ISSN: 0041-4255
e-ISSN: 2791-6472

Batı Anadolu Sanatında Swastika (Gamalı Haç) Motifi

Mükerrem Usman Anabolu

Anahtar Kelimeler: Batı Anadolu, Swastika, Gamalı Haç, Motif, Sanat, Figür, Antik Dönem, Güney İonia, Samos, Rhodos

Swastika (Gamalı Haç) motifi, meandr motifinin bir akrabasıdır[1]. Figürlerin aralarındaki boşlukları güzel bir şekilde doldurrnağa elverişli olduğundan, Geometrik Stil ve Oryantalizan Stil Yunan keramik sanatında çok kullanılmıştır. Batı Anadolu'da, Güney İonia - Samos - Rhodos bölgesi, meandr motifi ve akrabalarını ilk benimsemiş olan Batı Anadolu bölge-sidir (Antik Dönem'de, Samos ile Rhodos Batı Anadolu'dan sayilır[2]). Ve bunları, kendi ürünleri üzerinde uygulamıştır. Bir süre sonra komşu bölgeler de, Güney İonia - Samos - Rhodos bölgesini izlemişlerdir. Tekstil ürünlerinden almış olduğu motifleri diğer sanat kollarının ürünlerinde tekrarlayan Phryg sanatı, swastika motifini çok kullanmıştır.

Bayraklı'da bulunup M.Ö. 750'ye tarihlenmiş olan bir krater parçası (İzmir Arkeoloji Müzesi)[3] nde motif, kendi başına bir metop kaplar (Res. I). M.Ö. 625 - 600'e ait olan küçük dinos (İzmir Arkeoloji Müzesi)[4] un omuz kısmında motif, hayvan figürlerinin aralarındaki boşluklara sokuşturulmuştur (Res. 2). Pitane'de bulunmuş olan Myrina amphora'sı (Louvre Müzesi) [5] nda da, swastika motifi görülür (Res. 3).

Ephesos Artemision'unda bulunup ta Akurgal tarafından M.Ö. VI. yüzyılın başlarına tarihlendirilmiş olan fildişi megabyzos (hadım edilmiş rahip) heykelciği[6] ile Iyi-iz kabartması[7] nda motif, giysi kısmının üzerinde-dir. Bu da motifin, tekstil sanatından heykeltraşlık sanatına geçmiş oldu-ğunu belli eder (Res. 4). Gordion'daki P Tümülüs'ünden çıkarılmış olan mobilya kalıntısı da, swastika motifi ile bezenmiştir (Res. 5).

Birkaç yıl önce Londra'daki Sotheby Açık Artırma Salonu'nda satışa çıkarılmış olan Küçük Asya kökenli pişmiş toprak mimarlık levhası[8] nda motif, yan yana dizilmek suretiyle bir friz oluşturmuştur (Res. 6). Sam-sun'un batısında bulunan Akalan'da, söz konusu edilen motifle bezenmiş 4 pişmiş toprak mimarlık levhas[9] bulunmuştur. Bunlardan bir tanesi [10] ndeki swastika motifi, kollarının uzatılması suretiyle levha yüzeyinin tümünü kaplayan bir bezeme örneği durumuna getirilmiştir (Res. 7).

Swastika motifi, meandr motifi kadar çok olmasa bile, sonraki dö-nemlerde de kullanımını sürdürmüştür.

Kaunos'da bulunan Tholos'un tavanı [11], swastika motifinden üretilmiş olan bir bezeme örneği ile bezenmiştir. Yuvarlak bir yüzey üzerinde yer alan bu örnekteki boşluklar, rozetler ile doldurulmuşlardır. Aizanoi'daki Zeus Tapınağı'nın soffitlerden biri [12] nde de, motifin aralarına rozetler yerleştirilmişlerdir.

Geç Antik Dönem'e ait olan Hierapolis'deki Aziz Philippus Martyri-on'unun korkuluk kabartmalarından biri[13]nde de, swastika motifi izlenir.

Şekil 1. Bayraklı'da bulunmuş olan krater ağız kenan.
Şekil 2. İzmir Arkeoloji Müzesi'nde Bulunan Küçük Dinos.
Şekil 3. Louvre Müzesi'nde bulunan Myrina Vazosu.
Şekil 4. Ephesos'ta bulunmuş olan fildişi heykelcik.
Şekil 5. Gordion'daki P Tiümülüsü'nden çıkarılmış olan mobilya kalıntısı
Şekil 6. Küçük Asya kökenli pişmiş toprak mimarlık levhası.
Şekil 7. Akalan'da bulunmuş olan pişmiş toprak mimarlık levhası.

Dipnotlar

  1. Rocetti'nin Enciclopedia dell Arte Antica Classica e Orientale, c. I (Roma, 1961), S. 940 - 943'deki "M eandron maddesinde motif, etraflı bir şekilde incelenmiş, yanında biblio-grafya da verilmiştir. Ben, 1990 yılında, Van'da yapılmış olan Demir Çağı Sempozyumun-da, bu konuyu, ağırlığı meandr motifıne vererek işlemiştim.
  2. Akerström, Dir Architektonichen Terrakotten Kleinasiens (Lund, 1966), S. 204 vd.
  3. Akurgal, Eski İzmir, rerleşmesi Katları Ve Alhena Tapınağı (Ankara, 1983), s. 26/27, lev. 24 b.
  4. Akurgal, Die Gnechische und Rarnische Kunst in der Tiirkei (München, 1987), S. 24, lev. 4 a ve 4 b.
  5. Pottier - Reinach, La Necropole de Myrina, c. II (Paris, 1887), lev. 51; Akurgal, The Early Period and the Golden Age of Ionia, American journal of Archaeology, c. LXVI (1962), s. lev. .1 o/32.
  6. Akurgal, Die Kunst Anatoliens, S. 198, res. 158 ve 159; Eine Ephesische Elfenbein Statu-elle aus Erythrai, Lebendige Altertumsuissenschaft, Festgabe zur Vollendung des 70. Lebenyahres von Hermann Vıtters, S. 43 - 47, lev. 10/7.
  7. Akurgal, Phrygtsche Kunst (Ankara, 1945), s. 45; Kunst Anatoliens von Homeros bis Ale-xander (Berlin, 1961), S. 81/82; Orient und Okzident (Baden - Baden, 1966), s. 212-214; Fest-gabe zur Vollendung des 70. Lebensjahres von Hermann Vetters, s. 46, lev. 1 o/7.
  8. Young, Gordion 1956: Preliminary Report, American journal of Archaeology, c. LXI (1957), s. 329 - 330, lev. 95, res. 36, lev. 96, res. 37, res. 38; Akurgal, Die Griechısche und Rdmische Kunst in der Türkeı, s. 33, res. 23.
  9. Akerström, Adı Verilmiş Olan Eser, S. 221, res. 70 a/ı.
  10. Akerström, Adı Verilmiş Olan Eser, S. 123, lev. 63/2.
  11. Doruk, 1984 Yılın Kaunos Çalışmaları, V//. Kazı Sonuçlar: Toplantısı, s. 525 - 527, res. 6.
  12. M. Wegner, SofTiten von Ephesos und Asla Minor, Oesterreichische jahreshefte, c. LII (1978 - 1980), s. 97, res. 9 a.
  13. Verzone, Le Primitive Disposioni del Martyrum di Hierapolis, The Proceedings of the X the International Congress of Classical Archaeology, c. II (Ankara, 1973), s. ı o59, lev. 322/2.

Şekil ve Tablolar

Şekil 1. Bayraklı'da bulunmuş olan krater ağız kenan.
Şekil 2. İzmir Arkeoloji Müzesi'nde Bulunan Küçük Dinos.
Şekil 3. Louvre Müzesi'nde bulunan Myrina Vazosu.
Şekil 4. Ephesos'ta bulunmuş olan fildişi heykelcik.
Şekil 5. Gordion'daki P Tiümülüsü'nden çıkarılmış olan mobilya kalıntısı
Şekil 6. Küçük Asya kökenli pişmiş toprak mimarlık levhası.
Şekil 7. Akalan'da bulunmuş olan pişmiş toprak mimarlık levhası.