Tunus Milli Arşivindeki Türkçe belgeleri inceleme fırsatı bulduk. Bu belgeler, "yeniçeri sicilleri" hariç. Tarih Dizisi (Série Historique)'inde sınıflandırılmıştır. Türkçe belgeler, 'inventaire des Documents d'Archives Turcs du Dur El-Bey (Tunis) "başlığı altında Robeit Mantran tarafìndan I961'de Paris'te yayımlanmıştır. Mantran, "Inventaire... "inde yeniçeri sicilleri yer almaksızın, gazeteler ile birlikte 969 Türkçe belge takdim etmiştir. Bu 'inventaire...", takdim edilen bütün Türkçe belgelerin özetlerini ihtiva etmemektedir. Robert Mantran'ın özetlerini vermediği bazı yazışmaları örnek olmak üzere belirtiyoruz:
Carton (C): 1, Dossier (D):2, Document (Doc):7 (Robert Mantran'ın "Inventaire..." inde C:1, D:4, Doct :IV belge numarası 3);
C:1, D:2, Doc:8 (Robert Mantran in "Inventaire..." inde C: 1, D: 2, Doc t: III ıı° 1);
C:169, D:895, Doc:2-7, 9-10, 12, 14-17, 19, 21-31, 33-34, 45-49, 53-55 (Robert Mantranin "Inventaire..." inde C:169, D:895, Doc: II).
Yine o, yazışına tiplerini de açıkça belirtmemiştir ve belgeleri "tezkere"adi altında sınıflandırmakla yetinmiştir[1]. Belgeler üzerindeki çalışmalar bize gösterdi ki, Robert Mantran, Türkçe belgeler arasındaki farklılıkları saymaksızın bu sınıflandırmayı yapmıştır. Bazı belgeler asker "/iste 'si veya küçük ''notlar iken, diğerleri "tezkere", "arz", "buyuruldu", "tahrir", "mektub" gibi çeşitli yazışmalardır[2]. Tunus Milli Arşivindeki Türkçe belgeler üzerinde yaptığımız araştırma, sınıflandırmanın iyi olmadığını ortaya koyma imkânı vermiştir. Zira, bazı belgeler iki veya üç numaralıdır: Birincisi Arapça şifreli numarayı sunuyor, İkincisi Robert Mantran'ın sunduğu numara, üçüncüsü de-Arşiv'in son sınıflandırmasına göre verilmiş numarayı belirtiyor. Türkçe belgeler üzerindeki bu numara çokluğu, referans seçiminde bir güçlük meydana getirmektedir. Sonuçta araştırmacı, hangi numarayı referans olarak belirteceğini bilememektedir.
Bunun dışında, bazı Türkçe belgeler, Arapça, Fransızca, İtalyanca, v.s. belgelerle karışmış olarak dosyalarda bulunmaktadır. Türkçe belgelerin Arapça pek az da Fransızca tercümelerini bulduk. Tercümeler, bazen asil belge ile ayni numara altında, bazen de asil belgeden uzakta farklı bir numara[3] altında sınıflandırılmıştır. Belgeler, genellikle serpilmiş (dağınık) durumdadır. Diğer taraftan bu sorunu, genişçe «Tunus Milli Arşivi ve Türkçe Belgeler Açısından Değerlendirilmesi» adil bir makalede ele aldık, o daha sonra yayınlanmış olacak.
Tunus Milli Arşivindeki Türkçe belgelerin bugünkü durumu, belgelerin araştırmacılar tarafından kolayca bulunabilmesine yardim etmek İçin daha tutarlı bir katalog ile bir sınıflandırma çalışmasını zorunlu kılmaktadır. Öyleyse daha eksiksiz bir katalog gerektiriyor. Bu nedenledir ki, özellikle Robert Mantran'ın özetlerini yapmadığı, eksikliği kapatacak olan Türkçe belgelerin, bir katalogunu sunuyoruz. Ayni şekilde araştırmalarımız sırasında bulduğumuz 27 adet görülmemiş belgeleri bu katalogun İçine yerleştiriyoruz:
c:l, D:12, Doc:515:
c:3, D:36, Doc: 2854. 2862. 2863, 2896, 2904, 2905;
C:4, D:53, Doc: 3533;
C:4, D:55, Doc: 3621;
c:9, D:86, Doc: 6519, 6520, 6522, 6525, 6558, 6559, 6560;
C:9, D:88, Doc: 6589:
C:9, D:89, Doc: 6646;
C:1O. D:95, Doc: 6768;
c:169, D:895, Doc: 57, 59, 60, 61, 62;
c:169, D:895. tekrar, Doc: 159. 214, 215',.
Bu katalogda, «Tunus Milli Arşivi'nde Son Sınıflandırmaya Göre Talih Dizisi'nde Yer Alan Türkçe Belgeleri» başlığı altında tablo şeklinde Türkçe belgelerin sınıflandırılmasını sunuyoruz. Bu tablo, "carton (sandık)", "dossier (dosya)", "belge numarası", eğer mevcutsa Robert Mantran'ın referansı, Robert Mantran tarafından yapılmamış "belgelerin özetleri"ni içermektedir. Nihayet eğer tercümeleri varsa "tercüme belgelerin numarası "nı veriyoruz.
Bu katalogda, incelediğimiz belgelerin tamamı 157'dir. Herbirinin numarası, sadece bir kağıttan oluşan belgeyi göstermektedir. Bunlardan 101'1 Türkçe, 56'sr da Türkçe belgelerin Arapça tercümesidir. 26 Türkçe belgenin tercümesi, ayni numaralar altında, fakat farklı kağıtlar üzerinde sunulmuştur[5]. Bu belgelerden üçü iki defa tercüme edilmiştir[6]. Diğer taraftan bazı Türkçe belgelerin tercümesi, orijinal metnin bulunduğu, ayni kağıt üzerine yapılmıştır[7]. Diğer belgelerin tercümesi, Türkçe belgelerden farklı numaralar taşıyan kağıtlar üzerinde bulunmaktadır[8].
Bilmemiz gereken 16 yazışma tipi vardır:
- 55 "tezkere"
10 "asker listesi"
8 "arz"
8 "mektub"
4 "şukka-i sena-ver"
5 "kısa not"
1 "methiye (kaside)"
1 "Arapça-Türkçe (Osmanlıca) sözlük"
1 "defter"
1 "tahrir"
1 "buyuruldu"
2 "ferman"
1 "ferman sureti"
1 "name-i hiimayun"
1 "nisan"
1 "berat"
Türkçe belgelerin sınıflandırılması konusunda, 101 belgenin 74'ünden, Robert Mantran’ın "Inventaire..."inde genel bir sınıflandırma içinde söz edilmiş olduğunu görüyoruz. O sadece 6 belge için yazışma tipi ve özet belirtmiştir. Bunun içindir ki, biz bu 6 belgenin katalogumuzda özetlerini vermedik[9]. Öyleyse, bu katalogda, Robert Mantran tarafından özetleri yapılmamış 68 belge için birer özet sunuyor ve Tunus Milli Arşivi'nde araştırmamız sırasında bulduğumuz 27yeni keşfedilmiş belgeyi tanıtıyoruz.
Türkçe belgelerin bu kısmi katalogunun önemi, 27 yeni bulunmuş Türkçe belge ve onların eğer mevcutsa tercümeleri ve Robert Mantran tarafından değerlendirilmemiş 68 Türkçe belgenin tarafımızdan yapılmış özetleri üzerine oturuyor. Diğer taraftan hazırladığımız katalog, Tunus Milli Arşivi'ndeki son sınıflandırma ile Arşiv'deki bütün Türkçe belgeleri ihtiva etmeyen Robert Mantran’ın "Inventaire...”{arasında bir bağ kuruyor. Hazırladığımız katalog da, Arşiv'deki Türkçe belgelerin tamamını ihtiva etmiyor. Bunu, bir gün tamamlamaya muktedir olmayı ümit ediyoruz.
Bu ön çalışmamız, araştırmacılara zaman kazandırabilecek ve onları, gerek Tunus Milli Arşivi'nin, gerekse bugün belgelere ulaşmada kullanım pratikliğini yitirmiş Robert Mantran’ın "Inventaire..."nin sınıflandırması içinde kaybolmalarından sakındıracaktır.
Tercih edilir ki sorumlular, belgelerin sınıflandırılmasındaki bu eksikliği farkedip, ilgili dillerde arşivin düzenlenmesi için, Tunuslu ve yabancı uzman araştırmacıları görevlendirsinler..
