ISSN: 0041-4255
e-ISSN: 2791-6472

Ödemiş Arkeoloji Müzesi'nde Bulunan İki Yazıtlı İnşaat Tuğlası ve Bir Kabartma Parçası

Veysel Donbaz, Süleyman Özkan

1İstanbul Arkeoloji Müzeleri Civiyazılı Belgeler Arşivi Şefi
2Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü

Anahtar Kelimeler: Ödemiş Arkeoloji Müzesi, İki Yazıtlı İnşaat Tuğlası, Kabartma Parçası, Yeni Asur Devri

Aşağıda konu edilen iki yandı tuğla (Ö. 1485 ve (3. 1486) ve bir kabartma parçası (Ö. 1487) İzmir - Ödemiş Arkeoloji Müzesi'nde bulunmaktadır[1]. Üst kenarları ve önyüzleri yazılı bulunan her iki tuğla da sağlam durumdadır. Her ikisi de Yeni Asur Devrine tarihlenen tuğlalardan ((3. 1485) Asur Kralı Asurna.şirpal II (İ.Ö. 883-859), Ö. 1486 envanter numaralı tuğlada oğlu Salmanasar III (İ.Ö. 858-824) s altanatlarında yazılmışlardır. Her iki tuğla da Nimrud-Kalah çıkışlıdır[2]. Ancak, burada üzerinde çalıştığımız her iki yazı t, daha önce örnekleri taş, sikkatu ve tuğlalar üzerinde bulunan iyi bilinen örneklerdir[3]. Ö. 1485 envanter numaralı yazı un muhtelif malzeme üzerine yazılmış pek çok örneği bilinmesine rağmen (bkz. a.n. 3) Ö. 1486'nın tuğlalar üzerine yazılmış özdeşleri Musul civarından bulunarak yayınlarımışur[4]. Lehmann-Haupt tarafından ilk yayınlan yapılan, ölçüleri tuğlalarımızın ölçülerine yakın olan yazıtlı tuğlalardan üç tanesi (No. 13, 14, 15) yedişer satırlık ve bir tanesi (No. 16) beş satırlık bir yazıttan düzgün olup, çok küçük yanlış farklarıyla aynı yazı turlar. Lehmann-Haupt tarafından yayınlanmış bulunan tuğlalardan No. 15 Liane Jakob-Rost - Joachim Marzahn tarafından 1985 yılında kopya olarak yeniden yarnlanmışur[5]. Berlin Müzelerinde bulunan bu sonuncu tuğla VA 8987 envanter numaralıdır.Yazıtların hepsinde de tuğlaların Nimrud-Kalah şehrindeki merdivenli (siqqurat) Kulenin birer inşaat elemanı oldukları ve Kulenin inşaatına işaret edilmiştir. İçerikleri daha önce sözünü ettiğimiz yayınlarda kısmen işlenmiş bulunan her iki tuğla yazıtımızın kopyaları, transkripsiyonları, tercümeleri ve gerekli açıklamaları aşağıda verilmiştir [6]. Ö. 1485 36.5x36x11.5 cm., ince saman katkılı, açık pembe renkli, sağlam. Tuğlanın üst kenarı önyüzünde bulunan kitabe ile aynıdır. Üst kısımdaki kitabe yer yer bozuktur.

Transkripsiyon:
Öy. 1) P. ..GAL mAS-PAP-A MAN Sü MAN KUR AS
A TUKUL-MAS MAN Sü MAN KUR AS
A 10-RIN.T;k1i MAN SÛ MAN KUR AS-ma.

Tercüme:
1) Asurnaşirpal'in sarayına (ait tuğla), kainatın kralı, Asur kralı,
2) Tukulti-Ninurta'nın (II) oğlu, kainatın kralı, Asur kralı,
3) Adad-N5ıiri'nin (II) oğlu, (o da) kainatın kralı ve Asur'un kralıydı.

Yukarıda transkripsiyon ve tercümesi verilen kitabe, tuğlalar, pişmiş toprak koniler (Sikkatu) [7], pişmiş toprak els ve taş kitabe[9] ve lahitlerle[10] yazılmış ve çeşitli Asur şehirlerinden (Kalah, Ninive, Imgur-Enlil ve Assur) gelmedir. Özellikle Kalah şehrinden örnekleri bilinen elli özdeşi saptanmıştır[11]. A. Kirk Grayson tarafından detaylı bibliyografyası da verilen kataloğa göre; tuğla üzerine yazılmış altı örnekten, Kalah'tan gelme oldukları kesin olarak bilinen iki örnek vardır[12]. Grayson'un kataloğıında kesin olarak Kalah çıkışlı (No. 3 ve 35) iki tuğla dışında kalan tuğlaların yerleri (Calah) olarak verilmiştir ve buluntu yerleri kesin değildir[13]. Ö. 1485in buluntu yeri yazıtında belirtilmemesine rağmen; yazıtından Kalah şehrinden geldiği belli olan Ö. 1486 ile gösterdiği renk, ölçü, çamur hamuru ve şekil özellikleri göz önüne alındığında bunun da Kalah çıkışlı olduğu neticesine varabiliriz. Böylece Kalah'tan bu metinle birlikte üç adet tuğlanın gelmiş olduğu kesinleşiyor[14].

Ö. 1486

35.5x35.5x10.5 cm. Saman katkılı, açık kahverengi kerpiç. Sağlam. Metnin tam duplikau için, C.B.F. Walker, CBI, 1981, p. 113, No. 159.

Transkripsiyon:
1) mdSül-ma-nu-MAS MAN GAL-û
2) MAN dan-nu MAN Sü MAN KUR AS
3) A A:S-PAF-A MAN GAL-û
4) MAN dan-nu MAN Sü MAN KUR AS
5) A TUKUL-MAS MAN Sü MAN KUR AS -ma
6) ri-şip-tü U6.NIR (siqqurratu)
7) *sa URU kal-hi

Tercüme:
1) Salmanasar (II!), büyük kral,
2)kuvvetli kral, kainatın kralı, Asur kralı,
3)Asurnaşirpal'in (II) oğlu, büyük kral,
4)kuvvetli kral, kainatın kralı, Asur kralı,
5)Tukulti-Ninurta'nın (II) oğlu, (o da) kainatı n kralı ve Asur'un krallydı.
6-7) Kalah şehri Merdivenli Kulesinin / inşaatı'nda kullanılan tuğla.

Bu yazılı tuğlada önemli olan husus, yazıtın 6-7 satırlarında geçen ri-siptü[15] U6.NIR S.i URU kal-hi ifadesinden, Salmanasar III'ün, Kalah şehri Ziqqurat'ını yaptırmış olduğu kesinlik kazanmaktadır[16]. Daha önce Lehmann- Haupt tarafından yayınlanmış üçü yedi satırlık[17], biri beş satırlık[18] ve Berlin Müzeleri mülkiyetinde bulunan (VA 3268a=VAS 23, No. 108) bizim metnimiz ve CBI, No. 159 ile birlikte tuğla sayısı yaklaşık olarak yirmiyi bulmaktadır[19]. Lehmann-Haupt, Mat., No. 16'daki beş satırlık yazıtta fazladan bir S‘i (str. 5) ri-sip-te takiben (str. 4), CBI, No. 159:6'da da geçmekte ve a.g.e., No. 13-15 ve CBI, No. 159 bulunmamakta (4) ri-sip-te (5) U6.NIR sa URU kal-bi ifadesinin aşağıdaki şekilde anlaşılmasına yardımcı olmaktadır: "Kalah şehri, Ziqqurat (Merdivenli Kule)sine ait inşaat tuğlası". Aidiyet bildiren nın iki defa kullanılması nedeniyle "Kalah şehri Ziqqurat'ının inşaatına (çatısına) aittir" çevirisine de olanak tanımaktadır.

Ancak, metnin duplikatları olan yedişer satırlık yazıttan, yalnızca Lehmann- Haupt, Mat., No. 13 tuğlanın önyüzüne; diğerleri (No. 14 ve 15+VAS 23, 109) üst kenara üç satır; Ö. 1486 üst kenara iki satır yazılmıştır. Lehmann- Haupt, a.g.e., No. 16 ve VAS 23, No. 108 aynı kitabenin beşer satırlık duplikatlarıdır (bkz. keza CBI, 159 beşer satırlık duplikatları da vermektedir).

Ancak bu sonuncu beşer satırlık yazıtların birbirinin tam özdeşi olması keyfiyeti, Berlin'de bulunan VA Ass. 3268a (15x23 cm.) baş tarafı kırık olması sebebiyle kesinlikle söylenemez. Kaldı ki, 1,ehmann-Haupt'un Musul'da bulunduğunu ve ölçülerinin 34x16x11.5 cm. olarak verdiği ve Kgl. Museen (Berlin V.A. 3214) envanter numarasıyla atıf yaptığı tuğla VAS 23'de görülmemektedir[20].

Bu iki inşaat tuğlası yardımıyla, birbirini takip eden dört Asur kralmın isimleri bilinmektedir:

Adad-Nirri II (İ.Ö. 911-891)
Tukulti-Ninurta II (890-884)
Asurnaşirpal II (883-859)
Salmanasar III (858-824)

Tuğlalardan Ö. 1485 Asurnaşirpal II'nin sarayından, Ö. 1486 ise Salmanasar III'ün Merdivenli Kule inşaatından olduklarını toplam olarak 59 yıllık bir devreyi aydınlattıklarını söyleyebiliriz.

Ö. 1487

28x48 cm. boyutlarında, mermerden olup yaklaşık 3 cm. kalınlığındadır. Levhanın dört tarafında kırıktır.

Sağ elinde mızrak, sol elinde büyük bir kalkan tutan askerin saçları ensesinde toplanmış olup uzun bir sakalı vardır. Elbisesi süssüz olup belinde kemer vardır. Elbisesinin püskülleri belinden aşağıya sarkmakta, bacaklarının arasında sallanmaktadır. Bacaklarını örten çorapları görülüyor. Bacaklar, yaklaşık olarak dizlerden itibaren kırıktır. Askerin arkasında, ikinci bir figüre ait elbise kenarı, kavuşturulmuş eller ve sakalının çıkıntısı farkedilmektedir. Üstte de dağ tasvirinin bir kısmı korunmuştur.

Bu kabartma, Asurbanipal dönemine aittir. Bu tip kalkan hem Senharip hem de Asurbanipal (668-627) devri kabartmalarında görülmektedir[21]. Mızrağı tarihleme için bir ipucu vermemektedir. Kabartmamızdaki gibi askerler, tam olarak Asurbanipal'in Ninive'deki Kuzey Sarayı'ndaki tasvirlerde vardır[22]. Bu askerler genellikle, Asur kralının koruyucusu olarak, savaş sahnelerinde onun önünde yer almaktadır. Arkalarında da ellerini kavuşturmuş subaylar bulunmaktadır. Bizim kabartmamızda subayı n elleri ile sakal ve elbisesinin kenarları korunmuştur.

üstteki dağ tasvirinden dolayı, Asurbanipal'in dağlık bir yere yaptığı seferini gösteren bu kabartma parçasının ait olması gereken bir sahneyi Barnett'in eserinde bulamadık. Bu eser, muhtemelen, Asurbaniparin Ninive'- deki sarayından gelmiştir.

Dipnotlar

  1. Eserler, ödemişli bir koleksiyoner olan, Sayın A. Mutahhar Başoğlu koleksiyonuna aittir. Sayın Başoğlu tarafından Tire Müzesine devredilmiştir. 1986 yı lında da ödemiş Müzesine nakledilmiş olup halen diğer eserlerle birlikte, özel bir köşede sergilenmektedir. Bize ilgili yantlann neşriyat hakkını veren ve bu hususta yardımlannı esirgemeyen Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü yetkililerine ve ödemiş Müzesi Müdürü H. Sadreddin Atukeren'e teşekkürlerimizi sunanz.
  2. (5. 1486 envanter numaralı yazıtta bulunan ri-şip-tü U6.N1R kı URU kal-bi bunun açık delifidir.
  3. Ö. 1485 için bkz. A. Kirk Grayson, Assyrian Rulers of the First Millennium BC 1 (1114- 859 BC). FUMA 2, University of Toronto Press 1991, s. 366 No. 115; Ö. 1486'mn örnekleri için bkz. Lehmann-Haupt, Materialien zıır £1teren Geschichte Armeniens und Mesopotamiens, Berlin 1907, s. 26-30. No. 13-15; Liane Jakob-Rost joachim Marzahn, Assyrische Königsinschriften auf Ziegeln aus Assur=VAS 23, 1985 No. 108 ve 109; C.B.F. Walker, Cuneiform Brick Inscriptions-- CBI, 1981, s. 113 No. 159.
  4. Bkz. Lehmann-Haupt, a.g.e., s. 28, foto 14a-b.
  5. VAS 23, No. 109 (s. 8)'a kayı tlı tuğla= ölçüleri 9.0)(18.5; 12.5x24 cm.dir.
  6. Aşağıdaki varyantlar tespit edilmiştir. 45. 1486'mn duplikatlan: Lehmann-Haupt, a.g.e., No. 1345; VAS 23, No. 108 GAL-u yerine GAL-ü ve muhtemelen GAL-e? No. 13,1 ve 3; No. 15,3; No. 16,5 (ilk işaret) de fazladan bir a diğer metinlerde bulunmamaktadır. VAS 23, No. 110 ve No. 18 E.GAL ile başlamaktadırlar ve No. 17 ile aynı içeriktedirler. GAL-u/ü ve dan-nu unvanlannın kullanılmadığı yazıtta Su Salmanasar III için kullanılmıştır (str. 1). No. 17'nin birinci satın fotoğraftan görüldüğü kadarıyla (bkz. a.g.e., s. 29, res. 16) Lehmann-Haupeun teklif ettiği gibi (a.g.e.,s. 30) değil, fakat [E.GAL] SILIM-man-nu-MAS MAN Şü MAN KUR AS "Salmanasar III'ün sarayına (ait tuğla, kainann kralı, Asur'un lu-ab..." E. GAL ile başlayan yazıt için bkz. a.g.e., s. 31, No. 18; Walker, CBI, s. 111, No. 155. -ma yerine man yazıldığ-ma dair örnekler için bkz. K. Tallqvist, Assyrian Personal Names=APN, 1914, s. 223b (SIL1M-man- MAŞ/SAG/a-sa-red).
  7. Benzer sikkatu lar için bkz. V. Donbaz - A. Kirk Grayson, Royal Inscriptions on Clay Cones from Ashur now in İstanbuI=RICCA, University of Toronto Press 1984, Pl. 13, No. 129- 130.
  8. Lehmann-Haupt, a.g.e., s. 23, No. 10, res. 9.
  9. Lehmann-Haupt, a.g.e., s. 22, No. 9, res. 8'deki tuğla yazınn taş benzeri EŞ. 63.
  10. KAH 2 No. 95.
  11. A. Kirk Grayson, RIMA 2, s. 366-367 (catalogue) No. 115
  12. , 2, 3, 4, 35-40 katalog numaraları. Bu orneklerden BM 90738/4841-4, 6 Kalah'ta Kuzey-Batı Sarayından, diğeri de gene Kalah'ta bulunan yanan- (bkz. Lehmaıııı-Haupt, a.g.e., s. 22-23, No. 9). Bu kitabenin yazıldığı tuğla, burada konu ettiğimiz tuğladan 10 cm. daha uzun ve yazılar da çizgilerle ayrılmışur. Dolayısıyla aynı olmalan söz konusu değildir.
  13. RIMA 2, s. 367 (catalogue No. 47-50) pişmiş el üzerine yazılmış aynı kitabenin dört duplikaundan söz etmektedir.
  14. Bkz. res. 1-3.
  15. rişiptu (rişpu) "Errichtung; Bau" AHw s. 989a. inşa etmek, yapı çıkmak manalannı içeren rişiptu ile, bu tip metinlerde geçen kisirtu "paving block" doşeme taşı CAD K. 422a karşılaşurılabilir. Birincisi duvar ve kule inşaadannda, sonuncusu avlu ve diğer yapılarda kullanılan yapı malzemeleridir. rişipte yanlış' için bkz. Lehmann-Haupt, a.g.e., No. 17, 3; Walker, CBI, s. 113/6 ri-şip-tu U.. olarak geçmektedir.
  16. Lehmann-Haupt, a.g.e., s. 26.
  17. Lehmann-Haupt, a.g.e., s. 26-28, No. 13-15.
  18. Lehmann-Haupt, a.g.e., s. 29, No. 16, res. 15.
  19. Lehrnann-Haupt, a.g.e., s. 28, No. 15= VAS 23, 109.
  20. Lehmann-Haupt, a.g.e., s. 29.
  21. TA Madhloom, The Chronology of Neo-Assyrian Art, London 1970, s. 56.
  22. R.D. Barnett, Sculptures from North Palace of Ashurbanipal at Ninereh (668-627 B.C.), London 1976, Lev. VI, XVI, XXI?, XXXV, LX, LXVI, LXVII.