğu tarafında olmalıdır. 739-40 yıllarında On-Uygur ittifakı meydana gelmiş[4], Moyun-Çor da babası Kol Bilge'ye bağlı olarak, Kök Türk Kağanlığına tabi olan topraklar üzerinde faaliyetlere girişerek, Keyre, Keyre-Başı ve Uçbürkü'de babasının askerleriyle birleşmiş. Yılan yılında (741) Türk toprak-larında bir karışıklığa sebep olmuştur[5].
Kuzey tarafı sekizinci satırda geçen Kara-Kıım'u biz başka yazıtlarda da görmekteyiz[6]. Çogay-Kuzı, Kara-Kum ve Kök-Öng hakkında bir makale yazan, K. Czegledy, bu konu üzerindeki varsayımları özetlemiş ve buranın Hangay Dağları'nın güney yamaçları ile Huang-ho Nehri'nin kuzey bölgeleri arasında bir mevki olabileceğini söylemiştir[7]. Genelde Kara Kıım’un Yin-shan'ın hemen kuzeyinde, Çin kaynaklarından Hei-sha-clı'eng şeklinde geçen yer adıyla birleştirildiği görülmektedir[8]. Kara-Kum yer adını biz Çogay-Kuzı ile birlikte Uygur yazıtları Şine-Usu ve Terh yazıtlarının dışında Tunyukuk Yazıtı'nda da rastlamaktayız. Il-teriş ve Tunyukuk hürriyet hareketine kalkışmadan önce diğer Türklerle birlikte Çogay-Kuzu ve Kara-Kum civarında oturmaktaydılar: Çogay Kuzin, Kara Kumıg olurur ertimiz. Keyik yiyü, tabışkan yiyü olurur ertimiz[9]. Çogay-Kuzı'n ise bizzat Yin-şan'ı ifade ettiği söylendiği (Yin kelimesinin anlamının kuzey yamacı, gölgelik, gölgeyi ifade ettiği) gibi, buranın Yılışan bölgesinde, P'ing-Liang'ın kuzey-doğusunda, Ordos’un kuzeyinde, Yaşıl- Ogüz'ün (Sarı Su) yatağının en kuzey kıyısında, Gobi Çölü'nün sınırlarında olduğu da belirtilmiştir[10]. Sekizinci satırdaki cümlede geçen diğer yer adları Kögür, Kömür-Tag ve Yar -Ogüz’dür. Moyun-Çor, son Kök Türk kağanlarından Ozmış'ın hareketine engel olmadan önce, Üç-Tughg Türk Bodun[10]’ın başında olarak, Kara-Kum'u aşıp gelen Kuthıg Yabgu ile karşılaşmış ve yapılan savaşlar sonunda onu ortadan kaldırmıştır[12]. Adı geçen yer adlarının Yaşıl-Ögüz'ün kuzeyinde, Yin-şan bölgesinde olduğunu tahmin ediyoruz. Zaten tarihi hadiselere ve diğer yer isimlerine bakılacak olunursa bu sonuç çıkarılabilir. L. Bazin, Kögür'ün, Ta-ch'ing-shan (41. paralel ile 108. meridyenin kesiştiği yer); Kömür-Tag'ın, Kara-Tag (belki Lang-shan'm güney-doğusu); Yar-Ogüz'ün de, Huang-ho'nun kuzeyi olduğunu söylemektedir[13].
Yazımı doğu tarafındaki tarihî bilgileri başka hiçbir yerde görmek mümkün değildir. Babalan Kuthıg Bilge öldükten sonra, Moyun-Çor ile ağabeyi Tay Bilge Tutuk arasında kıyasıya bir mücadele başladı. Çin kaynaklarında fazla bir malûmata rastlanmamasına rağmen, Kök Türkçe belgelerde bu kavga teferruatıyla anlatılmıştır. Moyun-Çor ile ağabeyi Tay Bilge Tutuk arasındaki ilk çarpışma Bürgük'de olmuştur; ...anta Bürgükke yetdim. Kiçe yanık Tatar erkli süngüşdim. Anta sançdım... Bürgükde Sekiz-Oguz, Tokuz-tatar kalmadıık. Eki yangıka kiiıı tognı süngişdim[14]. İkinci gün sabahın erken saatlerinde başlayan savaşı Moyun-Çor kazanmıştır. Savaşın yapıldığı mevki olan Bürgük, Selenge kıyılarında olmalıdır.
Moyun-Çor birçok çağırılar yapmış olmasına rağmen, kardeşi ve yandaşlarını ikna edememiş ve Burguda, haziran ayının 15. günü bir muharebeye daha girdikten sonra, önemli miktarda insan ve hayvan ele geçirip, Selenge'nin batısındaki (veya gerisindeki) Yılan-Kol'dan güney taraftaki Şıp- Başı'na kadar asker çıkarmıştır: "Kentti bodurum" tidim. "Udu keling" tidim. Kodup bardım. Kelmedi. Yıçe crtinı. Burguda yetdim. Törtünç ay tokuz yangıka süngüşdim, sançdım. Anta yılkısın, barımın, kızın-koduzın kelürtim. Bişinç ay udu kelti. Sekiz-Oguz, Tokıız-Tatar kalmatı kelti. Selefiğe kidiıı, Yılan-Kol birdin sıngar Şıp-Başınga tegi çerig itdim[15]. Yukarıda adı geçen Burgu'nun Ka-Kem olduğu iddia edilmiştir[16]. Zaten yazıtta Yılan-Kol ve Şıp- Başı'nın yeri tarif edilmiştir. Yazıttan öyle anlaşılmaktadır ki; Tay Bilge Tutuk'un maiyeti Kergü, Sakış ve Şıp-Başı taraflarından yürüyerek gelmişlerdir: Kergü, Sakışm, Şıp Başıng yöre kelti[17]. Kergü ve Sakış’ın coğrafî mevkilerinin biz Selenge'nin doğusunda veya Baykal'a yakın kısımlarında olduğunu tahmin ediyoruz. Ancak gerçek olan bir nokta var ki, bütün bu yerler ya Selenge’nin kıyısında veya Selenge’ye yakın çevrelerdir.
Yine yazıtın doğu tarafı 6. satırda, sekizinci ayda Tarım Irmağı'nın kay-nakları bölgesinde olduğunu düşündüğümüz Acı Altır Gölü'nden Kaşuy'u (Aksu) dolanarak, Moyun-Çor'un bir muharebeye daha girdiğini ve ayın on- beşinde Keyre-Başı ve Üçbürkü'de Tay Bilge Tutuk tarafını tutan Tatarlarla kıyasıya bir savaş yaptığını ve onları takip ettiğini görüyoruz: Sekizinç ay eki yangıka Açıg Altır-Köle, Kaşuy kezü süngüşdim. Anta sançdım. Anta udu yorıdım. Ol ay biş yigiımike Keyre-Başı, Üçbürküde Tatar birle katı tokıdım. Sıngarı bodun içikdi[18].
Moyun-Çor hakimiyetini sağlamlaştırdıktan sonra yapmış olduğu işler hakkında bilgi vermektedir. 750 yılında Çiklete karşı bir sefer düzenleyen Uygur kağanı Kem'de onları mağlûp ettikten sonra, 751 senesinde Kasarın batısında, ki muhtemelen Tez Nehri'nin batısı, otağ kurduımuştur. Doğu tarafı dokuzuncu satırda anlatılan bu hadiselere göre; yazı burada geçirerek, kitabesini yazdırmış ve herhalde bu sırada Tatarlarla küçük bir mücadele yapmıştır. Daha sonra, Kırkız veya Ubsu Köl'e dökülen Yabaş (Aybaş) ve Tokuş adlı suların kavşağında yazı geçirmiş ve yine bu yerde yazıtını diktir- miştir: Anta Kasar kurdan örgin itildim. Çıt an ta tokıtdım. Yay auta yayladım. Yaka anta yakaladım. Belgümin bitiğimin anta yaratıldım. Ançıp ol yıl küzün ilgerü yorıdım. Tatang ayıtdım. Tabışkan yıl bişinç ayka tegdim. Ulu yılka Ötüken Yış başınta Süngüz-Başmta ıduk-baş kidinte Aybaş, Tokuş beltirinte anta yayladım. Örgin anta yaratıldım. Çıt anta tokıtdım. Bing yıllık tümen künlik bitiğimin, belgiimin yassı taşka yaratıldım[19].
752 yılında Tokuz-Oguzlar ile Kirgizia! bir ittifak meydana getirmişler, Ürüng-Beg ve Kara Bulak'da otururlarken Kırgızlara elçi göndermişlerdir: Yime pırtın yagıdıp gelmiş. Ürüng-Begig, Kara-Bulakıg anı olurmış. Kırkız tapa er idmiş[20]. Bu cümlede geçen Ürüng-Beg ve Kara-Bulak, kitabenin ilk değerlendirilmesi sırasında asil beglevi ve avam bulukı (?) şeklinde manalandırılmıştı[21]. Fakat biz bu iki kelimenin de yer adı olduğunu ve Abakan'ın kuzeyinde bulunduğunu tahmin ediyoruz[22]. Bir Tutuk'un başkanlığında Çiklere bin kişilik bir kuvvet gönderen Moyun-Çor, İsilere de Azlardan bir adamını yollayarak, onlara bakmasını istemiştir. Kırgız Hanının da Kögmen'de olduğunu tesbit etmiştir: Tutuk başın Çik tapa bınga ıtdım. Isiyir[23] tapa Az er ıtdım. "Kör" tidim. Kırkız kanı Kögmen irinte eb barkında ermiş[24]. Kırgızların tarihî yurdu olan Kögmen, bugünkü Tuva ülkesindeki, Sayan Dağları mıntıkasıdır.
Yazıtın güney tarafı, 1. satırda geçen Kem’den sonra Kargu yu, daha sonra Irtiş Nehri’ni, nihayet Arkar-Başı coğrafî adalarını görüyoruz[25]. Kem'den sonra gelen Kargu, Irtiş ve Yenisey arasında olmalıdır ki, burası Ob Nehri olabilir. İrtiş-Ogüz'den sonra gelen Arkar-Başı da, İrtiş'in güney kollarından biri olsa gerek. Altun-Yış'ın batısında kalan Zayşan'a dökülen nehir-lerden biri olan Bolçu'da ise, Üç-Karluklar mağlûp edilmişlerdir: Bolçu-Ogüzde Uç-Karlukıg anta tokıdım[26]. Çiklere gönderilen bin kişilik kuvvet onları sürüp geldikten sonra, Çiklere tutuk, ışbara ve tarkanlar verilmiştir. Burada, yazıtın ikinci ve üçüncü satırlarında iki göl adına rastlamaktayız ki, bunların önemli tarihî olaylara sahne olduğu açıktır. Ancak, yazıtın bu yerleri maalesef silik olduğu için bu hadiseleri ortaya çıkarmak mümkün değildir. Lakin burada adı geçen Kazhık-Köl ve Taygun-Köl, Altun-Yiş'ın batı taraflarında, yani Karluk, Basmıl sahasındaki göllerden birisidir[27]. Ancak, Taygun- Köl'ün özelliği Kartuklara saldırıya geçilmeden önce Uygurların toplandığı yer olmasıdır. Karluklar, Uygurların üzerine Kara-Yotulkan'ı geçerek gelmişlerdir: Bidgüçi er anta ıtdım. Er kelti. Kara-Yotulkan keçip kelürti[28]. Kara-Yotulkan'da herhalde Altun-Yış'ın tepelerinden birisidir. Türgiş ve Kartukların malları yağmalandıktan sonra Uygur kağanı, ailesini Ersegün denilen yerde, Yula-Köl'de bırakmış olmalıdır: Ebimin Ersegünte Yula-Költe kotım[29]. Ersegün ve Yula-Köl de Cungarya'ya varmadan önceki bir yer olmalıdır.
Muhtemelen, bugünkü Cungarya bölgesinde olan Yogarı-Yarış'da Karluk ordusu bir kez daha mağlûp edilmiştir[30]. Kanaatimizce Uygur kuvvetleri Yarış-Yazı ve Agulıg arasındaki mıntakada Kartuklarla birkez daha karşılaşmış olmalıdır[31]. Burada geçen Agulıg'ın Yarış-Yazı ile Bars Göl arasında olması gerektiğini düşünüyoruz. Dağınık Uygur kuvvetleri herhalde Cungarya bölgesinde biraraya gelmişlerdir. Daha sonra Moyun-Çor Kagan, bildiğimiz Orkun Nehri ile Balıklı Nehri nin kavşağında Kağanlık otağını kurmuştur ki, burası da herhalde Ordu-Balık'ın olduğu bölge olsa gerek: Anta yana tüşip Orkun, Balıklıg beltirinte el öıginin anta örgipen ititdim[32]. Karluk, Kırkız, Basmıl ve Çik gibi boyları itaata alan Moyun-Çor, Kara-Bulak ve Sukak- Yulı'nda Çigillere de bir darbe vurmuştur: ...bir yigirminç ay yigirnıike Kara- Bulak öngelün, Sukak-Yulı anta Çigil Tutuk anta sançtım[33]. Burada adı geçen Sukak-Yulı'da Abakan civarındadır.
Son olarak yazıtın batı tarafı, 5. satırında geçen Bay-Balık vardır ki, Moyun-Çor 758 yılında Çinli ve Sogdlıı ustalara Selenge'nin kenarında burayı inşa ettirmiştir: Sugdak, Tabgaçka Selengede Bay-Balık yapıtı birtim[34]. Buranın eski Süme Manastırı olduğu söylenmektedir[35].