Hellenistik seramiğin geniş repertuarı içerisindeki belli başlı gruplardan biri olan kalıp yapımı kaselerde en önemli kriter dekorasyon olarak kabul edilir. Bu düzen içerisinde şekil serilerinden birinin diğerinin yerini alması önemli noktayı oluşturur. Bununla beraber kalıp yapımı kaseler gerçek seri üretim değildir. Her usta motifleri kendi düşüncesine göre kompoze eder, kompozisyonda kendi yöntemlerini kullanır, damga serilerini üretir ve düzenler. Kalıplarda damgalarla farklı desenler oluşturmak ustanın zevkine bağlıdır. Bu sistem en azından orijinal damgaların tek olarak yapıldığını gösterir. Kullanılan sınıflandırma sistemi buna göre gelişmiştir[1]. Problemlerden biri damgaların farklı atölyelerde taklit edilmeleri ve bir stilden diğerine geçişin kesin olmayışıdır. Hamur ve fırnis renkleriyle kalıpta kullanılan damgaların sınıflandırılması da ayırım yapmaya bir dereceye kadar yardımcı olur[2].
Bugün Hellenistik seramik kronolojisi tam olarak kurulamamıştır. Atina Agorası'nda olduğu gibi aynı yer için farklı tarihler verilebilmektedir[3]. Bu du-rum kalıp yapımı kaseler için de geçerlidir. Attika dışındaki kaselerin detaylı kronolojisi henüz oluşturulmamıştır[4]. Fakat Atina'da da üretime başlama tarihi çelişkilidir. Kalıp yapımı kaselerin Atina'da ilk defa üretilmeye başlanması tarihini H.A. Thompson yaklaşık M.Ö.275, G.R.Edwards yaklaşık M.Ö.250, S.I. Rotroff M.Ö.240-220 arası olarak verirler[5]. Üretimin başlaması Korinth ve Argos'da M.Ö.3.yüzyılın son çeyreğinde, diğer Peloponnes merkezlerinde biraz daha sonradır[6]. Teselya'da Demetrias'da kalıp yapımı kaseler M.Ö. geç 3. yüzyıldan önce bilinmemektedir[7]. Delos'taki en erken parçalar yaklaşık M.Ö.200'dendir[8]. Pergamon'daki en erken parça ise Asklepieion'da yapı evresi 8’den gelmiştir ve M.Ö.3.yüzyılın sonuna tarihlenir[9]. Ephesos'daki buluntular M.Ö.200'den biraz erken bir tarihi gösterir[10]. Tarsııs’daki en erken parçalar M.Ö.geç 3. ve erken 2.yüzyıla tarihlenen tabakada bulunmuştur[11].
Yeni tip seramiklerin üretilmesi seramik kronolojisinin kurulmasına yardımcı olmakla beraber kalıp yapımı kaselerin kronolojisi özel problemlerle doludur[12]. Kalıpların yapılması kaselerin yeniden üretilmesine olanak sağlar. Şekil, teknik ve dekorasyon ise yalnız, dış sınırları saptamaya yeterlidir. Kaseler form ve süsleme gelişimine sahip değildir[13]. Kalitedeki değişiklik de sağlam bir tarihleyici kriter olarak kabul edilemez. Kalıp yapımı kaselerin kronolojisinin kurulmasında tarih verebilecek malzemeyle beraber bulundukları kontekstler önemlidir.
Ionia bölgesi kentlerinden Metropolis'te stoanın kuzey bölümünde sikkelerle tarihlenen tabakalarda kalıp yapımı kaselerin çeşitli serilerine ait buluntular vardır[14]. M.Ö.280-258'e tarihlenen iki adet bronz Ephesos sikkesi[15] ile beraber bulunan çam kozalağı dekorlu, küçük yaprak dekorlu, bitkisel dekorlu, figürlü ve konsantrik yarım daire dekorlu kase parçaları bu serilerin üretiminin M.Ö.3.yüzyılın ikinci çeyreğinden önce başlamış olduğunu gösterir. Diğer merkezlerde de kalıp yapımı kaselerin üretimi Metropolis'tekine yakın bir tarihte başlamış olmalıdır.
Tire Müzesi'nde konman ve Tire civarından satın alma yoluyla müzeye kazandırılan üç adet kalıp yapımı kaseyi bu veriler ışığında değerlendirebiliriz. Kaselerin üçünde de gözlenen iç ve dış yüzeylerini kaplayan ince kireç tabakasının ortak özellik olarak belirtmek gerekir. Bu tür kireç tabakları mezar hediyesi seramikler üzerinde görülmekte ve mezarda bulundukları ortamdan kaynaklanmaktadır. Olasılıkla bu üç kase aynı mezardan çıkarılmıştır.
Kalıp yapımı kaselerde iki yaygın tip vardır: Attika tipi ve Delos tipi. Delos tipi daha sığdır ve içe meyilli dudağa sahiptir[16]. Bu tip güney ve merkezi İonia'daki bir çok kentte üretilmiştir. Kuzey Ionia ve Aiolis kaseleri ise farklı form gösterirler[17].
Örneklerimizden ikisi İonia, biri ise Pergamon etkili Ionia kasesidir. Ağız çapı 12, 6 cm, yüksekliği 6, 4 cm olan 1 nolu kase[18] bitkisel dekorludur (Çizim 1, Resim 1). Bitkisel kalyx üzerinde kıvrım dallardan oluşan süsleme bandına sahiptir. Bu bandın üzerinde ion kymationu dizisinden oluşan çerçeve bulunur. Dipteki madalyonda büyük ve küçük petallerin alternatif sıralandığı 6x6 petalli çiçek rozet yer alır. Bej renkte, mikalı, yumuşak hamura sahip olan bu kasenin üzerinde çok az yerde korunmuş kırmızı-siyah alacalı firnis vardır. Dışta ve içte büyük bir kısım ince kireç tabakası ile kaplıdır.
Bitkisel dekorlu kaseler kahp yapımı kaselerin erken gruplarındandır[19]. Anadolu merkezlerinde üretimlerine başlanması ile ilgili kesin tarih yoktur. Bu tip dekorasyona sahip kaseler Ephesos'da ve Kyme'de en erken M.Ö. 200'e, Pergamon'da M.Ö.2.yüzyılın ikinci çeyreğine, Labranda'da M.Ö. 2. yüzyılın ikinci yarısına tarihlenir[20]. Geç üretimlere Kyme'de kesin bir tarih verilemezken, Labranda'da M.Ö.l. yüzyılın ilk yarısı önerilmektedir[21]. Anadolu dışında bitkisel dekorlu kaselerin üretimine başlanması ile ilgili tarihler Atina Agorası'nda H.A.Thompson tarafından verilen M.Ö.3. yüzyılın ilk çeyreğinin sonları, yine aynı yer için S.I.Rotroff’un verdiği M.Ö.3. yüzyılın son çeyreği, G.R.Edwards'm Korinth için verdiği M.Ö.250'dir[22]. Metropolis buluntuları bitkisel dekorlu kalıp yapımı kaselerin M.Ö.3. yüzyılın ikinci çey-reğinden önce üretilmeye başlanmış olduklarını ve M.Ö. 1. yüzyıl içlerine kadar üretilmeye devam edildiklerini gösterir[23].
Delos’ta çiçekli kıvrım dal motifi çok sayıda kase üzerinde görülür[24]. Delos'taki bu kaseler Apollonios atölyesinin ürünüdür. Aynı atölyenin Ephesos'da bulunmuş kaselerinde de geniş alanda daha harekedi düzenlenmiş seyrek kompozisyonlar vardır[25]. Yatay düzenlenmiş bitkisel frizler Delos atölyelerinde tanımlanmış Ionia özelliğidir. Bitkisel dekorlu kaselerde alt gruplar kalyx üzerindeki frizin süslemesi için seçilmiş motife göre yapılır. Bitkisel kalyx üzerindeki iki ya da ikiden fazla bordür biçimindeki dekorasyona Karadeniz'deki bazı yerleşimlere ihraç edilmiş Ionia kaselerinde rastlanır[26]. Bunlarda kırmızı-siyah alacalı fırnis vardır. Bu kaseler Ephesos'un siyah fırnis kaselerinden sonra ithal edilmiş en yaygın gruptur[27]. Dinyeper Bölgesi'nde, Khersonessos’da, Kırım civarında, Olbia'da ve Batı Pontus'ta çift renkli sığ Ionia kaselerinin özellikle bitkisel dekorlu grupları ele geçmiştir[28]. Bu iki renkli sistemin M.O: 2. yüzyılın ikinci yarısında popüler olduğu düşünülmektedir[29]. Oysa İonia'daki bazı kesin tarihli buluntular bilinçli olarak meydana getirilen bu iki renkli fırnisin M.Ö. 3. yüzyılın ilk yarısında da kullanıldığını göstermektedir[30].
1 nolu kasenin yayvan formu ve dekorasyonu M.Ö.2.yüzyıl Delos buluntularından tanınır[31]. Laumonier üretimi Batı Anadolu kıyılarına verir. Samos'da benzer kıvrım dallı bordürler, yayvan kaseler üzerinde izlenir[32]. İskenderiye'de Mustafa Paşa Nekropolü'ndeki 7 nolu mezarda yayvan formlu bir kase üzerinde aynı dekorasyon bulunur. Bu mezar ve buluntuları M.Ö.2.yüzyıla verilir[33]. Ephesos da bu tür kaseler üreten üretim yerlerinin başında gelmektedir[34]. Benzer bitkisel dekora sahip parçalar burada da bu-lunmuştur[35]. Tomis nekropolünde benzer form ve dekorasyona sahip kaseler vardır[36]. Mezarlardan birindeki paralel örnek kontekstiyle beraber M.Ö.3.yüzyıl sonu 2.yüzyıl başına tarihlenmiştir[37].
Ağız çapı 12, 5 cm., yüksekliği 6, 9 cm olan 2 nolu kase[38] form açısından İonia kaselerinden farklıdır (Çizim 2, Resim 2). Daha derindir ve yarım küreseldir. Çerçeve motifi olarak İon kymationu kullanılmıştır. Bunun altındaki kase gövdesi dipteki madalyona kadar bölünmemiş bir alan olarak düşünülmüştür. Üst kısımda boğa başları arasında girlandlar, bu girlandların üstlerindeki boşluklarda çiçek rozetler yer ahr. Bu sıranın altında akanthus ve lotus yapraklarından oluşan bitkisel kalyx ve dipte yedi petalli çiçek rozet vardır. Kasenin, kırıkları yapıştırılmıştır. Kiremit rengi, mikah hamura sahiptir. Kırmızı-siyah alacalı fırnis çok az yerde korunmuştur. Gövde içi ve dışı ince bir kireç tabakasıyla kaplıdır. Kuzey İonia ve Aiolis (Pergamon, Kyme ve Myrina) kase grupları farklı form gösterirler[39]. 2 nolu kase form ve dekorasyon açısından Pergamon stiline yakındır. Olbia'da ve Panticapaeum'da Pergamene stiline yakın İonia kaseleri üzerinde girlandlardan ve üsderindeki boşluklara yerleştirilmiş çiçek rozetlerden oluşan düzenlemeler görülür[40]. Pergamon stiline yakın bu kaseler kabadır. Firnisleri Kyme'nin erken evresindeki kaselerinkine benzer[41]. Motifler Myrina atölyelerindekileri ya da onunla ilgili olanları hatırlatır[42]. Olasılıkla Pergamon etki alanının ürünleridir[43]. Kyme'de girlandlarla süslü Pergamon etkili kalıp yapımı kaseler[44] Pergamon'daki paralel örnekler[45] dikkate alınarak M.Ö.2.yüzyılın ikinci yansına verilirler. Karadeniz'in kuzeyine ihraç edilmiş ürünler arasında bu kaseler de bulunur. Tomis'de, bir mezarda kontekst içinde ele geçen girland bezemeli kase M.Ö.2.yüzyıl sonuna verilmiştir[46].
3 nolu kase[47] 12 cm. ağız çapma, 7 cm. yüksekliğe ve ağ motifi ya da çokgen dekorasyona sahiptir (Çizim 3, Resim 3). Çokgenlerin çift kazıma çizgi ile verilmiş konturları arasındaki boşluklar kabarık noktalardan oluşan dizilerle doldurulmuştur. S biçimindeki spiral motiflerinin dizisiyle çerçeve düzenlenmiştir. Bu tür dekorasyona sahip kalıp yapımı kaselerin ilk üretimleri Atina'da M.Ö.150 civarına, Koıinth'de M.Ö.160-146 arasına verilir[48]. Bu dekorasyon sistemi Labranda, Antiokhia, Tarsus, Delos ve başka yerlerde de görülür[49]. 3 nolu kase bej renkli, mikah, yumuşak hamurludur. Kırmızı-siyah alacalı firnis çok az yerde korunmuştur. İçte ve dışta kireç tabakası vardır. Dekor açısından benzeri M.Ö.2.yüzyıl ortalarına tarihlenen Thompson’un Grup D'si içinde yeralır[50]. Bu dekor kalıp yapımı kaselerden çok diğer formlar üzerinde ve erken Hellenistik’den itibaren görülür[51]. Panticapaeum'a ihraç edilmiş benzer örnekler İonia kasesi olarak tanımlanmıştır[52]. Bu kaseler Zabelina tarafından Samos üretimi olarak yorumlanmıştır[53].
1 nolu kasenin kesin tarihli yakın paralellerinin M.Ö.3.yüzyılın ikinci çeyreğine tarihlenmesi[54], 2 nolu kasenin girlandlı dekorasyonunun Pergamon etkisi göstermesi ve Pergamon etkisinin İonia üretimi seramiklerin çeşitli grupları açısından M.Ö.2.yüzyıldan daha erken tarihler için de söz konusu olması[55], 3 nolu kasedeki çokgenlerden oluşan ve kalıp yapımı kaselerde çok yaygın olmayan dekorasyonunun Hellenistik seramiğin başka gruplarında erken örneklerde görülmesi[56] bu üç kase için M.Ö. 3.yüzyılın ikinci yarısı civarını tarih olarak önermemiz gerektiği sonucunu çıkarır. Üçünün de iç ve dış kısımlarını kaplayan aynı yapıdaki ince kireç tabakası mezar içindeki durumlarından kaynaklanmaktadır. Belki de bu üç kase aynı mezarda ele geçmiştir. Pişme ısısı ve kilin değişik yataklardan alınması nedeniyle hamur renkleri farklılaşmış olabilir. Fakat kaselerin kırmızı-siyah alacalı Finlisinin renk ve yapısı ile ağız çapları ve yükseklikleri de ortak özellikler taşır.
