Tunus Milli Arşivi ve Arşivin Türkçe Belgeler Açısından Değerlendirilmesi

Tunus Milli Arşivi (Les Archives Nationales de Tunusie=El-Arşîf El- Vatani Et-Tunisi), bugün XVII. yüzyılın ilk yarışında Tunus'taki yeniçeriler arasında kıvrak zekâsı ve sıcaklığı sayesinde sivrilerek dayı seçilip Tunus'un idaresinde önemli rol oynayan, Sinop'ta da "Alaeddin Camii (Cami-İ KebîrUlucami) Su Yolu Vakfı"nın kurucusu bulunan Sinop asilli Ahmed Hoca (idaresi: 1050 - 1057 H./1640-1647 M.)nın[1] türbesi ve türbenin iki tarafından bitişik Tunus Beylik Sarayı'nın (Dar el-Bey)[2] bir kısım ek yapılarında hizmet vermektedir.

Ahmed Hoca'nın Türbesi, Sidi ben Ziyad Sokağı üzerinde, Hükümet meydanındaki Hüseynî ailesine mensup Hammuda Paşa tarafından Türk askerî kışlası olarak tesis edilip sonra 1298 H/1880 M'de hastane olarak düzenlenmiş bulunan günümüzdeki Aziz Osman Hastanesi'nin özel girişi önünde[3] bulunmaktadır.

Bugün Arşiv'de, araştırmacıların üzerinde çalışıp belgeleri okuduğu büyük masanın[4] altında Ahmed Hoca'nın kabrinin bulunduğu bilinmektedir[5]. Türbenin Arapça "sûk" denilen çarşıya doğru inen, sokağa bakan ve Aziz Osman Hastanesi karşısında bulunan duvarı üzerindeki Arapça kitâbe de bu bilgiyi doğrulamaktadır.

Tablo 1.

A-ARŞİVİN MUHTEVASI

Tunus Milli Arşivinin muhtevası, bu hususta hazırlanmış bir genel fihristtetanımlanmıştır. Répertoire des Inventaires des Séries et des Fonds (!'Archives Conservés aux Archives Nationales de Tunisie(Tunus Milli Arşivinde Korunan Arşiv Belgeleri ve Defterlerinin Filiristi) [7 ]adını taşıyan bu fihrist. Arşivdeki belgeler hakkında, sadece genel bir sınıflandırmayı ortaya koymaktadır. Buna göre belgeler, toplam on üç sınıflandırma altında toplanmıştır :

Tablo 2.

«a-Tarih Dizisi (Série Historique): Sıra numarası (cote): 1-1;

b - Tarih Dizisi içinde yer alan Türkçe belgelerin dökümü (Inventaire des documents Turcs figurant dans la Série Historique): Sira numarası (cote): 1-2;

c - İdarî ve Irazine defterlerinin ozet tanıtımı (sommaire des registres fiscaux et administratifs): Sira numarası (cote): 1-3;

d - Dizi (série) A: Sira numarası (cote): 1-4;

Dizi A altinda : Sira numarası (cote): 1-5, 2-6,1-7;

e - Dizi (série) B: Sira numarası (cote) : 1-8;

f-Dizi (série) C: Sira numarası (cote) : 1-9;

g - Dizi (série) D: Sira numarası (cote): 1-10;

11 - Dizi (série) E: Sira numarası (cote) I-!!;

Dizi E altinda : Sira numarası (cote) 1-12, 1-13, 1-14, 1-15;

1 - Dizi (série) F: Sira numarası (cote): 1-16;

i - Dizi (série) G: Sira numarası (cote): 1-17;

j - Milli Hareket Tarilii Dizisi (série histoire du mouvement national) 1910-1955: Sira numarası (cote) : 1-18;

k - Fransızca gazeteler dizisi (Inventaires des journaux en langue Française): Sira numai’asi (cote): IJF;

l - Arapça gazetelei- dizisi (Inventaires des journaux en langue Arabe): Sira numarası (cote): IJA»

Yukarıda ilk sırada belirttiğiniz sınıflandırma yani Tarih Dizisi (Série Historique),XIX. yüzyılın sonları ile XX. yüzyılın başlarında tertip edilmiştir.

Bu sınıflandırma altında tanıtılan ayni veya farklı konularda kaleme alınmış belgeler, Tunus Beylerbeyliğinin[8] Osmanlı idaresi döneminde XVI.yüzyıl ile XIX. yüzyıl arasında, Osmanlı merkez idâresi ile devletin diğer muhtelif eyaletleri ve çeşidi yabancı hükümetlerle karşılıklı olarak yaptığı yazışmalardır. Tunus eyâletinin içişleri ile ilgili olarak eyalet idaresi dahilinde yaptığı yazışmalar da bu dizi de yer almaktadır.

Tarih Dizisi, genelde 1881'den önceki belgeleri ihtiva etmektedir[9]. Söz konusu belgeler, Türkçe, Arapça, Fransızca, İngilizce, İtalyanca, İspanyolca gibi çeşidi dillerde kaleme alınmışlardır. Bunun sebebi, Osmanlı Sultanı'nın tanıdığı imtiyaz sayesinde ve Osmanlı Devleti'nin müstakil eyaletlerinden biri olması münasebetiyle, Tunus'un, Osmanlı merkez ve eyaletleri dışında birçok yabancı hükümetle de yazışma ve anlaşmalarda bulunmuş olmasından kaynaklanmıştır. Bu durum, Osmanlı Devleti'nin gücünün azalmasıyla orantılı olarak gelişmiştir. Tunus'un muhtelif vesilelerle yazışma ve anlaşmalarda bulunduğu yabancı hükümetler arasında Büyük Britanya, İtalya'da Napoli Krallığı, Sardinya Krallığı, Venedik Cumhuriyeti, San-Remo Cumhuriyeti, İtalya Krallığı, Livorne[10]Cenova, Amerika Birleşik Devletleri, Yunanistan, Avusturya, İspanya, Hollanda, Belçika, Danimarka, Rusya, İran, Fas, Uruguay[11], Meksika, Brezilya, Monako[12], Portekiz, İsveç ve Norveç'i sayabiliriz. Tarih Dizisi Kataloğu'ndan izlendiğine göre bu belgeler, 1751-1883 tarihlidirler. Bu iki tarihin başlangıç ve bitişi, bize iki önemli hususu hatırlatmak- tadır: XVIII. yüzyılın ortaları, batılı devletlere Osmanlı Devleti'nin geniş mahiyette imtiyaz ve kapitülasyonları tanıdığını diğer taraftan, onun çöküşünün ilk devrelerini; ikinci tarih (1883) ise, Fransız mandası (protectorat)nın Tunus'ta yerleştiğini.

Tarih Dizisi Kataloğu'na göre Tunus'un, Osmanlı idâresi döneminde hangi hükümetlerle hangi tarihler arasında yazışmalarda bulunduğu konusunda genel bir fikir vermek gerekirse şöyle bir liste yapmak mümkündür.

Arapça ve Türkçe belgelerden başka batı dillerinde (Fransızca, İngilizce, İtalyanca v.b.) birçok belgenin de genel tanıtımını yapan Tarih Dizisinden sonra, ikinci sırada belirtilen dizi, sadece Türkçe belgeleri tanıtmaktadır. Bu Türkçe belgeler dizisi, Tarih Dizisinde genel olarak tanıtılan Türkçe belgelerin, teferruatlı olarak tek tek dökümünü vermektedir. Bu dizi, Robert

Mantran tarafından "Inventaire des Documents d'Archives Turcs du Dar el- Bey (Tunis)"adıyla hazırlanmıştır[14].

Üçüncü sırada işaret edilen "İdari ve Hazine Defterlerinin Özet Tanıtımı (Sonmaire de Registre Fiscaux et Administratif)"başlığı altında sınıflandırılmış siciller (defterler), XVII. - XIX. yüzyıl sonuna aittirler. Söz konusu bu sicillerin, halen Tunus Milli Arşivi müdürü olan Dr. Moncef Fakhfakh tarafından kısa özetlerle bir katalogu hazırlanmıştır[15]. Arapça olarak kaleme alınmış olan bu katalog, Tarih Dizisini tamamlayan bir çalışmadır. Zira, Moncef Fakhfakh'ın tanıttığı sicillerin bir kısmı Tarih Dizisinde yer alırken, diğer bir kısmı yer almamaktadır.

Tunus Milli Arşivi'nde Korunan Arşiv Belgeleri ve Defterlerininin Fihristi kayıtlarından anlaşıldığına göre, İdari ve Hazine Defterlerinin, 4144 adettir. Fakat, Moncef Fakhfakh, katalogunda, sadece 4065 sicil defterinin tanıtımını yapmıştır. Buna göre, fihristin (repertoire) verdiği rakamla, Fakhfakh'ın tanıttığı defterlerin adedi birbirini tutmamaktadır ve arada 79 defter eksik görünmektedir. Bu eksikliğin sebeplerinden birisi, fihrist (repertoire) te adedi verilmiş defterlerin bir kısmının kaybolma ihtimalidir. İkincisi ise, Fakhfakh'ın tanıttığı sicillerin, bir kısmının öncekini tekrar eden numaralarla (mükerrer) verilmiş olmasındandır.

Dizi A, B, C, D, E, F de tanıtımı yapılan belgeler ise Fransa mandası döneminde Tunus'un "mahallî ve bölge idarelerinin düzenlenmesi", "farklı meslek (zanaat) grupları ve şefleri", "XIX. yüzyılın sonu XX. yüzyılın başında vakıfların idaresi", "camiler, cami görevlileri vs. dinî işler", "merkezi idare ve başkanlık hizmetleri arasındaki ilişkiler : askerî işler (Birinci ve İkinci dünya Savaşları), demekler, milliyetçiler(gens suspects), basın (gazeteler, dergiler v.s.)", "Bey ailesinin protokolü, diplomatik ve konsolosluk işleri" konularındadır.

Genel sınıflandırmaya göre Dizi-G'de "idari genelgeler", Milli Hareket Tarihi Dizisi"nde ise 1910-1955 arasında, Tunus'un milli bağımsızlık mücadelesi ile ilgili belgeler tanıtılmaktadır.

Tunus Milli Arşivi'nin muhtevası hakkında, genel bir durumu ve belgelerin genel sınıflandırmasını ortaya koyan "Répertoire des Inventaires des Séries et des Fonds d'Archives Conservés aux Archives Nationales de Tunisie (Tunus Milli Arşivinde Korunan Arşiv Belgeleri ve Defterlerinin Fihristi)"adı altındaki çalışma ile şahıslarca hazırlananların (bk. Robert Montrai ve Moncef Fakhfakh) haricinde, Arşiv tarafından özel katalog hazırlama girişiminde de bulunulmuştur. "Mu'âhedâtun ubrimet beyne Tunis ve ba'zı el- buldânü'l-uhrâ" (Tunus ile Bazı Yabancı Ülkeler Arasında Yapılan Antlaşmalar)" isimli katalog bunlardandır. Arşiv tarafından Arapça olarak hazırlanan adı geçen katalog, 1710-1891 seneleri arasında, Tunus'un muhtelif hükümetlerle yaptığı antlaşmaları tanıtmaktadır.

Belirtilen bu iki tarih arasında Tunus'un, Fransa ile 14, İspanya ile 1, Portekiz ile 3, Belçika ile 2, Büyük Britanya (İngiltere) ile 5, müteaddid Amerika vilâyetleri ile 3, Monoka ile 1, Sovyet Rusya ile 1, Nemçe (Nemsâ=Avusturya) ile 2, Prusya (Brüsya) ile 1, İtalya'da bulunan muhtelif hükümetler (Napoli, İtalya, Finisya, Sardinya, Toskana meliklikleri) ile 15 adet yaptığı toplam 47 antlaşmadan bahsedilir; 1710 tarihli ilk antlaşma Tunus ile Fransa arasında, Tunus Beyi Hüseyin bin Ali ile Fransız Kralı İV. Louis, 1891 tarihli son antlaşma yine Tunus ile Fransa arasında Tunus Beyi ile Fransa Cumhurbaşkanı Hol tarafından akdedilmiştir.

Bu antlaşmalar kataloguna göre, Tunus'un en çok antlaşma yaptığı ülke, İtalya'da küçük devletçiklerin bulunduğunu göz önünde bulundurursak, Fransa'dır. Bundan sonra muhtelif hükümetleriyle (İtalya: 4 antlaşma, Toskana: 3 antlaşma, Finisya: 3 antlaşma, Napoli: 3 antlaşma, Sardinya: 2 antlaşma) İtalya'yı daha sonra Büyük Britanya'yı zikretmek mümkündür. Dördüncü sırada üçer antlaşma ile Portekiz ve muhtelif Amerika eyâletleri, beşinci sırada Avusturya, altıncı sırada da birer antlaşma ile İspanya ve Rusya gelmektedir. Antlaşmalar, taraf olan hükümetlerin dilleriyle kayda geçirilmiştir.

Antlaşmalar katalogunda tanıtılmış bulunan bu 47 antlaşma. Tarih Dizisi'nde yer alan dosyalar içinden seçilmiştir. Katalog, tarihleriyle birlikte antlaşmaların sadece bir listesinden ibarettir.

B) TÜRKÇE BELGELERİN DURUMU

Tunus Milli Alşivi'nde bulunan Türkçe belgeleri, iki ana grupta toplamak mümkündür. Bunlardan birinci gruptakileri, Tunus ile İstanbul ve diğer Osmanlı eyâletleri (garb ocakları ve garb ocakları dışındaki Osmanlı eyâletleri) idarecileri ve batılı devletler arasında karşılıklı olarak yapılan yazışma ve antlaşmalar ve diğer kayıtlar; ikinci gruptakileri ise, Tunus'ta yeniçeriler ile diğer askerlerin isimlerini ve bunlar hakkında çeşidi bilgileri ihtiva eden tutulmuş defterler teşkil etmektedir.

Birinci grup olarak tanımladığımız belgeler. Tarih Dizisi'nde yer almış olup muhtelif dosyalar İçinde dağınık haldedir ve (Arapça, Fransızca, İngilizce, İtalyanca v.s.) kaleme alınmış diğer belgelerle ayni dosya içinde karışık bir şekilde bulunmaktadır. Dosyaların bir kısmında çoğunluğu Türkçe belgeler teşkil ederken, diğer bir kısmında da Türkçe belgeler ya hiç yoktur yahutta birkaç adettir.

Hemen hemen her Türkçe belgenin Arapça, çok az olmak üzere de Fransızca'ya tercümeleri yapılmıştır. Bununla beraber tercümeleri olmayan Türkçe belgeler de bulunmaktadır. Tercümeler, genelde tercümesi yapılan Türkçe belgenin hemen yanında yer almaktadır. Bazen tercüme ile asil belge arasına diğer belgelerin girmiş olduğunu da görmek mümkündür. Ayrıca, Türkçe belge ile tercümesini ayni dosya İçinde bulmak mümkün olmamaktadır. Türkçe belgelerin bir kısmının Arapça tercümelerine rastlanmaması, Arapça'ya çevrilmediğini belirlediği gibi, tercümenin kaybolmuş olduğunu yahut belgeler arasına karışıp diğer dosyalar İçinde yer alabileceğini gösterir. Ayni durum, dosyalar İçinde tercümeleri bulunup da, kendisine rastlanmayan Türkçe belgeler İçin de söz konusudur.

Türkçe belgelerden birinci grupta topladıklarımız arasında gazeteleri de zikretmek gerekir. Bunlar "Terakki, Ceride-¡ Havadis, Takvimi Vakayi, Ruzname-i Ceride-¡ Havadis, Havet-i Hakaik, Hakaikii'l-Vekai, Basiret" isimleri altında çıkan gazetelerdir ve bu gazetelerin birkaç nüshası Tunus Milli Arşivi Tarih Dizisi dosyalan arasında bulunmaktadır.

ilk grupta toplanan belgelerin, XVII. yüzyılın sonlarına (1095 H./1683 M., 1098 H./2686 M.) ve XVIII. yüzyılın ilk yıllarına (1114 H./1702 M., 1126 H./1714 M., 1141 H./1728 M., 1142 H./1729 M.) ait sadece ebadı ve muhtevâsı küçük birkaç belge müstesna, XVIII. yüzyılın ikinci yansından önceki devirlere ait olanların Tunus Milli Arşivinde bulunmaması, Türklerin Tunus'taki idaresinin başladığı XVI. yüzyılın ikinci yansından XVIII. yüzyılın ikinci yarışına kadar olan donemde, Türkçe belgelerin ne olduğu konusunda bir soruyu akla getirmektedir. Bu durumda Tunus Milli Arşivinde, Türkçe belgeler açısından, Türk ve Tunus tarihi üzerine, yaklaşık iki yüz (200) yıllık bir belge kopukluğunun bulunduğunu ifade etmek gerekir. Bu tarihler arasında Osmanlı Devleti'nin başkenti İstanbul ve eyaletleri ile, Tunus valileri arasında yazışmaların olmaması mümkün değildir. Bu büyük kayba rağmen, araştırmacılar, Tunus Milli Arşivindeki söz konusu belge boşluğunu, İstanbul'da bulunan Başbakanlık Osmanlı Arşivinden doldurmak şansına da sahiptirler.

Arşivde bulunan Türkçe belgelerden ikinci grupta topladığımız defter- /ere gelince, bunlar. "Régistres des Janissaires (Yeniçeri Sicilleri)" adryla anılmaktadır. Yeniçeriler ile diğer asker isimlerinin ve onlarla ilgili bilgilerin kayidt bulunduğu defterlerden birinin başlığı "An cemâ‘at-1 ağâvat-1 ma'zûlin ve yeniçenyân-1 dârü'l-cihâd mahrûse-i Tunis der-zemân-1 devletin Paşa Hüseyin Bey Efendimiz Hazretleri edamallahu-te'âlâ İkbâlehü. El-vâki'B sene 1240 ğurre-i Muharrem''[16]şeklindedir. Bu başlık Yeniçeri Sicillerinin mahiyeti hakkında genel bir fikir vermesi açısından dikkate şâyandır. Bu defterler, Osmanlı mahkemelerinde kadilarca tutulmuş Şer'iyye Sicillerini andirmaktadir. Osmanlı Devleti'nin idari, ekonomik, sosyal, kültürel ve teşkilat tarihi açısından büyük önem arzeden Şeriyye Sicillerin in, Anadolu'daki ve diğer Osmanlı eyaletlerindeki şehirlerin birçoğuna ait olanlarının kaybolması gibi, Tunus'a ait olanları da yoktur ve Tunus Milli Arşivi'nde bulunma- maktadır. Prensip olarak, Osmanlı Sultani tarafından Tunus Bey'i ile beraber kendilerine emirler gönderilen Tunus'taki kadılar[17] tarafìndan da tutulması gereken bu defterler, çeşidi sebeplerle kaybolmuştur.

Yeniçeri Sicilleri,"Şer'iyye Sicilleri"ni andırmakla beraber, üzerinde ça- lıştığımız Şeriyye Sicillerinden ebad olarak çok daha uzun, kalın ve kabadır. Bu defterlerin şu ana kadar, Tunus Milli Arşivinde tasnifleri yapılmadığı gibi kataloglarda da adından bahsedilmemiştir. Arşiv'de numara kayıtlan yoktur.Bu sebeple. Yeniçeri Sicillerinin varlığından belli kişiler müstesna, tabiatiyle araştırmacıların haberi yoktur. Robert Mantran’ın "Inventaire...:inde de bu defterlerin varlığından bahsedilmez[18 ].

Yeniçeri Sicillerinde, Anadolu'dan, Rumeli'den ve Osmanlı Devleti'nin sahip olduğu diğer ülkelerden asker kaydolup da Tunus'a askerlik yapmak İçin gelmiş ve burada yerleşmiş bulunan Türklerin isimleri, hangi Anadolu şehrinden veya eyalet şehirlerinden geldikleri, bunların Tunus'ta aldıkları maaşları, askerlik hizmetlerinin hangi alanda olduğu konusunda bilgileri bulmak mümkündür. Yukarıda başlığını kaydettiğimiz Tunus Beylerbeyi Hüseyin Bey zamanında (1240 H./ 18245 M.) tutulmuş olan defterde sadece birkaç sahifeyi tarayarak tesbit ettiğimiz "İstanbul, Galata, Üsküdar, Kartal, İzmit, Bursa, İzmir, Menteşe, Aydın, Urla, Bergama, Bodrum, Kuşadası, Menemen, Edremit, Kırkağaç, Akhisar, Foça, Tekirdağ, Keşan, Çanakkal'a (Çanakkale), Gelibolu, Edirne, Sinab (Sinop), Bafra, Trabzon, Tire, Vize, inebolu, Canik, Ünye, Bolu, Bartın, Çandar, Enguri, Bozok, Konya, Karaman, Hadim, Eregil (Ereğli), Isparta, Yalvaç, Eğirdir, İçel, Alaiyye, Teke, Tarsus, Maraş, Erzurum, Kırşehir, Antep, Harput, Kütahya, Tavşanlı, Denizli, İstankoy, Taraklı, Kastamonu, Tosya, Tokat, Amasya, Kazdağ, Yenice, Saray, Güzelhisar, Sığacık, Süleyman, Rarahisar, Bayındır, Karakaş, Başa, İskender, Mudurlu, Alemdar, Erzurum, Van, Belgrad, Şarköy, Serez, Babatağ, Timova, Bulgar, Akıska, ibrail, Bosna, Kaıabağ, Afanastır, Bender, Arnabud, Selanik, Sofya, Mora, Kıbrıs, Girid, Sakız, Haleb, Bagdad, Rumeli, Karadeniz"gibi yer ve şehir adlan bize Tunus'a gelen askerlerin aslen nereli olduklarım göstermektedir. Bugün, Hüseyni ailesine mensub Tunus beyi Hammuda Paşa tarafından yaptırılarak Aziz Osman Hastanesi olarak hizmet veren Başamkiya adil askeri kışla[19] ile Tunus Milli Kütüphanesi (la Bibliothèque Nationale de Tunisie) olarak Ilizmet veren Attarin adil askeri kışla ve bu kütüphaneye bağlı sureli yayınlar bolümü (la Bibliothèque Nationale Departement dcs Periodiques) olarak hizmet veren askeri kışla[20] binalarının oda girişleri üzerindeki kitabeler, adı geçen defterde kayıtlı bulunan askerlerin aslen geldikleri memleketlerin isimlerini desteklemektedir[21].

Yeniçeri Sicillerinin toplamı 88 adet olduğu Tunus Milli Arşivi yetkilileri tarafından ifade edilmektedir. Bu defterlerden 72 adetinin tarihlerinin belirlendiği 16'sının ise tarihlerinin okunabilecek nitelikte olmadığı açıklanmıştır. Tarihleri okunabilen defterlerin ilk tarihlisi 1116 H./1704 M. son tarihlisi ise 1264 H./ 1847-8 M. olarak tespit edilmiştir.

a) Türkçe Belgelerin Kataloglanması:

Türkçe belgelerden birinci grupta topladıklarımız (bunlar, Tarih Dizisi'nde yer alan belgelerdir), "Sınıflandırmalar" bölümünde işaret olunduğu gibi, Robert Mantran tarafından, Tarih Dizisi dosyaları içindeki belgeler taranarak tespit edilmiş ve aynı şahıs tarafından bu konuda adını belirttiğimiz katalog hazırlanmıştır. Fakat, Onun hazırladığı bu katalog, Tunus Milli Arşivi'ndeki bugünkü yeni düzenleme sebebiyle, Türkçe belgelere direkt olarak ulaşmak konusunda, rehber olmaktan çıkmıştır : Robert Mantran'ın "Invantaire...." inde tanıtuğı belgelerin büyük çoğunluğunu, aynı numara altında bulmak mümkün değildir[22]. Mantran'ın belirttiği belgenin numarasını Arşiv'de belirtilen dosyada aradığımızda, aynı numarada ayrı konuda başka bir belgenin kayıtlı bulunduğu görülür. Ayrıca, Arşiv'de şu anda yürürlükte bulunan düzenlemeye göre, bir kısım dosyalar içindeki belgeler, Mantran'ın belirttiği aynı numaralı dosyalar içinde yer almamaktadır[23]. Bununla beraber, Mantran'ın Arşiv'de bulunan Türkçe belgelerin kısa özetleriyle bir katalogunu hazırlamış olması, Arşiv'deki bugün mevcut olan düzenlemeye göre (oldukça karmaşıktır) bir kazanç sayılabilir. Zira, Arşiv'de bulunan Türkçe belgelerin son düzenlemeye göre bir katalogu hazırlanmamıştır. Böyle bir çalışmanın yapılması halinde bugünkü yürürlükte olan düzenlemenin yani belge numaralarının yeniden değişmesi söz konusu olacaktır.

Şu anda yürürlükte bulunan düzenleme ile, aynı konuyla ilgili olan belgelerin herbirine ayrı ayrı numaralar verilerek, daha düzenli görünen önceki tasnif karıştırılmış gibidir. Türkçe belgeler üzerindeki bu tasnif karmaşıklığı nereden kaynaklanmaktadır? Bunun çok açık olan iki sebebini belirtebiliriz :

Bunlardan ilki, aynı konuyla ilgili olan belgelerin, birbirleriyle bağlantılarını anlayacak Osmanlıca bilen uzman tarihçi ve arşivcilerin olmamasıdır. İkincisi ise, konuları farklı çok sayıda belgenin tek bir dosya içerisine konmasıdır. Bu tek dosya içinde bulunan birçok belge, düzenli bir katalog bulunmadığı için, incelediği konuyla ilgili belgeyi bulabilmek amacıyla lüzumsuz olarak araştırmacının defalarca elinden geçmektedir. Bu durum sadece bir konuyla ilgili belge aranmasına rağmen, her belgenin tek tek elden geçirilmesini zorunlu kıldığı gibi, belgelerin de yıpranmasına neden olmaktadır.

Diğer taraftan araştırmacının tek tek belgelerin herbirini incelemek durumunda kalması, konuyla ilgili belgeyi bulabilmek için onun, zaman kaybetmesinin başlıca sebebini teşkil etmektedir.

Tunus Milli Arşivi'nde şu anda yürürlükte bulunan düzenleme, belgelere pratik olarak ulaşmak ve zaman kaybına uğramamak yönünden, yetersiz kalmaktadır. Bu düzenleme içinde mükerrer (tekrar eden) belge numaraları bulunduğu gibi, birkaç farklı belgeye birden aynı numaralar[24]verildiği bu belgelerin konu olarak bir bütünlük sağlamadıkları görülür. Türkçe belgeler, dosyalar içinde, bazen birbirini izleyen seri numaralar bazen da tekrar eden yani önceki belgelerden birininki ile aynı olan numaralarla muhafaza edilmektedir. Ancak bu bazen değişmektedir. Birkaç dosyanın belgelerine birden seri numaralar verildiği de görülmektedir[25].

Belgelere şu ana kadar üç numara verildiği anlaşılıyor. Bunlardan ilki "Osmanlıca" olarak verilen numaralar, İkincisi Robert Mantran'm "Invantaire...."inde esas aldığı numaralar, üçüncüsü ise Robert Mantran'dan sonra Tunus Milli Arşivi'nde yapılan ve şu anda da yürürlükte bulunan düzenlemeye göre verilen numaralardır. Şu halde, üçüncü numaralama. Arşivdeki Türkçe belgelerin numaralandırılmasının son şekli olmaktadır. Bu numara çokluğu ve hangisinin en son düzenlemenin numarası olduğunun bilinmemesi, bu sebeple de araştırmacının tek tek belgelerin herbirini incelemek durumunda kalması münasebetiyle, konuyla ilgili belgenin bulunabilmesi kaybına neden olmaktadır.

Tunus Milli Arsivi'nde hazırlanmış bulunan ve "Tarih Dizi"nde yer alan belgelerin tanıtımını ihtiva eden Tarih Dizisi (Série Historique) Katalogu ile Robert Mantran'm hazırladığı "Invantaire...." arasındaki fark, birincinin Türkçe belgelerle beraber diğer dillerde kaleme alman belgelerin genel tanıtımını yapması belgelerin herbirinin konuları ve tarihlerini belirtmemesi, İkincisinin ise sadece Türkçe belgeler ve bunlarla ilgili olanları. Tarih Dizisi Katalogu çerçevesinde, konulan ve tarihleriyle birlikte tanıtmasıdır. Bununla beraber Robert Mantran'ın hazırladığı "Invantaire...." in Tunus Milli Arşivi'nde bulunan Türkçe belgeleri bütünüyle ihtiva etmediğini belirtmeliyiz. Yaptığımız inceleme sonucunda, Robert Mantran'm Tarih Dizisinde yer alan Türkçe belgelerin bir kısmını görmediği ortaya çıkmıştır. Hazırladığımız "Inventaire Partiel des Documents Turcs des Archives Natinales de Tunisie"adil bir çalışmada bu husus gösterilmiştik[26]. Ayrıca, Arşiv'de mahfuz tutulan Yeniçeri Sicilleride Mantran'ın İnvantaire....' inde yer almamıştır.

b) Türkçe Belgelerin Miktarı :

Tarih Dizisindeki dosyalar İçinde bulunan Türkçe belgelerin miktarı konusunda kesin birşey söylemek şu an İçin zordur. Bu ancak, dizide yer alan Türkçe belgelerin tamamının titiz ve teknik bir biçimde katalogunun hazırlanması sayesinde mümkün olacaktır, üstelik Tarih Dizisinde yer alabilecek bir kısım belgeler (ki bunları biz ikinci grupta defterler adıyla topladık), bu dizinin genel katalogunda tanıtılmamıştır. Buna rağmen, Tunus Milli Arşivi'nde yaptığımız çalışma neticesinde, elde ettiğimiz bir kısım tespitler ile Robert Mantran "invantiare....."ine bağlı olarak, miktarın ne olabileceği konusunda bireyler söyleyebiliriz :

Robert Montran, taramayla yaptığımız hesaba göre, Türkçe belgeler olarak eserinde, antlaşmalarla ilgili belgeler ile gazeteler dahil, yaklaşık 969 belgeden söz eder. Bunlardan 35'i antlaşmalarla ilgili belgeler, 38'ide gazete nushalarıyla ilgilidir. Biz, Tunus Milli Arşivi'nde Tarih Dizisi içinde bulunan birinci grup olarak tanımladığımız belgelerin, bu rakamın çok üstünde olduğunu söylemek durumundayız. Çünkü Talih Dizisinde yer alan dosyalardan ilk numaradan başlayıp 968 bis numaralı dosyaya kadar tarayarak elde ettiğimiz sonuca göre[27], Robert Mantran'ın 27 adet belgeyi görmediği bu sebeple de eserinde bu belgelerden bahsetmediği tespit edilmiştir. "Tatili Dizisi"nde yaklaşık 2000 dosya bulunduğuna ve daha 895 bis numaralı dosyadan son dosyaya kadar, (numaralan önceki dosyalan tekrar eden dosyalar da gözönüne alınarak taranması gerektiğine göre). Robert Mantran'ın görmediği birçok Türkçe belgenin daha bu dosyalar İçinde bulunması mümkün görünmektedir.

Türkçe belgelerin miktarı konusunda yapılacak bir çalışma neticesinde, elde edilecek rakama, dalla kataloglara girmemiş ve Arşivle numaralan bulunmayan Yeniçeri Sicillerinin de İlâve edilmesi gerektiğini de belirtmeliyiz.

Bu durumda, Robert Mantran'ın "Invantaire...."inde belirttiği belgeler ile görmeyip eserinde de belirtmediği belgeler ve Yeniçeri Sicilleri, Tunus Milli Arşivi'nde bulunan Türkçe belgelerin toplamım oluşturmaktadır.

SONUÇ

Tunus Milli Arşivi'nde bulunan Türkçe belgelerin, düzenli bir kataloğu bulunmadığı gibi, miktarı da kesin olarak bilinmemektedir. Bu ikincisi ancak Türkçe belgelerin düzenli bir kataloğunun hazırlanması sayesinde mümkün olacaktır. Tunus Milli Arşivi'ndeki Türkçe belgeler, çeşitli türdeki karşılıklı yazışmalar (fermanlar, mektuplar, arzlar, tezkereler, antlaşmalar), notlar ile defterler (Yeniçeri Sicilleri) ve gazetelerden oluşmaktadır. Tunus'a gönderilmiş Türkçe belgelerin genelde Arapça'ya çok az da olmak üzere Fransızca'ya tercümeleri yapılmıştır.

Türklerin Tunus'taki hâkimiyetinin ilk üçyüzyıllık (XVI-XVIII. yüzyıllar) dönemine ait Türkçe belgeler, XVIII. yüzyıla ait birkaç belge müstesna, Tunus Milli Arşivi'nde yoktur. Bunlar bilinmeyen sebeplerle kaybolmuştur. Belirtilen dönemlere ait birçok belgenin kaybolmasına rağmen, Tunus Milli Arşivi, ihtiva ettiği Türkçe ve aynı döneme ait Arapça ve diğer dillerde kaleme alınmış belgeler yönünden, Osmanlı Devleti ve Tunus tarihi araştırmacılarının istifadesinden ayrı düşünülmez. Osmanlı Devleti nin hâkim olduğu dönemde Türkler'in Tunus'a hizmetlerinin ne olduğu, Türkler'in buradaki yaşantılarının tesbiti, Osmanlı Merkez otoritesinin Tunus'taki seyri, Tunus'un yerli insanı ile Türkler'in yakınlığı, Tunus'taki ekonomik, sosyal, kültürel, İdarî durumun tespiti ve Osmanlı Devleti'nin ekonomik, sosyal, kültürel, İdarî yapısı ile âlâkası, bu belgeler sayesinde anlaşılabilecektir. Ayrıca Arşiv'deki Türkçe ve Fransızca belgelerin değerlendirmesi yapılarak, Tunus'taki Osmanlı mantığı ile Fransız mantığını görmek de mümkün olacaktır. Fakat bütün bunlar, Tunus Milli Arşivi’nde bulunan belgelerin, kolay istifade edilir bir biçimde düzenli olmasına bağlıdır; Türkçe belgelerin düzenli bir katalogunun bulunmaması, bu hususta yapılacak çalışmaları güçleştirmekte, araştırmacının zaman kaybetmesine neden olmaktadır.

Belgeler üzerinde çalışan bir araştırmacı, onları numaralarıyla tanımakta güçlük çekmektedir; referans olarak vermek istediğinde belgeler üzerinde bulunan muhtelif numaralardan hangisini esas alacağına karar verememektedir. Ayrıca, belgelerin özetleriyle birlikte tanıtımını yapan katalogların olmaması, araştırmacının konusuyla ilgili belgelere ulaşmasını zorlaştırmakta, ilgili belgeleri bulmak için boşu boşuna zaman kaybetmesine neden olmaktadır. Bunun dışında, Robert Mantran'ın "Invantaire...." inde belirttiği ve birinci grup olarak tanımlamış olduğumuz Türkçe belgelerin birçok sayıdakileri dosyalar içerisine toplu olarak yerleştirilmiş bulunmaları sebebiyle bunların, araştırmacılar elinden geçerken ister istemez yerlerinin değişmesi ve kaybolması mümkündür. Bu durum, belgelerin tek bir numara verilerek ve herbiri tek bir dosya veya zarf içine konarak korunmasını, kolay istifade edilir bir duruma getirilmesini zorunlu kılmaktadır.

Şekil 1.

Şekil 2.

Dipnotlar

1. Bk. İbrahim Güler, "Sinop’ta Tunus Dayısı Vakfına Dair 1744-1746 Tarihli Bir Dava Dosyası", Ondokuz Mayıs Üniversitesi (OMÜ) Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 5 (Samsun 1990), s. 65-78
2. Bu saray XVII. yüzyılın ilk çeyreğinde "Tunus dayısı" Yusuf tarafından inşa ettirilmiştir. (Bk. Sliman Mustapha Zbiss, Les Monuments de Tunis, Tunis 1971, s. 41, 76; Aynı müellif. La Medina de Tunis, Tunis 1981, s. 27, 39)
3. Bk. Sliman Mustapha Zbiss, Les Monuments de Tunis, Tunis 1971, s. 49-50, 76 ; Aynı müellif, La Medina de Tunis, s. 30, 39)
4. Ebadı yaklaşık 9 m2 dir
5. Ahmed bin Ebî'z-Ziyaf, Ahmed Hoca'nın 1057 H./1647 M.'de, âlim ve velî Seydî Ali bin Ziyad civarındaki türbesine gömüldüğünü belirtmektedir. (Bk. Ahmed bin Ebî'z-Ziyâf, ithâfu ehlüz-zemân bi-ahbâri mülûki Tunis ve abâdi'l-emân, el-cüzü’s-sâni, en-neşretü's-sâniyyeti, Tunis 1990, s.48-51
6. al Ey mülkü, ey saltanatı sona ermeyen mevlân, dayı Ahmed senin yüce kapına koştu; bl Bu dünya yerleşme yeri değildir, ebedî kalacak bir mülk de yoktur; cl Onun senin çok kişiyi affetmen ve ağırlamana olan hüsnü zannından başka yanında herhangi bir azığı da yoktur. dİ Sen cömertlerin en yücesinin ona hoşnutluğunu ver, sen herşeyi verensin çok seven ve se١ilensin; el Senin hoşnuduğunun ilk güzelliklerini ömrünü sana ibadetle geçirmiş olan yaşlı kişiye yağdır. a2 O (Ahmed) Ahire te yürüdükten sonra sonunda yok olacak bir yurt bıraktı. b2 Senin ziyafetini ümit ederek sana azıksız geldi. Kuşkusuz senin rahmetine el uzattı. c2 Yanlarına bir misafir geldiği zaman ona ikram ve yardım etmeleri cömert milletlerin geleneğindendir. d2 Sen ona şanına lâyık lütfunla muamele et ve onun ümidini gerçekleştir. Bu kitabenin fotoğrafı için makalenin sonuna bakınız
7. Bu fihristin tamamı beş sahifeden oluşmaktadır. Fihristin sonuna bir de Arapça olarak "fihristlerin kaimesi" eklenmiştir
8. TunUS Beylerbeyliği, Osmanh döneminde. garb ocaklar adıyla Kuzey Afrika’da bulunan bir kısım topraklardan trelli bir bölümüm! teşkil ediyordu. Tunus ocağı ile diğer garb ocakları (Cezayir, Trablusgarb) kuruluşu ve bunların idare biçimleri hakkında İsmail Hakki Uzuııçaışılı'nı eserinde [Osmanh Tarihi. III / 2. Kısım (XVI. Yüzytl Ortalarından XVII. Yüzyıl Sonuna Kadar). 3. Baskı, Ankara 1983, s. 293-295, 300-302, 303-305.] birtakım bilgiler bulmak mümkündür. Garb ocakları adıyla anılan Tunus ile Cezayir ve Trablusgarb, önceleri bağlı oldukları OsmanlI idaıesine. Karlofça Muahedesi (1699)'iden sonra gittikçe ehemmiyet vermemeye, kendilerine yapılan nasihatleri dinlememeye başlamışlardı. [İsmail Hakki tunçarşılı, Osmanh Tarihi, IV/1. Bölüm (Karlof؟a Anlaşmasından XVIII. Yüzyılın So ulatma Kadat), 3. Baskı, Ankara 1982, s. 3.]. XVII. Yüzyılda garb ocaklarının OsmanlI hükümetine karşı tutumları ؟ok değişmiş sayılmazdı. [İsmail Hakki Uzünçarşl, Osmanh Tarihi, IV / 2. Kısım (XVII. Yüzyıl). 2. Baskı, Ankara 1983. s. 246-258.)
9. Bu tarihten sonraki belgeler, başka dizilerde tanıtılmış olup, daha sonra bahsedilecektir
10. İtalya yanmadasınrn merkezinde Toskana'da Tiren denizi üzerinde (kıyısında)
11. Güney Amerika'da.
12. Akdeniz kıyısında Avrupa'nın bir Prens Devleti
13. Tunus'un Fransız mandası (protectorat) döneminde (1881-1957) Fransa ile münasebetlerine dair belgeler, "Tarih Dizisi" dışında başka dizilerde de tanıtılmaktadır
14. Bk. Robert Mantran, Inventaire des Documents d'Archives Turcs du Dar- el-Bey (Tunis), Paris 1961, (131+5) s
15. Bk. Moncef Fakhfakh, Sommaire des Registres Administratif et Fiscux aux Archives Nationales Tunisiennes, Tunis 1990, 536 s.. 24 cm. Bu katalog arapça olarak hazirlanmi؛ur. Arapçasi ؛ôyledir: "Mevcezen ed-Defâtir el-ldâriyye ve'l-Habâiyye bi'1-Aifîf el-Vatani et-Tunisi Tunis 1990."
16. Defterin e badi 72x23.5 cm. dir
17. (...) (...) Tunus müşiri vezirim Ahmed Paşa edâmaüahü-teâla iclilehûw kıdvetü'1- ulemâil-muhakkikin Tunus naibi ve müflisi zide 'ilmuhumâ ve mefahiru 1-emâsil ve'1-akrân vücühû'1-memleket zide kadrühüm, tevki-i reiî'-i hümâyûn vâsıl o laca* ma" um ola *1". [Cemaziyelevvel sonu 1259], Be-makâm-1 Konstantiniyye el-mahrûse.» (Bk. Les Archives Nationales de Tunisie, Série Historique, Carton ٠• 3. Dossier ٠• 36. Document ; 2862.).Tunus şehri ve onun dışındaki diğer şehirlerde Mahkemeler ile kadı ve muftulerin durumu. Maliki ve Hanefiler hakkında bk. Robert Brtinschvig, “Tunus" mad.. İslâm Ansiklopedisi, XII/2. cilt, s. 87.
18. Esasen Tunus Milli Arşivi Müdürünün bahsedilen bu "Yeniçeri Sicillerini tasnif çabası içerisinde olduğunu ifade etmek gerekir. Ancak sorunlardan birisi, niteliğini OsmanlI paleografyast ve diplomatikasinitanımadıkları İçin açıklayamamalan; İkincisi ise yetkililerin, bu mühim belgelerin bir an once bilim dünyasını hizmetine sunulması İçin gerekli destek saglama konusunda teşebbüslerini ve ilgilerini harekete geçirmemeleridir
19. Sliman Mustapha Zbiss, Les Monuments de Tunis, Tunis 1971. s. 7576; Ayni müellif, La Madina de Tunı's, Tunis 1981. s. 39
20. Bk. Sliman Mustapha Zbiss. Les Monuments de Tunis, Tunis 1971, s. 76; Aynı müellif. La Madina de Tunis, Tunis 1981, s. 39
21. Türkçe olan bu kitabeler, Mehmet Şeker tarafından !"Tunus'ta Bulunan Türkçe Kitabeler.", Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IV, İzmir 1987, s. 183-2251 yayımlanmıştır
22. Mesela Robert Mantran'ın Cartoıı: 220, Dossier: 340 da 1 numara altında gösterdiği belge Arşiv'deki şu anda yürürlükte olan düzenlemeye göre aynı karton, aynı dosyanın 3 numaralı belgesini. 3 numarada gösterdiği belge 14 numaralı, 9 numarada gösterdiği belge 38 numaralı, 10 numarada gösterdiği belge 5 numaralı belgeyi göstermektedir. Aynı durum diğer dosyalar için de söz konusudur
23. Mesela bugünkü düzenlemeye göre. "Tarih Dizisi"ndeki Carton: 220, Dossier: 340 da belirtilen 26 numaralı belge "1251 evasıtı Receb tarihli bir ferman", Robert Mantran'ın "Inventaire...."inde belirttiği Carton: 220, Dossier: 340 da gösterilmemiştir. Aynı şekilde, aynı karton ve dosyada 24 numarada kayıdı bulunan bir başka ferman (Evasıtı muharrem 1237 tarihli) da. Robert Mantran'ın "Invantaire..." inde Carton: 220, Dossier: 340 da yer almamaktadır
24. Mesela "Tarih Dizisi", Canon: 220, Dossier: 340'da 26 numarada E١asıtı Receb 1251 tarihli Türkçe ferman ile Muharrem sonu 1237 tarihli ferman çe١٦risi olan Fransızca bir belge bulunmaktadır
25. Mesela "Canon : 1, Dossier : l"den "Canon : 10, Dossier: 95 "e kadar belgelere 1-6768 numaralan ١erilmiştir.
26. Faulte des Sciens Humaines et Sociales de ,'Üniversite de Tunis-l" in bir yayin organ, olan "Les Cahiers de Tunisie"adil dergiye yayınlanmak üzere sunulmu, olan bu çalışma, Tunus Milli Arşivindeki Türkçe tielgelerin sadece cuz’î bir bölümünü teşkil etmektedir. Bu çalışmada Tarih Serisi (Serie Historiquejnde bulunan carton (sandık) ve dossier (dosya)lann ilk sayısından başlayarak Türkçe belgeler tespit edilmeye çalışılmış ve Arşivin son sistemi ile Robert Mantran'm görmediği 27 yeni belge özetleri ve Arapça tercümeleri ile tanıtılmıştır.
27. Bk. İbrahim Guler. "Inventaire partiel d es documents turcs des Archives Natioliales de Tunisie", Anatolia Modem.) (Yeni Anadolu), Sayr: VII. Paris 1997, s. 59-78.

Şekil ve Tablolar

Şekil 1.

Şekil 2.

Tablo 1.

Tablo 2.