JOHN COVEL, Dr. John Covel Voyages en Turquie 1675-1677, Texte établi, annote et traduit par Jean-Pierre Grelois avec une préface de Cyril Mango, Paris 1998 437 Sayfa. Dizi başlığı: Realités Byzantines 6. [A.VI/655]
XVII. yüzyıl İçinde Osmanlı Devleti sınırları İçinde bir gezi yapan ve bir de eser kaleme alan seyyahın eseri, şimdi geniş bir şekilde ve gerekli notlarla ilim alemine sunulmuştur. Başarılı bir rönesans ve barok dönem adamı olan Covel'in eseri bir bütün halinde yayınlanma şansı bulamadı ise de, kıymetini bilen araştırıcılar muhtelif çalışmalarında yazma nüshadan parçalan incelediler ve eserlerinde kullandılar, şimdi de Fransa İçinde yetişen ilim adamları bu müstesna külliyata sahip çıkarak, ülkelerinde geliştirdikleri bir geleneği, kıymetli bir eser ile süslemiş bulunuyorlar: kitap her seyahatname edebiyatının değerini göstermesi hem de eski çağ tarih ve kültürünün kalıntılarının bunlara sonraki asırlarda katkılar yapan Bizans'ın batılı ilim adamları tarafından dikkatle incelendiğini de belli etmektedir. Eserin yayma hazırlanmasını sağlayanlar konu üzerindeki çalışmaların geçmişini ve şimdi kendi devirlerindeki durumunu belirtmektedirler. Hem eserin özgün dilini hem de yayınladığı ülkenin dilinde yayınlamakta ve değerli tamamlayıcı notlar sayesinde, kıymetli bir de kaynak kazandırmaktadırlar.
Eserde konu edilen Türkiye şehirleri: Edirne, Bursa, İzmir. İzmit, İznik. Çanakkale olarak görülmekte bu arada devlet merkezi İçin doğrudan isim yok ise de. hiç bir kültür adamının vaz- geçemiyeceği İstanbul İçin de epey sayfa tahsis edilmekte ve ayrıca İstanbul'un banliyöleri sayılan bazı mahaller de kitap içindedir. Eserin kullanılması ve her kim arar ise kendisine yararlı kısma ulaşabilmesi İçin haritalar ve dizinler de ihmal edilmemiştir. Zaten bir yazma eserin neşrini yapan kişinin esas görevi de budur. Bu arada Corel sayfalan arasında, satırlar kadar kıymetli olan eskizlerin de görüntüleri verilmiştir. Meraklı bir araştırıcı ve gözlemci olduğu anlaşılan Covel'in bu meziyeti üzeıiııde duranların ilk başvurduktan kayıtlar bu görsel malzeme idi. Osmanlı toprakları İçinde bulunan tarihi kalıntıları tespit etmek İçin seyyahlar ve diplomatlar çok kere beraberinde ressam ve minyatür sanatçılarını da beraberinde getirmekte veya anlattıklarına göre görüntü yaratmakta idiler. John Covel bunu tek başına yapmakla, tam bir doğrudan gözlemci faaliyetini benimsemiştir. Geçen asır İçinde yapılan araştırmaların büyük bir yoğunluğu sonucu şimdi elimizdeki yararlı klavuzun belirleyeceği yöntem sayesinde yeni malzeme kazanabiliriz.
Eseri hazırlayan haritalar ve kronikler aracılığı ile seyyahın nerelere gittiğini belirtmiş(s.22 ve 23). her bir yöre İçin belirli krokileri, şehirleri sıralarken İşaret etmiştir. En kullanışlı sayfalar, ihtisası olan, kitabeler İçin hazırladığı kısımdır (s.3614Ü8) bununla da yetinmeyip dalla sonraki araştırmaların yardim ile gerekli sağlam metinler vermek istemiştir. Dizin gerçekten de çok yararlıdır ve kısa da olsa tamamlayıcı bilgilerin verildiği bir kaynak sayılır. En kıymetli kaynak ise s.ll-19 arasındaki Kısaltmalar diye adlandırdığı bibliografyasıdır. Küçük bir derleme değil fakat ayni zamanda Covel üzerine çalışanlar ve sair seyahatnamelerden yararlanacak kişileri sıralar. Bir de bu seyyah üzerine çalışan Türk araştırıcıları (Semali Eyice, Metin And) katmış olsa idi, eser tamam sayılabilirdi. Bunu tamamlamak, eserin ilgili bölümlerini Türkçeye kazandıracak ve aslında hareket edecek birisine düşmekte, hatta bir gurup aracılığı ile bitirilmesi beklenir.
Yararlı bir çalışmaya sebeb olan eser sahipleri ve bunu dizileri İçine almış bulunan kişiler, böylece faydalı bir kitabi sunmakla gerçekten unutulmaya mahkum olabilecek bir kaynağı hare- ketlendirmişlerdir.
MAHMUT H.ŞAKİROĞLU