Osmanlıların Siyasî İlticalara Bakışı Ya da 1849 Macar-Leh Mültecileri Meselesi

Görüldüğü gibi iltica edenler arasında küçümsenmeyecek derecede aydın insan vardı ki, Çumnu'ya gönderilenler arasında yaklaşık olarak üçte birlik bölümü subay idi. Böylece Macar ihtilâlinin genelde askeri kadrolar tarafından sevk ve idare edildiğini söylemek mümkündür.

DİPLOMATİK TEŞEBBÜSLER VE PROBLEMLER

XIX. Yüzyılda siyasi fikirlerinden dolayı insanların yargılanmaması ve bu yüzden iltica edenlerin korunması konusunda dünya kamuoyunu etkileyen hadiselerden biri olan 1849 ilticaları, ayni zamanda Osmanlı Devleti için amansız bir diplomatik mücadelenin de cereyanına yol açmıştı. Uluslararası boyutları olan böyle çetrefilli bir meselenin, hem de geçen yüzyılın istikrar kazanamamış olan devletler hukuku açısından çözümlenmesi kolay değildi. Tabiatiyle diplomasisi henüz böylece bir meseleyi tahlil edip sonuçlandıracak şekilde teşekkül edememiş olan Osmanlı Devleti'nin problemi hemen ve kolaylıkla halletmesi mümkün değildi. Bir defa Tanzimat döneminin yeniden yapılanma süreci içinde devlet kurumlarının yerli yerine oturduğunu ve problemleri kavrayabildiğin söylemek dahi güçtür. Nitekim bilgi teminindeki zorluk yüzünden meselenin süratle teşhis edilemediğini, hatta İşin başlangıcında verilen kararın bilahere değiştirildiğini görmekteyiz. Zira meselenin başlangıcında boyutlarının ne olacağı, devletlerarası diplomasinin müdahalesinin ne derecede kalacağı konusunda sağlıklı bir bilgiye sahip olmayan Bâbı Ali, dış destekten şüpheli olduğu İçin zamana göre kararlarında tadil yolunu tercih etmişti. Nitekim hükümetin Avusturya'nın İç İşleri ile ilgili bir mesele diye baktığı bu olayda Macar isyancılarım asi olarak gördüğünü Şubat I849'da Fuad Efendi'yi görevlendirirken hazırlanan talimatta ifade etmekteydi[74].

Bu karara dayanılarak özellikle deniz yoluyla gelen mültecilerden bir kısmı hemen iade edilmişti. Mesela Macar ve Ih mültecilerinden oluşan elli kişilik bir grup Adriyatik kıyılarından gemiye binerek İstanbul'a gelmişti. Bunlar hemen geri gönderilmek istenmiş, fakat getiren geminin bunu reddetmesi üzerine başka bir gemi bulunarak mülteciler Şie'ye gönderilmişler, bununla birlikte yardim olmak üzere 3600 kuruş gemi navlunu ile 2500 kuruş yiyecek parası devlet tarafından karşılanmıştı[75]. Ayni şekilde bir Sardunya ticaret gemisiyle Çanakkale Boğazı'na giren 80 kişinin iadesi hususu Sardunya Büyükelçiliği ile kararlaştırılmışa. Hükümet bu çeşit mültecilerin yoğun şekilde gelmesinin bazı dedikodulara yol açacağını düşünerek geldik­leri yerlere gönderilmeleri taraftarıydı. Yalnız söz konusu mültecilerin ku­manyaları, tedarik edecek paralan olmadığından, diğerleri gibi devlet tara­fından karşılanmış ve 7.500 kuruş verilerek karaya çıkarılmadan geri gönde­rilmişlerdi[76]. Yine deniz yoluyla gelenlerin iade edildiği, fakat kara yoluyla gelenlerin oldukları yerlerde tevkif olunmaları Yanya, Selanik ve Tırhala daki yetkililere emredilmişti[77].

Avusturya'nın Macarları, Rusya'nın da Lehlileri geri istemeleri ve talep­lerini Osmanlı Devleti ile yaptıkları antlaşmalara bağlamaları karşısında Türk diplomatları iki büyük devlet ile amansız bir diplomasi mücadelesine giriştiler. Hatta bu mesele tamamen diplomasi cephesinde cereyan etti de denilebilir. Osmanlı Hâriciyesi devrin dört büyük devleti, yani İngiltere, Fransa, Rusya ve Avusturya arasında oldukça hararetli bir diplomatik müca­dele örneği verdi.

Meselenin asıl tarafı olan Avusturya'nın bu konudaki görüşlerini Prens Schwarzenberg,14 Ağustos 1849 tarihinde İstanbul Büyükelçiliğine yolladığı mektubunda şöyle açıklamaktaydı: Osmanlı Devleti, Avusturya'nın meşru hükümetine isyan edenlerin Osmanlı topraklarına geçmekle yargılanmaktan kurtulamayacağını Şubat 1849'da Fuad Efendi'ye verilen talimatta kabul ve itiraf etmişti. Viyana hükümeti de mültecilerin Belgrad Andlaşması'nın 18. maddesinin hükümlerine göre kendisine iade edilmesi görüşündeydi[78]. Bâb-ı Ali'nin mültecileri iade etmeyip silahlarını alarak huduttan uzak yerlerde is­kân ettirmesine itiraz eden Avusturya; adlî kapitülasyonları hatırlatıyor ve Osmanlı Devleti'ndeki tebasını muhakeme yetki ve selahiyetinin sefaret ve konsoloslarına ait olması dolayısıyla bunlar hakkındaki hükmü ancak kendi­lerinin verebileceklerini ileri sürüyordu. Avrupa'da sonradan ortaya çıkan politika mültecileri usûlünü Osmanlı Devleti'nin benimseyemeyeceği de ek­leniyordu. Schwarzenberg,Macar mültecileri gibileri hakkında Fransa ve İsviçre gibi Cumhuriyetlerin bile en ziyade şiddetli tedbirlere müracaat etti­ğini iddia ediyordu. Ayrıca Osmanlı Devleti'nin asayişinin pek noksan ol­duğu, çok çeşidi milletlerin bulunmasıyla yakında başlayacak ihtilâller ve is­yanlarla iyice sarsılacağını belirterek üstü kapalı biçimde tehditler savuru­yordu. Osmanlı Devleti'nin isyan eden Eflaklı liderleri memleketten ihraç ederken bu defa ecnebi memleketlerden gelen asileri, asıl muhafızlarına tes­lim etmemek niyetiyle memleket içine nakillerinin tenâkuz olduğunu belir­tiyordu. Avusturya, kendisinin söz konusu antlaşmalara riayet ederek Bosna'da isyan edenleri Osmanlı yönetimine teslim ettiğini, bu yüzden Bab-ı Ali'nin da buna benzer bir hareketi benimsemesi gerektiğini ifade edi­yordu[79].

Rusya ise kendi tebası olduğunu söylediği Lehlilerin Küçük Kaynarca Antlaşması'nın ikinci maddesi gereğince iade edilmesini istiyordu[80]. Osmanlı Devleti bir taraftan Avrupa'da yaygın şekilde kabul gören siyasî mülteci kav­ramına aykırı harekette bulunmaktan çekiniyor, diğer taraftan da iki büyük devlet ile hesapsız ve sonu meçhul bir maceraya atılmak istemiyordu. Neticede bu devletlerin iade konusundaki ısrarları, Fuad Efendi ile diğer memurların bir an önce talimat gönderilmesi yolundaki müracaatları üze­rine konu Meclis-i Mahsus'ta bir kere daha ele alındı. 30 Ağustos 1849 günü toplanan meclisin verdiği kararlar doğrultusunda hazırlanan arz tezkere­sinde hükümetin meseleye bakışı şu şekilde ifade edilmekteydi[81]:

Meclisteki müzakerelerde mültecilerin geri verilmemesi halinde iki bü­yük devletin itirazlarına yol açılacağı konusu da tartışıldı. Böyle nazik bir zamanda iki devleti kırmak münasip değildir gibi sözler söylendi. Fakat bun­lar doğrudan doğruya Osmanlı askerine yani devletin himayesine sığınmaları ve geri verilmelerinin adeta cellatlara teslim etmek anlamına gelmesi sebe­biyle bu keyfiyet padişahın şanına ve askerin namusuna aykırı düşecektir di­yen meclis üyeleri Avrupa kamuoyunun da tepkisini dikkate almaktaydı. Çünkü Avrupa devletleri nezdinde kendi devletinden firar ve yabancı devlet­lere ilticâ eden suçlular iki sınıfa ayrılmış olup cinayet ve hırsızlık ve sâireden dolayı firar edenler tutulup asıl devletine teslim olunmaktadır. Ancak poli­tika töhmetiyle kaçanların reddi terk edilmiş ve ayıplanmıştır. Dolayısıyla Osmanlı Devleti bu genel usûle uymadığı takdirde kendisini seçkin devletler arasına sokmamış olacak ve uluslararasında itibarı kaybedecektir. Halbuki mültecilerin kurtarılması ise padişahın devletler arasındaki adaletinin gös­tergesi olacaktır. Genel görüşe göre teslim maddesinde olan mahzur diğe­rinden daha ağırdır. Avusturya ile Rusya'nın şu isteklerinin atlatılmasının çarelerinin aranması konusunda meclis üyeleri hemfikir olmuşlardır.

Bununla birlikte böyle bir ortamda iki devletle münasebetleri ve dost­luğu kesmenin de hatalı olacağı kabul edilmekteydi. Dolayısıyla bu hususta onlara verilecek cevapların yine antlaşmalar dairesinde, emsâline ve devletlerarası hukuka uygun biçimde olmasının mümkün olduğu kadar sağlanması amaçlanmaktaydı. Bu çerçevede Rusya'nın ele aldığı Küçük Kaynarca Antlaşması'nın firarilerin reddi konusundaki ikinci maddesi ile ilgili olarak şu görüşler ileri sürüldü: Birincisi reddedilmesi kararlaştırılan mültecilerin sahih tebâdan olması gerekmektedir. İkincisi tebadan oldukları halde dahi red olunmazlar ise mültecileri olan devletin memleketlerinden uzaklaştırılmalarına cevaz vardır.

Halbuki Rusya'nın istediği General Dembinsky ve arkadaşları uzun müddetten beri Fransa ile İngiltere'de iskân eylemişler ve ihtimal ki, oraların vatandaşlığına geçmişlerdir. Kendileri Rusya'dan çıkıp doğruca Osmanlı Devleti'ne gelmiş değillerdir. Bu yüzden araştırılmadan "Rusyaludur" denilemeyeceği ve farz-ı muhâl olarak Rusyalu hükmünde tutulup da şâir nazik mülâhazalara ve engellere de bakılmayarak Ruslara teslim olunmaları lazım gelse o zaman kendilerinin sonradan mensup oldukları devletler tarafından da talep olunmaları muhtemeldir. Bu durumda ise büyük meselelerin ortaya çıkacağı aşikârdır. Hiç şüphe kalmadığı takdirde Osmanlı Devleti antlaşma­ların gereğini yapmaya hazırdır. Şayet her iki devlet bunların iyi muhafazala­rının temini ve fesat çıkarmalarının önlenmesini sağlamak şartıyla Osmanlı memleketlerinde kalmalarını iltimas ederler ise bunun gereği de yapılacakur.

Öte yandan Rusya'nın söz konusu mülteciler ne kadar başka devletin tâbiyyetine girerlerse girsinler, Rusya nazarında onlar yine Rus tebasındandır şeklinde itirazlar olduğu takdirde, benzer bir itirazın Osmanlı Devleti tara­fından da yapılması imkânı ortaya çıkacaktır. Bu takdirde Osmanlı Devleti de bunca tebâsının geri verilmesini isteyecektir ki, böyle bir düşüncenin hükmü olamayacaktır. Mamafih buna da karşı çıkarlarsa memleketten uzaklaştırma maddesi antlaşma hükümlerinden olduğuna göre o yola baş vurula­bilir.

Osmanlı Devleti'nin mültecileri Rusya'ya vermemesinin bir diğer daya­nağı olarak da Küçük Kaynarca Antlaşması'nın imzalanmasından sonra Müslüman ya da Hıristiyan birçok Osmanlı vatandaşının bu ülkeye sığınma­sına rağmen hiçbirinin geri verilmemiş olmasıdır. Meselâ meşhurlardan Battal Paşa, Tayyar Paşa, Ramiz Paşa, yakın zamanlarda Sirozlu Yusuf Paşa, Alemdar Mustafa Paşa'nın Kethüdası Köse Ahmed Efendi, Yılıkoğlu, Rum beylerinden olan Boğdan Voyvodası Mavro Kordato, Eflak Voyvodası İpsilanti, Sucu Mihail gibileri Rusya'ya firar ve iltica etmişlerdi. Fakat ilgili antlaşmaya rağmen bunların hiçbiri Osmanlı Devleti'ne verilmemişti. Bu keyfiyetin de emsâl ve sâbık olarak Rusya'ya bildirilmesi meclisin kararların­dan idi[82].

Aynı konuda Avusturya Devleti'nin iddiaları da şu şekilde cevaplandırılı­yordu: Bu devletin iddiasının dayanağı olan Belgrad Antlaşması,nın onsekizinci maddesinde mültecilerin geri verilmesi tabiri bulunmamakta, sadece kabul ve himaye olunmaması ifadesi yer almaktadır. Bununla Osmanlı Devleti'ne girenlerin teslimi dava konusu olamaz. Hatta bundan önce Bosna'da meydana gelen isyanın reisi olan Hüseyin Kapudan ve taraftarları ve Yunan isyanında Rusya'dan Memleketeyn'e geçerek bunca kötülüklere ce­saret eden İpsilanti, Avusturya'ya firar ettiklerinde Osmanlı tarafından ne kadar talep olundular ise de verilmemiştir. Prens Metternich tarafından fira­rinin reddine dâir muâhedede açıklık olmadığı ve bunları Osmanlı'ya teslim lazım gelse, Ruslar da Avusturya'daki Lehlileri ister itirazıyla cevap verilmişti. Bu demektir ki, söz konusu antlaşmanın yorumunu öncelikle kendileri yap­

tıklarına göre buna benzer şekilde hareket eden Osmanlı Devletine bir şey söylemeye haklan olmayacaktır.

Tanzimat dönemi politikacılarının, bazen gereğini yerine getirmeseler bile, çokça yaptıkları üzere[83]: bu antlaşmaların yorumu hakkında İngiltere Büyükelçisi Sir Canning ile Fransa Büyükelçisi General Aupick'in görüşlerine de baş vuruldu. Eylül 1849 ortalarında Osmanlı Hariciye Nâzırı'nın bu hu­sustaki sorulan ve aldığı cevaplar şöyleydi[84].

"Evvelâ-Devlet-i Aliye, Rusya ve Avusturya devletleriyle akd eylediği Kaynarca ve Belgrad muahedeleri iktizâsmca mebhûsun anh olan mültecileri mudaka red buyurmağa mecbûr mudur?

• Bizim reyimize göre değildir.

Sâniyen-Osmanlı Devleti red cevabını itâ buyurduğu halde muâhedâtı nakz buyurmuş olur mu?

• Cevâb-ı evvel iktizâsmca nakz buyurmayacağı derkâr.

Sâlisen-Osmanlı Devleti'nin işbu red cevâbına Rusya Devleti nakz-ı ahd nazarıyla bakarak ilan-ı harbe muktedir olabilir mi?

• Rusya Devleti'ne şimdiden bu derece hod-serâne ve isbâtı müşkil bir hareketi isnâd eylemek bu devletin hakkında bir haksızlık demek olacaktır.

Râbian-Uhûd-u mer'îye iktizâsmca Rusya'nın ilan-ı harbe ne hakkı ve ne de bahanesi var iken ilan-ı harb etse bu güne harekete Fransa ve İngiltere devletleri ne nazarla bakacaklardır ve ol takdirde iki devlet taraflarından bir muâvenet-i müessire ve hakikiyeyi Osmanlı Devleti me'mûl buyurabilir mi?

• İngiltere ve Fransa, Rusya'nın farz olunan hareketini takbih edecekleri ve lede'l-hâce Osmanlı Devleti'ni muâvenetsiz bırakmayacakları kaviyyen zannolunur.

Hâmisen-Rusya ilan-ı harbe kadar gitmeyip de iki devlet arasında yalnız bir burûdet hâsıl olduğu halde bunun teskini emrinde Fransa ve İngiltere devletleri icâleten icrâ-yı tavassutu taahhüd ederler mi?

• İşbu farz olunan takdirde devleteyn-i müşârünileyha hüsn-ü tavassutla­rını kemâl-i gayretle icrada tecviz-i kusur etmeyeceklerinde itimâd-ı kâmilemiz vardır.

  Sâdisen-Vidin'de bulunan mülteciler Rusya tebâsı addolunabilir mi?

• Olabilir ki Vidin'de bulunan mülteciler beyninde Rusya veyahut mu­kaddem bunun tebasında bulunmuş ola. Ancak bu şifada dahi ve ale'l-husûs ahvâl-i hazırada sâlifü'z-zikr muâhedât eşhâs-ı merkûmenin red ve teslimini asla icbar etmezler."

İngiltere ile Fransa büyükelçilerinden arzu ettiği doğrultuda cevaplar alan Osmanlı hükümeti mülteciler hakkındaki görüşlerinde daha rahat ve cesurca adımlar atmaya başladı. Nitekim gerek Prens Radzivil tarafından ge­tirilen Çar I. Nikole'nın mektubu ve gerekse Büyükelçi Titofun Başbakan Kont Nesslroda'un yazısına dayanarak söylediği sözlere rağmen Bâb-ı Ali fik­rinde direnmeye devam etti. Sadrazam Mustafa Reşid Paşa şöyle diyordu: "Elçi-i mumaileyhin ısrarına bakılub da mültecilerin hemen reddine muvâfakat ve teşebbüs olunsa madem ki, bunlar canlarını veli-ni'met biminnet efendimizin himâyet ve sahâbet-i rahimânelerine teslim etmiş olduklarından öteye verildikleri anda ya kurşuna tutulub veyahut Sibirya'da bin kadem zirde zeminde bulunan maden mağaralarına atılacaklarında ve daha bent­lerde bırakukları takdirde dahi ya bir kalenin zindanına veyahut adetâ kü­reğe konulacaklarında iştibâh olmayub himâyet-i seniyeye istinaden ilticâ etmiş olan bir çok adamı bu surede celladanna vermek doğrusu meşmûl-u afâk olan rahm u eşfak-ı hazret-i hilâfetpenâhîye mugâyir düşeceğinden başka enzâr-ı yâr u agyârda dahi devlet-i aliyenin şan ve itibâr-ı âlisine bir nâkise-i azime irâs olunmuş olacağı ve Rusya devletinin eğerçi merkumları ele geçirmek menâfi¡ iktizâsından ise de bu kadar ısrâr göstermesinden bir murâdı dahi saltanat-ı seniyenin namusunu şikest etmek ve kendisi her nasıl ise devlet-i aliyeyi öyle kullanmağa muktedir olduğunu düvel ve milel-i Avrupa'ya ve teba ve reâyâya göstermek idüğü dahi mülâhazadan bâid olma­dığı "hatırda tutulmalıdır[85].

Osmanlı yöneticilerinin bir sıkıntısı da Rusya'nın işi nereye kadar götü­receğini kestirememekten kaynaklanıyordu. Mültecilerin iade edilmesinin yukarıda belirtilen sıkıntıları doğurması söz konusu idi. Sadrazam; "birkaç edebsiz gâvur İçin iki devlet-i muazzamanın husûmetleri davet olundu ve hemen verildikleri takdirde de saltanat-i seniyenin namusu gözetilmeyerek bir ayak patırtısına dayanılamadı" gibi laflarla karşılaşılacaktır diyordu[86].

Bu itibarla hükümet müzakerelerin devamına ve taraflarca bir orta yolun bulunmasına gayret etmekteydi. Fakat Rus elçisi orta yol bulmak konusunda görüşmeler yapmaya yetkili olmadığını ifade ederek taleplerinin "ya kabul ya da reddi" ile ilgili kesin cevap almak istiyordu. Bâb-1 Ali oyalama politikasını tercih etti. Bir taraftan o sırada Bükreş'te bulunan Fuad Efendi'nin pâdişâhın mektubunu imparatora bizzat takdim ile görevlendirildiği, dolayısıyla onun imparator ile konuşmasının yararlı olacağı Rus temsilcisine anlatıldı. Diğer taraftan da, kesin karar İçin İngiltere ile Fransa'nın daha belirgin bir şekilde, Osmanlı Devleti'ni sonuna dek destekleyip desteklemeyeceği öğrenilmeye çalışıldı. Neticede Rus Çarı'na iletilmek üzere bir mektup hazırlandı[87] ve Fuad Efendi o sırada imparatorun bulunduğu Varşova'ya gitmek üzere 13 Eylül 1849 tarihinde görevlendirilerek kendisine bir de talimat gönderildi[88]. Fuad Efendi'ye Varşova'ya gitmesi yazılmış ise de, o 20 Eylülde Bükreş'ten hareket ederek 30 Eylülde Varşova'ya vardığında, imparatorun kardeşinin vefati dolayısıyla Petersburg'a döndüğünü öğrenmişti. Bunun üzerine beklemeden yola devam ederek 5 Ekim günü Petersburg'a ulaşmış ve ertesi günü diplomatik teşebbüslere başlamıştı[89].

Bu arada Osmanlı Devleti'nin vakit kazanmaya yönelik teşebbüsleri Rusya ile Avusturya büyükelçilerini rahatsız etmişti, iki büyükelçi 8 Eylülden itibaren tutumlarının biraz daha sertleştirmek ve eğer mülteciler verilmeyecek olurlarsa siyasi münasebetlerini keseceklerini bir nota ile tebliğ etmek hususunda prensip karan aldılar. Böyle bir emri büyükelçiler hükümetlerinden almış değillerdi. Konuyu Titof ortaya atmış, Stürmer de ona uymuştu[90].

Gerçekten de çok geçmeden Osmanlı Hükümetinin görüşlerini doğrudan Çar'a iletme düşüncesini: esas meseleyi savuşturmaya veyahut uzun süre ertelemeye yönelik bir teşebbüs olarak goren Titof, Hariciye Nezâretine verdiği 15 Eylül 1849 tarihli notada bu kaygısını dile getirdikten sonra özede şöyle diyordu: Mültecilerin geri istenmesi hakkının icrası Macar isyanından dolayı asayişi bozulan eyaletlerde sulhun iadesini bir çok zaman noksan bı­rakmakla sonuçlanacak bir vakitte Çar, bu vazifeden kendisini kurtaramaya­cağını düşünmektedir. Çünkü Rusya, hem kendi memleketlerinin emniyet ve asayişi hem de dahilî istikrârı genel politik denge için gerekli olan Avusturya'nın emniyeti ve belki cümlesinden de önemlisi olan Osmanlı Devleti'nin istikrârı için yaptığı himmetler dolayısıyla bu hakkı kendisinde görmektedir.

Kendi kendine icat ettiği bu hak iddiasıyla Rusya Büyükelçisi, Bâb-ı Ali'nin vereceği müphem cevapların çarın taleplerinin reddi olarak yorum­lanacağını ve bunun da Rusya'nın şiddedi teessüflerine yol açacağını ilave ediyordu. Aynı yazıda Titof, 17 Eylül 1849 günü akşamına kadar Rusya tebasından olup da Osmanlı Devleti'ne iltica eden bütün asilerin kendilerine teslim olunmaması halinde yeni bir emir gelinceye değin diplomaük ilişkile­rin kesilmiş sayılacağı tehdidinde bulunuyordu[91].

Aynı doğrultuda ve aynı tarihte bir ülümatom da Avusturya Büyükelçisi Kont Stürmer tarafından verildi. O da Başbakan Schwarzenbergrm bir yazı­sını üç hafta önce Osmanlı Hariciye Nezâreti ne verdiğini hatırlatarak, şu ana kadar cevap verilmediğini, bugün yarın denilerek işin sürüncemede bı­rakıldığını, halbuki bu sırada pek çok insanın iltica etmiş olduğunu söyleye­rek, iki ülke arasındaki ilişkilerin hükümetin bu konuda vereceği karara bağlı olduğu uyarısında bulunuyordu. Tıpkı Rusya elçisi gibi Avusturya elçisi de, bir kısım faydasız ve ehemmiyetsiz sebeplerle vakit kazanıldığını söylü­yordu. Stürmer de artık daha fazla bekleyemeyeceğini, iki gün içinde olumlu bir karar çıkmadığı takdirde diplomatik münasebetlerin kesilmiş olduğu na­zarıyla meseleye bakılacağını ifade ediyordu[92].

Bu tehditlere karşı hükümet Meclis-i Mahsus'un 17 Ağustos 1849 tari­hindeki müzakerelerinde karşılaşılması muhtemel hareketler arasında ilişki­lerin kesilmesinin de zikredildiğini dikkate alarak, şimdi buna dayanarak ka­rar değiştirmenin yanlış olacağını, üstelik Fransa ile İngiltere'nin de Osmanlı Devleti'ni haklı bulduğunu göz önünde bulundurarak tehditle kulak asılmamasına karar verdi[93]. Böylece 17 Eylül 1849 tarihinde Rusya ile Avusturya bü­yükelçileri, mültecileri iade etmediği için Osmanlı Devleti ile olan diploma­tik münasebetlerini kestiler[94].

Hadiseler gittikçe hassasiyet kazanmışa. Hatta savaş ihtimalinden dahi söz edilmekteydi. Rusya'nın mültecileri geri almak için Prut üzerine asker sevk ederek savaş gösterilerinde bulunduğu halk arasında yayıldı[95]. Bu söy­lentiler bazı vilayetlerde heyecan yaratmış, Trabzon gibi yerlerde yaşayan Hırıstiyanlar bile Rusya ile Avusturya'nın hareketlerini takbih etmişlerdi[96]. Bunun üzerine Osmanlı Devleti, Londra ve Paris'teki temsilcileri aracılığıyla bu ülkelerin daha aktif desteğinin temin edilmesi için diplomatik teşebbüs­lerini yoğunlaştırdı. Zaten İngiltere, Avusturya'nın Macar ihtilalcilerine karşı tutumuna tepki göstermekteydi[97]. Lord Palmerstonile 29 Eylül 1849 günü görüşen Büyükelçi Kıbrıslı Mehmed Paşa, İngiltere'den açıkça yardım istemişti. Mehmed Paşa şöyle diyordu: "saltanat-ı seniyenin me'lûf olduğu insa­niyet ve hukuk-u aliyesinin muhâfazasma olan gayret-i aliyesi iktizâsınca memâlik-i mahrûsasına dehalet ve ilticâ etmiş olan firarileri redd ve itadan ictinâb buyurması mücerred bene'd-devleteyn mer'î ve muteber bulunan bir hakkın muhafazasından ibaret olup Macar meselesinin evvelinden şimdiye kadar kemâl-i tayakkuz ile bîtaraflık usûlünü ittihâz buyurmuş ve firar eden­leri kendisi asla ve kat'an davet etmemiş olduğu halde düvel-i müşârünileyhimânm merkûmları taleb etmesi İngiltere devletinin dahi muhafazasına imza eylediği hukuk-u aliyesine dokunur'[98].

Bu görüşmeden iki gün sonra Osmanlı sefirini kabul eden Palmerston; İngiltere'nin eski ve sadık dostu olan Osmanlı Devleti'nin hukuk ve istiklalini her zaman koruduğunu, buna kefil olduğunu ve bunun sağlanması için her türlü fedakârlığı yaptığını belirttikten sonra şöyle devam etmiştir: "Macar fi­rarilerinin adem-i reddi halinde Rusya ve Avusturya devletleri tarafından bir ihâfât ve muharebe zuhûra gelür ise istediği mahalle sevk ve isrâ buyurmak içün bugün toplanan Meclis-i Vükelâ'da cümlemizin ittifak ve re'yi üzere İngiltere Devleti şimdilik derununda yirmi bin asker mevcûd olunmak üzere Çanakkale'ye bir donanma irsâlini tasmîm etmiştir'[99]. Böylece İngiltere'nin açık desteği sağlandıktan sonra bir taraftan Osmanlı Devleti, diğer taraftan Londra Hükümeti Paris üzerinde diplomatik baskıyı yoğunlaştırarak Fransa'nın da benzer şekilde bir destek gösterisi yapması temin edildi. Fransa bu yolda karad vermeden önce Paris Büyükelçisi Kalimaki Beyden yazılı olarak maddî ve manevî desteğin istenmesini belirtince, elinde böyle bir talimat olmamasına rağmen Kalimaki Bey, şahsî insiyatifini kullanarak talep edilen nitelikteki yazıyı vermekten kaçınmadı. Elçinin Fransa Başbakanına verdiği yazı ile İngiltere'nin aldığı karar çok etkili oldu. Fransız hükümetinin 6-7 Eylül günlerinde yapüğı görüşmeler neticesinde, İngiltere ile beraber derhal bir donanmanın İstanbul sularına sevk edilmesine karar verildi[100].

Çok geçmeden İngiliz donanmasının Çanakkale önlerinde görünmesi, Rusya ile Avusturya'nın telâşına yol açtı. Rusya Sefiri Titof resmî haberleş­meyi kesmesine rağmen hemen Babıâli'ye 24 Ekim 1849 tarihiyle bir mektup verdi. Titof mektubunda söz konusu gemilerin Çanakkale'ye gelmesinin 1841 Boğazlar Antlaşması'na aykırı olduğunu ileri sürdü[101].

Bu arada Rusya ile Avusturya büyükelçilerinin ilişkileri kesme yolundaki hareketleri hem bu ülke merkezlerinde, hem de diğer ülkelerde hayretle karşılanmıştı[102]. Hatta çok geçmeden ilişkiyi kesme kararından dolayı Titofa, hükümeti tarafından ağır bir ihtar cezası verilmişti[103]. Fuad Efendi ise Petersburg'da Çar tarafından ilişkilerin kesilmesi sebebiyle önce kabul edil­mek istenmemiş, fakat daha sonra Avrupa kamuoyunun gittikçe Osmanlı Devleti'nin yanında yer aldığı görülerek gerekli diplomatik görüşmeler yapı­labilmişti[104]. Aynı şekilde Kont Stürmer de emekliliğini isteyerek bir bakıma hata yaptığını kabul etmiş, belki de hükümeti tarafından azl edilmişti[105]. Öte yandan gerek Kostaki Beyden gelen 9 Ekim 1849 tarihli yazıda yer alan "(Avusturya'nın) redd-i müstediyâtmı sebeb-i harb add etmemek azminde bulunduğunu Rusya'ya ilana istical etmiş olduğu zâhir olmuştur" yolundaki ifadeler[106] ile 5 Kasım 1849 tarihinde Avusturya sefâretinin Osmanlı Hâriciyesine verdiği yazıda, Macar ihtilâlinin reislerini istemekten vaz geçip yalnızca iyi muhafazalarıyla münasip mahallerde ikametlerinin taahhüd olunmasını istemekle yetinmesi[107]; gerekse Fuad Efendinin Petersburg'dan yolladığı raporlar ve diğer diplomatik duyumlar, ortaya çıkan durumdan her iki devletin rahatsız olduklarını ve gururlarını rencide etmeyecek bir çıkış yolu aradıklarını gösteriyordu[108].

Nitekim padişahın 14 Eylül 1849 tarihli yazısına, epeyce geç de olsa, A١٦ıstuı-ya imparatorunun verdiği cevapta "arazi-i devlet-i aliyelerine iltica eden Macar ihtilâli rüesâsınm Avusturya Devleti aleyhinde mefâsid-i cedide icrasını kendilerine adîmü'l-imkân derecesine koyacak surette muhafaza et­tireceklerine dâir tarafıma ita buyurdukları te'minâtta dahi efkâr-1 celile-i dostânelerine bir delil-i cedid müşâhede ettim ve te'mînâtı bi't-takdir evvel emirde mazmûn-u mııâhedâta tatbikan taleb olunan redd-i mülteci maddesinde ısrardan ferâget eyledim" deniliyordu[109].

Şüphesiz İşin bu noktaya varmasına değin yoğun diplomatik teşebbüslerde bulunulmuştu. Rusya ile Avusturya, Avrupa devletlerinin kesin desteğinin Osmanlıların yanında olduğunu görüne birtakım kabul edilmesi mümkün olmayan şartlar ileri sürdüler. Her iki devlet de bu şartların kabulü halinde ilişkilerin yeniden başlayabileceğini bildirdiler[110]. Hükümet. İngiliz ve Fransız elçilerinin de görüşlerini alarak, ağır bulduğu bu istekleri reddetti. Neticede yapılan görüşmeler sonunda şu şekilde anlaşma sağlanabildi[111]:

1. Rusya tebasından olarak Macaristan ihtilalinden dolayı Osmanlı Devleti'ne iltica edip isim listeleri Rusya Büyükelçiliği tarafından takdim kılınacak olan bütün Lehliler bir daha dönmemek üzere Osmanlı Devleti'nden uzaklaştırılacaklardır.
2. Bunlardan İslamiyeti kabul edenler Konya veya Halep'e nakil ve ikame olunacaklardır.
3. Bundan böyle onlar gibi Lehlilerden Türkiye'ye gelip de Rusya aleyhinde faaliyette bulunanların, hamileri olan devletlerin elçiliklerine bildirilerek tard edilmelerine Osmanlı Devleti ciddi surette gayret ve ihtimam göstermeyi taahhüd eder.

iki tarafın temsilcileri olarak Osmanlı Hariciye Nâzın ile Rusya'nın fevkalade murahhası arasında 26 Aralık 1849 tarihinde imzalanan bu anlaşmadan sonra Osmanlı Devleti'yle Rusya arasında kesik olan diplomatik ilişkilerin yeniden başlatılmasına karar verildi[112]. Anlaşma gereğince Rusya'nın vereceği defterde kayıtlı Lehlilerden Müslüman olanların dışındakiler Malta'ya gönderilecekti. Bunun İçin Tâifvapuru tahsis edildi[113].

Avusturya'nın mülteci liderlerinin daimi olarak ikamete tabi tutulması ve muhafazaya Avusturya Büyükelçiliğinden bir memurun denetleyici olarak katilini gibi devletin bağımsızlığı ve hükümranlığı ile bağdaşmayan teklifleri bertaraf edilerek anlaşma şu esaslar çerçevesinde düzenlendi[114]:

1. Kütahya'da mecburi ikamete tabi tutulacak mülteci liderlerinin isim listesi Avusturya Büyükelçiliği tarafından takdim edilecek ve iki ay süreyle liste açık tutulacak, unutulan kişilerin isimlerinin yazılması temin edilecekti. Bu iki aylık süre 6 Haziran 1850 tarihinde son bulacaktı[115].
2. Avusturya'da asayiş sağlandıktan sonra Osmanlı Devleti mültecileri bırakabilecek, yalnız bu aşamada Avusturya ile mutabakat yolu aranacaktır[116].
3. Kütahya'da ikamet ettirilecek mültecilerin muhafazası Osmanlı Hükümeti'nin teminatında olacaktır.

Müslümanlığı kabul eden mülteciler hakkında ise OsmanlI Devleti'nin görüşü şöyle idi: "Şeref-İ İslâm ile müşerref olan mültecilerin tebdil-¡ milliyet etmiş ve her güne kat'-ı alaka eylemiş olduklarından anlara mudaheleye ne ahden ne emsâlen gerek Rusyalularm ve gerek Avusturya Devleti'nin hakki olmayub bunların şimdilik Haleb'e gönderilmeleri ve muhafaza olunmaları miicened iki devletin hauriarına riâyet kabilinden olmasıyla merkûmlar yine bir nev'î riâyetkârhk olmak üzere her ne kadar hududlarda ve Rumeli taraf lannda bulundurulmazlar iseler dahi ilelebed Haleb de dahi bırakdmayub biraz vakit mürurundan sonra münâsib yerlerde istihdâm olunacaklar'dır. Bu durum Hariciye Nezareti tarafından iki ülke temsilciliklerine de bildirilmişti[117]. Halep'deki Müslüman mültecilerin ikamet süresinin Kütahya'dakilerle ayni olduğu hususu da 5 Nisan 1850 tarihinde karara bağlandı[118].

Böylece iki devletle anlaşma sağlanırken İngiltere ve Fransa temsilcilikleriyle de sürekli istişare edildiğinden onların da herhangi bir itirazları kalmadı. Bundan sonra Rusya ile Aralık 1849 ortalarında[119], Avusturya ile ise Nisan 1850 başlarında resmi ilişkiler yeniden başlatıldı[120].

ZORUNLU İKAMETE TABI TUTULAN MÜLTECİLER

Osmanlı Devleti, hem Rusya ile hem de Avusturya ile anlaştıktan sonra Çumnu'da bulunan mültecilerden zorunlu ikamete tabi tutulacaklar dışındakilerinin istedikleri yerlere gitmelerine müsaade etti. Zaten bu sıralarda Şumnu'da bulunan mülteciler akibetlerinin belirsizliği yüzünden sıkılıp 8-10 kişilik gruplar halinde firar etmeye başlamışlardı. Şumnu'da bulunan Orduyu Hümâyûn Müşiri Ferik Halim Paşa, 27 Aralık 1849 tarihli yazışında acele tedbir alınması gerektiğini Seraskerliğe bildirdi[121]. Bunun üzerine padişah şimdilik nasihatl'e yetinilmesini ve parasızlıktan şikayet edenlere dağıtılmak üzere 50 bin kuruş atiye verilmesini emretti[122]. Yapılan nasihatler üzerine mülteciler şimdilik 15 gün daha ikamete razı oldular. Ancak bunların daha fazla orada tutulamayacağım gören hükümet yetkilileri, kendilerini uygun yerlere dağıtmaya karar verdi. Mültecilerden iltica sırasında eşya ve hayvanlan kaybolanlara toplam 129.000 kuruş; Avrupa'ya gideceklere yolda harcamak üzere 500'er kuruştan 75.000 kuruş; Osmanlı memleketlerinde kendi sanatlarıyla geçineceklere yarımşar keseden toplam 50.000 kuruş olmak üzere 354.000 kuruşluk mali yardim yapıldı[123]. Bu gruplardan arzu edenlerin Fransa'ya gidebilecekleri ilgili hükümet tarafından karara bağlanmış ve Eylül I849'da İstanbul Büyükelçiliğine gerekli pasaportların tanzimi konusunda yetki verilmişti[124]. Keza Amerikan Büyükelçisi de Şumnu'da bulunan mültecilerden Kütahya'da ikamet edeceklerin dışında kalanlardan arzu edenlerin Amerika'ya kabul edilebileceklerini Bâbı Ali'ye tebliğ etmişti[125].

Bu arada Müslüman olan Macar ve Polonyalı mültecilerden sık sık hükümet hizmetine girmek istediklerine dair dilekçeler verilmekteydi. Bunun üzerine ordunun ihtiyacı olan meslekleri icra edebilenler peyderpey askeri görevlere tayin olundular. Buna dair Seraskerlik makamına Müşir Ömer Lütfi Paşa'nın yolladığı 1 Mart 1850 tarihli yazının ekinde verilen bilgilere göre Rumeli ordusunun süvari, piyade ve topçu alay ve taburlarıyla Arabistan ordusunun Silistre'de bulunan piyade taburlarına katılmak üzere görevlendirilen Müslümanların sayısı, bu tarihe kadar, 210 olup ayrıca 21 kişi de İstanbul'a nakledilmişti. Rusçuk, Silistre ve Vidin'deki birliklere katılmak üzere gönderilen mültecilerin 110'u Macar, 62’si Avusturyalı, 13'ü Eflaki olup diğerleri de muhtelif milletlerden idiler. Bu gruplarda yer alanlar arasında toplam 100'e yakın asker ve subay olup muhtelif sayılarda tüfekçi, arabacı, marangoz, demirci, duvarcı, eczacı, nakkaş, terzi, debbag, saraç gibi mesleklerle uğraşanlar bulunmaktaydı. Bunlar arasında 13 tane de kadın vardı[126].

Osmanlı yönetimi Rusya ile Avusturya'nın itirazlarım önlemek için müslümanlardan ileri gelen bir kaç kişinin Halep'e gönderilmesine, Titofun da görüşleri alındıktan sonra karar vermişti[127]. Kütahya'ya gidecek olan mültecilerin başına Miralay Süleyman Bey tayin olundu ve ayrıca muhafazası İçin de Eflak tarafında öteden beri hizmet görmüş ve Hıristiyan ahali ile iyi ilişkiler kurmuş olan askerlerden iki bölük piyadenin Kütahya'ya gönderilmesi, ayrıca Varna'ya gelecek olan mültecileri oradan alıp Mudanya ve Gemlik iskelesine götürmek üzere büyük bir vapurun tahsisi de uygun görüldü. Yine bunları Gemlik'ten alıp Kütahya'ya götürmek üzere bir miktar süvari askeri de memur edildi. Kütahya'da mültecilerin oturacakları kışlanın onarımı ile de uğraşılması görevlilere emredildi[128].

Bu sırada Petersburg'da iken Sadaret Müsteşarlığına tayin edilen Fuad Efendi'nin yerine Bükreş'e Ahmed Vefik Efendi atandı[129]. 5 Dcak 1850 tarihinde Şumnu'ya varan Ahmed Vefik Efendi burada bulunan mülteciler tarafından sevgi gösterileri ile karşılandı. Osmanlı Devleti'ne teşekkürlerini bildiren mülteciler bir de fener alayı düzenlemişler ve liderlerinden ayrılmamalarının temin edilmesini Ahmed Vefik Efendi den rica etmişlerdi. Dalla sonra Kossuth ile konuşan Ahmed Vefik Efendi, bu mültecilerin yatıştırılmasını temin etti[130]. Ahmed Vefik Efendi hem mülteci liderlerle hem de Avusturya Konsolosu Russler ile görüştükten sonra Miralay Süleyman Refik Bey'in refakatinde olarak Kütahya'ya gidecek olanların şevklerine başlandı. Avustuıya tarafından verilen listede ismi bulunan 57 kişilik kafile 15 Şubat 1850 Cuma günü saat 9.oo'da Şumnu'dan hareket ettiler. Boylece Kütahya'ya nakilleri istenen kişilerden Şumnu'da kimse kalmamıştı[131]. Kafile 18 Şubat 1850 Pazartesi günü saat 11.00 Siralannda Varna'ya ulaşmış, o gece Varna'da kalındıktan sonra Salı günü Tâir-i Bahri vapuruna binilerek 23 saatlik yolculuktan sonra Gemlik'e varılmıştı. Hava şartlarının uygunsuzluğu yüzünden dört gün Gemlik'te ve bir sürede Bursa'da kalındıktan sonra 25 Mart Cumartesi günü Bursa'dan hareket olunarak 31 Mart Cuma günü Kütahya'ya varılmışa. Bu arada Süleyman Bey önden giderek ikamet ve muhafaza hizmetlerinin aksaksız yürütülmesi İçin gerekli tedbirlerin alınıp alınmadığını kontrol etmekteydi. Kossuth'a ikametgah olarak kışla içerisinde bulunan büyükçe bir oda ayrılmıştı, fakat diğer mültecilere tahsis edilen odalar daha küçük idi. Nitekim buna Kont Batthyany itiraz etmiş bunun üzerine onun İçin kışlaya yakın olan bir konak aylık 220 kuruşa kiralanmış, Batthyany, hanımı, iki beslemesi ve 89 uşağı orada ikamet etmişlerdi[132].

Mültecilere yer tahsis olunurken kışladaki büyük odalar tahtalarla bölünmüş yine tahtadan kerevet, karyola, yatak, yastık, minder, sandalye gibi eşyalarla tefriş olunmuştu[133].

Kütahya’ya gönderilen 57 kişilik kafilede şu şahıslar vardı[134]: Macarlardan Louis Kossuth, Kazmir Batthyany, General Masaroş, General Perczel, Miralay Perczel, Adolphe Gyurman, Alexandre d'Asboth ve yanlarında aileleri, yaver ve hizmetkarları olmak üzere toplam 47, Lehlilerden ise Maçinski, Pişimski, General Hoyski, Baryaganti ve emirlerindekilerle birlikte 10 kişi olmak üzere toplam 57 kişi idi. General Dembinsky ile Doktor Bolog başlangıçta Osmanlı Devleti ile Avusturya arasındaki anlaşmazlık yüzünden geri bıraktırılmış ise de daha sonra bunlar da Kütahya'ya sevk olunmuştu[135]. Bu gruba daha sonra Mısır-1 Bahri vapuruyla Gemlik'e çıkarılıp oradan Binbaşı Hasan Ağa marifetiyle Kütahya'ya getirilen 26 kişilik bir mülteci grubu daha ilave edildi[136].

Bu arada Şumnu'daki Macarlardan bazıları Kütahya'ya sevk edilen liderlerinin yanma gönderilmelerine dair Bâbı Ali'ye dilekçe vermişler, fakat hükümet bunların orada topluca muhafaza olunmalarının müşkil olacağına karar vererek Kütahya dışındaki bir yere yerleşmelerine mani olunmamasını uygun bulmuştu. Ayrıca İş isteyenlerden durumlarına ve sanatlarına göre istihdam edilmeleri hususu da ilgili bakanlıklara havale olunmuştu[137].

Haleb'e gönderilecek olan mültecilerin sayısı ise 35 olup bunların her biri birer İslâm ismi almıştı[138].Bu grup da yine Tâir-i Bahri vapuru ile İskenderun'a çıkarılmıştı. Bunların Haleb'e gönderilmeleri İşini yürütmek üzere Kaimmakam Af tim faz Bey görevlendirilmiş, yapılacak olan İşlere dair bir talimat verilmiş, ayrıca Arabistan Ordusu'ndan mültecilere refakat etmek üzere bir süvari bölüğü de görevlendirilmişti[139]. Müslüman olan bu mülteciler Avusturya'nın tepkisinden çekinilerek şimdilik herhangi bir askeri görevde istihdam edilmediler. Bununla birlikte herhangi bir Sikmuya düşmemeleri İçin alman bir kararla Murad Bey (General Bern) 7.500 kuruş, İsmail (Mirliva Kam ti ?) ve Ferhad (Mirliva iştebet ? ) Beylere 5.ooo'er kuruş maaş tahsis olundu. Ayrıca müslümanlıgı kabul eden diğer mültecilere de rütbelerine gore uygun şekilde maaş tahsis olundu[140]؛. Ortalık sakinleştikten sonra bu mültecilerden devlet hizmetlerinde yararlanılması düşünülmekteydi.

MÜLTECİLERİN SERBEST BIRAKILMALARI

Halep ve Kütahya ile Sumnuda ve kısmen de İstanbul'da bulunan mültecilerin Osmanlı Devleti'nde ne kadar süre kalacağına dair taraf devletler arasında belirgin bir anlaşma yoktu. Bu konu bir bakıma zamana bırakılmış, Osmanlı Devleti. Macaristan'ın dahili asayişinin istikrar bulmasına değin mültecileri muhafazaya ve her türlü fesattan alıkoymaya söz vermişti.

Mültecilerin artık serbest bırakılması yolundaki ilk önemli teşebüsü Lord Palmerston yapmıştı. Palmerston, Londra Sefiri Mehmed Paşa ile 23 Temmuz 1850 tarihinde yaptığı görüşmede mültecilerin Osmanlıöç Devleti'nde daha ne kadar kalacağım sorarak kendisinin bir seneden fazla tevkif olunmayacaklarım bildiğini söylemiştir. Ancak "İşbu müddet merkumların Vidin'e mi yoksa Kütahya'ya mi vusullerinden hesab olunacağından malumat olmadığından burasını Kanin (Canning)den istifsar etmiş olduğunu" ifade etmiştir. Palmerston; "Bâb-1 Ali'den Avusturya kabinetosuna mukaddema ita olunub kendisinin dahi meşhûdu olmuj olan evrakta merkumlarm ikâmeleri Macaristan'ın iâde-i asayişine ta'ilk ile bir sene mt'iddete karar verilmiş ise de bu müddetin Vidin'e veyahut Kütahya'ya vusûllerinden hesab olunacağına dair sarahet olmadığından" konuya açıklık getirilmesini rica etmişti[141].

Mehmed Paşa bu soruyu merkeze intikal ettirmişti. İngiliz Dışişleri Bakanı nın konuyu gündeme getirmesinin sebebi bunların bir an önce tahliye edilmelerini sağlamak düşüncesinden kaynaklanıyordu. Nitekim daha sonra Büyükelçi Cannning de ayni yolda teşebbüslerde bulunmuştu. Bu hususta hükümetin görüşünü Mustafa Reşid Paşa şöyle açıklamıştır: "Mukaddema Avusturya devletiyle merkumların Kütahya'da muhafazalarına bir mehil tayin olunması lakırdısı geçmiş ve anlar bu mehilin beş seneden aşağı olmasına razr olmayarak devlet-¡ atiye bir seneyi tecâvüz etmesine muvâfakat edememiş olduğundan böyle vakit tahsisinden külliyen sarf-1 nazarbirle merkumların memâük-i mahrûsa-1 hazret-i şâhâneden defleri Macaristan'ın takarrur-u asayişine ve ol halde saltanat ı seniye bunlan sahvereceğini Avusturya devletine İhbâr ederek muvâfakâünı istihsâle sa'y etmesine ta'lîk olunmuş olduğu cihetle Lord Palmerston'un suâl ettiği müddet maddesinin hükmü olmayacağı derkâr olub vâkıa bu adamların bir ayak evvel memâlik-¡ m ah nisadan çıkıb gitmeleri devleti aliyece dahi fevâid-1’ m üstelzim olacağından bunun husülü buraca dahi emel olunacak mevaddan ise de Avusnuya Devleti'ni daha şimdilerde bu merkeze getirmek biraz müşkilce göründüğüne ve eğerçi devlet-i müşârünileyhânm mudaka İstihsâl-İ muvâfakatine mecbûriyet-i taahhüdiye mevcud değil ise de yine pek de hilâf-1 m arazisi olacak surete gidilmesi münâsib olmayacağına binâen bu husûsun iktizâsı"daha soma müzâkere edilecektir[142].

Böylece konunun ele alınması bir sure daha ertelendi. Fakat İngiltere başta olmak üzere Fransa ve Amerikan sefirlerinin meseleyi sürekli ortaya koydukları gorülüyordu. Canning, Mustafa Reşid Paşa ile görüştükten sonra gönderdiği yazıda Osmanlı Devleti'nin tereddüdünün üç noktadan kaynaklandığın, ifade etmekteydi: Birincisi; Kossuth'un serbest bırakılmasına Avusturya imparatorunun ne şekilde bakacağından dolayı duyulan telaş, İkincisi; Bosna eyâletiyle Hersek sancağımı hududuyla ilgili bazı maddelerin düzenlenmesi konusunda Avusturya ile devam etmekte olan görüşmeler konusunda duyulan endişe, üçüncüsü; Bulgaristan'da fitne ve fesat çıkarmak üzere Avusturya'nın bunu bir bahane kabul etmesi korkusu idi. İngiliz Büyükelçisi meseleyi İnsanî açıdan ele alıyor ve uluslararası ilişkilerin dostça olmasından yana olduğunu fakat kişisel haklara tecavüz edilemeyeceğini belirtiyordu. Dolayısıyla Osmanlı Devleti'ne hiç bir zararı olmamış ve tabiye ti altında bulunmamış olan birtakım ecnebileri lüzumsuz yere terbiye etmesinin insafa ve adalete aykırı düşeceğini söyleyerek şöyle devam ediyordu: "mültecilerin tahliye-¡ sebilleri maddesi yalnız Macaristan'ın iâde-i asayişine meşrût olmagla artık bu şart yerine geldikten sonra yine merkumların idaklar, tehir kılınması mugayir-i insaf ve namus bir keyfiyet olacağı derkârdır."Canning, ayrıca Bulgaristan ve Bosna-Hersek ile ilgili konularda Avusturya'nın haksiz bir icraatta bulunması halinde İngiltere ile bütün Avrupa'nın Osmanlı Devleti'ne yardımcı olacağını vaad ediyordu[143].

Fakat bu vaade rağmen Osmanlı Devleti, Avusturya ile yeni bir çekişmeye girmek istemediğinden bir taraftan büyükelçileri oyalamaya, diğer taraftan da Avusturya'nın rızasını elde etmeye çalışıyordu. Bu sırada Kütahya'daki mültecileri muhafaza etmekle görevlendirilen Miralay Süleyman Beyden, kış gelmeden evvel serbest bırakılmadıkları veyahut Bursa'ya nakil olunmadıkları takdirde mültecilerin firar etmek emelinde bulundukları yolunda haber geldi. Hükümet de bunlardan bir an önce kurtulmak istiyordu, ama diplomatik bakımdan bunun temini kolay değildi. Bundan dolayı 8 Eylül 1850 tarihinde Süleyman Beyden Bursa'ya nakil konusundaki görüşleri istendi. Ayrıca Avusturya Büyükelçiliği üçüncü tercümanı olan Bazuci (?) adil birinin Kütahya'ya gittiği ve Kossuth'a muhtemel bir suikast konusunda dikkatli olunması hatırlatıldı[144].

Süleyman Bey, hükümetin İsteği üzerine hazırladığı bir layihada mültecilerin nakli ile diğer konulardaki görüşlerini şöyle sıralıyordu[145]:

1. Aldığımız tedbirler dolayısıyla mültecilerin firar etmeleri mümkün değildir. Ancak Bursa'da ecnebi konsolos ve tebaları olduğundan aralarında samimiyet kurarak bazı asilsiz haber ve söylentilerle problem çıkarabilirler.
2. Bunların sayılan beş-on kişi olmayıp kadınlar hariç toplam 84'tür. Kütahya'da her bir aile ayrı odalarda oturmaktadır. Dolayısıyla her nereye giderlerse bu şekilde ayrı odalar isteyeceklerdir. Bursa'da Kütahya'daki gibi böyle toplu bir mahal olmadığından ya ayrı yerlerde oturacaklar ya da askerler hanlara çıkarılacaklardır. Her iki halde de muhafazaları güç ve sıkıntıları fazla olacaktır.
3. Bundan dolayı Kütahya'dan dalla elverişli yer bulunamaz. Fakat Kütahya'nın soğuğu şiddetlice ve kışı dahi uzun olduğundan odalarında keçe olmayanlara keçe ve saire alınması gerekmektedir.
4. Kütahya'da rayiç düşük olduğundan yiyecek, odun ve kömür bedelleri ona göre verilmektedir. Halbuki Bursa'nın rayici normal olduğundan şayet oraya göre verilirse dalla fazla rahat edeceklerdir. Böylece daima firar etmeyi düşünen bu insanların yanlarında görevliler dalla yüzlü olacaklar’ ve diyecek bir şeyleri kalmayacaktır.
5. Mültecilerin ava çıkmalarına izin verilmemekle birlikte canlan istediği gibi gezmelerine müdahale olunmamak tadil.
6. Neticede hükümet mültecilerin yine Kütahya'da kalmalarına, kışlık ihtiyaçlarının karşılanmasına ve Bursa rayicine göre para verilmesine karar verdi[146].

Mülteci reislerinin serbest bırakılması İŞİ bekletilirken haklarında bekletilmelerini gerektiren herhangi bir karar bulunmayanların bir an önce başka memleketlere gönderilmelerine devam olunmaktaydı. Nitekim daha önce 5umnı,'da bulunan 900 kadar mülteciden 400 kadarı Avrupa'ya gönderilmiş, 200 kadarı da çeşitli yerlere nakledilmişlerdi. Buradaki mültecilerden sorumlu olan Erkân-1Warb Kaimmakami Ahmed Faik Beyin 13 Şubat 1850 tarihli bir raporunda belirttiğine göre kalan 306 mülteciden 6'sı da memleketlerine gönderilmişlerdi. Gerideki 300 mülteciden 233 Lehli ve 8 Macar olmak üzere 241 kişi İngiltere'ye, diğer 59 Macar da Amerika'ya gitmek istemelerine rağmen bir türlü şevkleri gerçekleştirilememişti[147].

Şumnu'daki mültecilerin hepsinin sevki düşünülmüş ancak bunun için tahsis olunan 300 küsur bin kuruş, sayılarının fazla oluşu ve ayrıca kışlık elbise alınması gibi sebepler yüzünden yeterli olmamıştı. Bunlar bu suretle durdukça ayda yüzbin kuruşa yakın masrafları olmaktadır. Halbuki bu meblağın bir kaç aylığı birden harcanarak hepsinin İngiltere ve Amerika'ya gönderilmesi daha uygun olacaktır diye karar verildi. Bunun İçin söz konusu mültecilerin Liverpol'a gönderilmelerine, oradan da isteyenlerin, Amerika'ya gitmelerinin uygun düşeceğine karar veren hükümet meseleyi Canning’e açtı, ilginçtir ki, Canning, bunlardan yüz tanesinin İngiltere tarafından himaye edilebileceğini, sefaretten de 50-60 bin kuruş verilebileceğini lakin 300 adamın birden Liverpol'a gitmesi ile hepsinin orada yerleştirilmeleri veya Amerika'ya gönderilmelerinin masrafım İngiltere'nin çekmesinin uygun düşmeyeceğini, Amerika'ya kadar muhtaç olacakları masrafı Osmanlı Devleti'nin karşılaması gerektiğini söyledi. Bunu uygun bulmayan Bâbı Ali, bir orta yol olmak üzere Liverpol'a kadar gemi ücreti de dahil olmak üzere adam başına biner kuruş vermeye razı oldu. Ayrıca mültecilerin İstanbul'a getirilerek buradan Avrupa'ya sevk edilmeleri düşünüldü. Fakat bu sırada hâlâ yazlık elbise kullanmakta olan mültecileri hastalıklardan korunmak makşadıyla kendilerine birer kat kışlık elbise verilmesi kararlaştırıldı[148]. Öte yan­dan miralay ve kaimmakam rütbesinde olup Şumnu’da kalan 30 kişi orduda istihdâm olunmalarını istemişler ise de açık kadro olmadığından, yüzbin ku­ruş daha harcanarak bunların da ecnebi memleketlerine gönderilmeleri sağ­landı[149].

Şumnu'dan İstanbul'a getirilen bu mültecileri götürecek İngiliz gemisi henüz gelmemiş olduğundan 5-10 gün kadar Kuleli kışlasında kalmaları ge­rekti[150].

Serbest bırakılanlar arasında General Dembinsky de vardı. Bu şahıs Ruslara ait yerlerde doğmadığını söylemiş ise de Avusturya'nın ısrarı üzerine Kütahya'ya gönderilmişti. Fakat Avusturyalı olmadığı ortaya çıkarsa serbest bırakılacaktı. Müteaddid defalar sorulan sorulara Avusturya'nın cevap ver­memesi ve "bazı zararsız mülteciyânın hemen salıverilmesine muvafakat olu­nacağı" Avusturya sefaretinden bildirilince o da serbest bırakılmışa[151].

Osmanlı Devleti'nin diplomatik girişimleri neticesinde Avusturya, Kütahya'daki mülteciler konusunda biraz daha tavizkâr davranmaya başladı. 9 Şubat 1851 tarihinde Avusturya Büyükelçiliği Maslahatgüzarı Klaçel tara­fından verilen bir yazının ekinde iki liste düzenlenmiş olup Kütahya'da mut­lak surette kalmasını istedikleri sekiz ileri gelen Macar mültecisi ile bunların aile efrâdı yahut da adamı olan dokuz kişinin yani toplam 17 kişinin dışın­dakilerin serbest bırakılabileceği bildiriliyordu[152].

Bu arada İngiltere ile Fransa devletleri de mültecilerin hemen bırakıl­maları taraftarıydı. Bâb-ı Ali, bu konuda kendisini sürekli destekleyen iki bü­yük devleti kırmak istemiyor ama Bosna meselesi dolayısıyla da Avusturya'yı gücendirmeye yanaşmıyordu. Bundan dolayı bir orta yol bulmak üzere mül­tecileri bırakma süresinin biraz uzatılmasına ve Kossuth ile arkadaşlarının Eylül 1851 başında serbest bırakılacağının Avusturya'ya bildirilmesine karar verildi. Böylece bütün yaz mevsimi bitecek ve ihtilal zamanı sona ermiş olaçağından kış donemi de Avusturya lehine olarak kazanılmış olacaktır [153].

Kossuth ve arkadaşları şu şekilde İngiltere'ye gönderilecekti. Hazırlanan plan gereğince bunlar topluca Gemlik'e gelecekler ve bir vapura bindirilerek Çanakkale Boğazında, buradan geçecek İngiliz gemisine aktarılacaktı. Ayrıca İstanbul'da bulunan 70-80 kadar mülteci de ayni gemiyle gönderilecekti. İngiliz vapuruna verilecek navlun ve yiyecek masraflarım da Osmanlı Devleti karşılayacaktı[154]

Bu arada tepki gösteren Avusturya, mültecilerin tamamının Eylül başında serbest bırakılması kararının geri alınması İçin baskı yapmaya başladı. Hatta o sırada İstanbul büyükelçiliğine atanan diplomatın Viyana'dan hareketi protesto olmak üzere geciktirildi. Durum yeniden hassasiyet kazanmıştı, Avusturya, Osmanlı Devleti'ni kendisine verdiği sözde durmamakla suçlamaya başladı. Bâbı Ali, Avusturya'nın delil olarak ileri sürdüğü, eski Viyana Büyükelçisi Kastaki Beyin "tevâfuk-11 tarafeyn hâsıl olmadıkça merkûmların sebillerinin tahliye olunmayacağım havi ol vakit Viyanada verdiği takrir taraf-, devleti aliyeden kabul olunmadığı cihede şimdi anin hiç fair hükmü kalmayub asil şerâit-i lâzime 66 senesi şehr-i Cide’l-evvelisinin 23'ü tarihiyle miiverrehan bu tarafta sefarete ita olunan takriri resmide münderic olarak anin hülâsâ-1 meali mültecileri devlet-i aliye He'1-ebed mülkünde tutamayacağmdan Macaristan in asayişi takarrür edub de lüzûm-u hakiki kaimadığı"görüşündeydi[155]. Dolayısıyla Osmanlı Devleti kararını değiştirmeye gerek görmedi.

Nihayet mültecilerin ihracına başlandı, ilk olarak İngiltere'ye iki yüzü aşkın Leh ve Macar mülteci gönderildi. Bunların masrafları olan 486.487 kuruş hâzineden karşılandı[156]. Ağustos I851'e gelindiğinde hâlâ Kütahya'da 59 kişi bulunmaktaydı. Bunlara devlet yardımı olmak üzere 40 bin kuruş Gemlik'e gönderildi ve Kossuth marifetiyle aralarında taksim olunması emredildi. Mültecilere birer pasaport verildi ve İngiltere veya Amerikan vapurlarından istediklerine binme imkânı sağlandı. Avusturya'nın bütün protestolarına rağmen Kossuth ile arkadaşları serbest bırakıldı[157]. 28 Ekim 1851'de İngiltere'nin Southampton limanına varan Kossuth yaptığı konuşmada Osmanlı Devleti'nin gösterdiği misafirperverliği methetti[158].

Diğer taraftan Halep'teki mültecilerin bazıları da Avrupa'ya gitmek için izin istediler. Verilen müsaade ile önce 11 kişi Avrupa ülkelerine gitti. Daha sonra asıl adı Joj Kamti (?) olan İsmail Paşa da Avrupa'ya gidebilmek için 27 Eylül 1851 tarihli dilekçesi ile askerlikten istifa etti. Onunla birlikte yaverine, bir kolağasına, bir çavuşa ve iki sivile de 7 Kasım 1851'de Osmanlı Devleti'nden ayrılma izni verildi[159].

SONUÇ

Osmanlı Devleti'ni yaklaşık üç seneye yakın bir süre meşgul eden, hatta sonuçları arasında Kırım Savaşı'nın ortaya çıkması ile İngiltere ve Fransa'nın Türkiye tarafından yer alması da sayılabilecek olan mülteciler meselesi böylece neticelenmiş oldu. Bu konuda Bâb-ı Ali'nin gerek diplomatik çabaları, gerekse İnsanî maksatlarla yaptığı yardımların amacına ulaştığını söylemek mümkündür. Her ne kadar devrin şartları dikkate alındığında, hükümetin bütün maddî sıkmalara karşılık yine de bu mülteciler hakkında her türlü fe­dakârlığı yapması hazîneyi güç duruma sokan sebeplerden biri olarak ortaya çıkıyor ise de, devlet, günümüzde bile eşine az rastlanır bir sorumluluk duy­gusuyla hem diplomatik açıdan hem de insan hakları bakımından üzerine düşeni yerine getirmişti.

Mülteciler için harcanan paranın toplam miktarı hakkında elimizde çok sağlıklı bilgiler bulunmamaktadır. Genel olarak onların yiyecek, giyecek, ba­rınma, kışlık yakacak, kira, nakliyat gibi ücretlerinin tamamı devlet tarafın­dan karşılanmıştı. Ülkeye ilk girişlerinden itibaren maaş bağlanmış, Sultan Abdülmecid mağduriyetlerinin önlenmesi için her türlü fedakârlığın göste­rilmesini istemişti[160]. Yapılan harcamaların büyüklüğünü göstermek açısından sadece Şumnu'da 14 ayda yapılan harcamanın 1.435.271 kuruş olduğunu be­

lirtmek gerekir[161]. Kezâ Halep'te bulunan mülteciler için 12 Ağustos 1852 ta­rihine kadar toplam 637.302 kuruş harcanmıştı[162]. Şüphesiz mülteciler için katlanılan maddî fedakârlığın boyutlarını sağlıklı tesbit etmeye yönelik bir çalışmanın yapılması halinde oldukça büyük rakamlara varan meblağlarla karşılacaktık. Üstelik başta İngiltere olmak üzere Avrupalı devletlerin bu me­selede gereken maddî katkılarda bulunmak yerine çoğunlukla Osmanlı Devleti'ni alkışlamakla iktifa ettiklerini ila١’e etmeliyiz. Dolayısıyla ekonomi­sinin çok güç durumda olduğu bir dönemde Bâb-ı Ali’nin yaptığı bu fedakâr­lığı, aynı zamanda siyasî mülteci kavramının dünya kamuoyuna malolmasına yönelik örnek politikalardan biri olarak değerlendirmek hatalı olmaz.

1849 iltica hareketlerini Rusya ile Avusturya'nın kolayca hazmedemedik­lerine şüphe yoktur. Nitekim Kırım Savaşı'nın meydana gelmesinde birinci derecede olmasa bile ikinci, üçüncü derecelerde bu hadiselerin de etkisi ol­duğuna kuşku yoktur. Diğer taraftan yine bu savaş sırasında Osmanlı Devleti ile Batı Avrupa ülkeleri arasında kurulan ittifak ve dostluk da Rusya'nın Osmanlı Devleti ne yönelik emellerinin gerçekleştirilmesini önlemiş oldu.

Osmanlı Devleti, muhtelif tarihlerde meydana gelen bu tür ilticalara ku­cak açmakla Hıristiyanların milliyetçi baskılarından kaçan insanları çeşitlilik içinde bütünlük anlayışıyla ülkenin hizmetinde kullanmayı bilmişti. 1849 mültecilerinden Müslüman olanlar da devletin muhtelif kademelerinde hizmet etmek imkânına kavuşturulmuş oldular.