İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi "Van Bölgesi Tarih ve Arkeo-loji Araştırma Merkezi" adına 25.6. ı ggo- ı 4.8. ı ggo tarihleri arasında sürdürülen kazı çalışmalarına, ikinci başkan olarak Prof. Dr. Veli Sevin, Ar. Gör. (M.A.) Kemalettin Köroğlu, Ar.Gör. (M.A.) Hakan Sivas, dokto-rant-desinatör (M.A.) Aynur Özfırat, Fakültemiz öğrencilerinden Sema Sandalcı, Şevket Dönmez, Murat Sabuncu, Yıldıray Yılmaz, Bahar Me-miş, Zerrin Özcanlı, Sedef Çokay; Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğ-rafya Fakültesi Antropoloji Bölümü'nden stajyer antropolog olarak Çiğ-dem Özkan ve Dilek Özbağ katılmış; Bakanlık Temsilciliği görevini ise Malatya Müzesi Araştırmacısı Adil Özme yapmıştır. Geçen yıllarda oldu-ğu gibi, Araştırma Merkezimizde yürütülen restorasyon ve konservasyon çalışmaları Trakya Üniversitesi Edirne Meslek Yüksek Okulu öğretim görevlisi (M.A.) Hüseyin Akıllı ve öğrenci Fehmi Yılmaz'ın başkanlığında-ki bir kurul tarafından sağlanmıştır.
Çalışmalarımız Kültür Bakanlığı, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü, Türk Tarih Kurumu, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu ile Fakülte-mizin maddi ve manevi katkılarıyla gerçekleştirilmiştir. Ayrıca çalış-malarımıza en büyük destek ve katkı Van Valiliği İl Özel İdare Müdürlüğü tarafından sağlanmıştır. Van Müze Müdürlüğü de, her yıl ol-duğu gibi, kazılarımıza ilgisini eksik etmemiştir. Yukarıda belirttiğimiz kişi ve kuruluşlara teşekkürlerimizi bir borç biliriz.
I ggo yazındaki çalışmalarımız iki ana bölümdeki pilot alanlarda sürdürülmüştür:
I. VAN KALESI ÇALIŞMALARI
A) OSMAJVLI KULESI: Van Kayalığı'nın batı ucunda Sardur Burcu'nun güneydoğusunda Urartu Devri'ne ait taş temel yatakları üzerine inşa edilmiştir. Bu kesimin hemen kuzeyindeki etekte Menua'nın anakayaya kazılmış bir depo yazı tı yer almaktadır[1].
Düzgün kesilmiş iri kum taşı bloklarla inşa edilmiştir. Horasan harç kullanılmıştır. Batı duvarı üzerinde iki mazgal nişi yer almaktadır (Resim 1-2). Bu mekanın 17. yüzyıl Osmanlı minyatüründe "su kulesi" olarak tanı mlanan yapı olduğunu düşünmekteyiz. Nitekim minyatürde de kule bedeninde pencere şeklinde iki boy mazgalı görülmektedir [2].
B) MENUA SALONU (sirsini'sz): Kazısına 1989 yılında başlanan[3] bu krali yapının giriş açı klığını kapatan kuzey kesimdeki moloz yığın' tümüyle kazılarak temizlenmiştir. Mekanın dışı nda girişin doğusunda, mekan taban kodundan 0.90 m. yükseklikte 2.50-I.50 x 3.50 m. boyutlarında bir kaya platformu gün ışığına çı karılmıştır. Platformun orta kesiminde o.6o x 0.50 m. boyutlarında ve 0.20 m. derinliğinde stel yuvası olması muhtemel bir oyuntu mevcuttur (Resim 3).
C) TUKARI SİTADEL: Yukarı Sitadel kazı ları Van Kalesi'ndeki stratigrafinin saptanması ve erken Urartu sitadelinin mimari dokusu hakkında bilgi edinilebilmesi amacıyla başlatılmıştır. Büyük bir bölümü özgün Urartu tahkimat ve destek duvarlanyla çevrili olan bu alanda tabaka veren derin bir dolgunun varlığı 1974 yılı nda Afif Erzen'in yaptığı sondajdan da bilinmekteydi [4].
1990 yı lı kazı ları, sitadelin kuzey terasının orta kesiminde -geç devir yapı kalı ntılarının görülmediği- düz bir alanda gerçekleştirilmiştir (Resim: 4). 15 x 5 m. boyutlarındaki açmanı n 9 x 5 m. lik doğu bölümünde anakayaya kadar inilerek bu kesimdeki tüm tabakalaşma durumu gözden geçirilmiştir. En üstte Osmanlı Dönemi'nin en geç evresine ait, sıkıştırılmış çamurdan bir taban mevcuttur. Herhangi bir mimari ile ilişkisi görülmeyen bu tabakanın açı k bir alana ait olması çok mümkündür. Bu alan üzerinde, benzerlerini daha önceki yıllarda da bulduğumuz, 1915-1918 döne-mine ait 200'den fazla demir şarapnel güllesi, muhtelif çapta tüfek, mer-mi, çekirdek ve kovanları, tüfek namlu parçaları vb. ele geçirilmiştir [5]. Alt-taki dolgu içinde bulunmuş olmakla birlikte, bu kata ait olduğu kesin olan küre biçimli, çift kulplu iki demir mayın ise Van Kalesi'nden tanıdı-ğımız cephane örnelderinin yeni bir türünü oluşturmaktadır.
Geç evre açık alanının 1.25 m. kadar aşağısında, o.6o m. kalınlığında, taş temellerden ve döşeme kalıntılarından oluşmuş yeni bir yapı katı görülmektedir. Dolgu tabakası ve mekanlar içinde ele geçirilen çok sayıda-ki -çeşitli teknikler gösteren- keramik parçaları bu yapı katının da Osman-lı Dönemi'ne ait olduğunu açıkça belirlemektedir
Bu tabakanın altında, herhangi bir mimari iz göstermeyen ı.oo m. kadar kalınlığında bir dolgu tabakası bulunmaktadır ki, bu dolgu içinde küçük buluntu olarak, barbotin tekniğinde yapılmış motiflerle bezeli bir matara dikkat çekicidir.
Yüzey kodundan 3.00 m. kadar derinde, açmanın batı ucunda, Urar-tu Dönemi'ne ait anıtsal bir duvar ortaya çıkarılmıştır (Resim 5). Kuzey-güney doğrultusunda, şimdilik 5.00 m. uzunluğunda bir bölümünü göre-bildiğimiz bu duvarın mevcut yüksekliği 2.20 m. dir. Üst üste üç sıra ha-linde, büyük bir özenle işlenmiş, 1.35 x 1.15 x o.6o m.; o.8o x ı .00 x o.6o m. boyudarındalci kesme kalker bloldarla örülmüştür.
Madır Burç'taki bloklar Urartu'nun şimdiye kadar bilinen en büyük boyutlu taş işçiliğinin temsilcisidirler. Gün ışığına çıkardığımız bu yeni mimari bulgu, boyutları açısından ikinci sırayı almaktadır ki, bu kanımız-ca yapının krallığın erken dönemlerine tarihlenmesi bakımından da bir ipucu oluşturmaktadır[6]. Bu duvarın nasıl bir yapıya ait olduğu konusun-da henüz açık bilgilere sahip değiliz. Ancak, ister dini ister sivil olsun görkemli bir yapının varlığına işaret etmektedir. Bu tabakada küçük bu-luntu olarak -az olmakla birlikte- Biainili türünde keramik parçaları ele geçirilmiştir.
Bu mimari, geçen yıllarda ortaya çıkardığı= -çift cella olabileceğini düşündüğümüz- kaya mekanının[7] yanı sıra Yukarı Sitadel içinde saptadı-ğımız mimari dokunun çarpıcı diğer bir kalıntısını oluşturmaktadır.
II. VAN KALESI HÖYÜĞÜ
Kalenin 70 m. kadar kuzeyinde, doğu-batı yönünde alçak bir sırt ha-linde uzanır. Ortalama 70 m. genişlik ve ı km. kadar uzunluğundaki höyüğün en yüksek bölümü batı uçtadır; bu kesimde yükseklik 7.00 m.yi bulmaktadır.
Van kayalığına paralel olarak uzanan söz konusu sırtın -tabakalanma veren- yapısı 1939 yılında Kirsopp ve Silva Lake'in kazılanyla anlaşılmıştır[8]. Bu çalışmada, tepede "modern mezarlar, modem ve Ortaçağ keramik parçaları"nın yanında "kırmızı cilalı Urartu keramiği (Vannic sherds)" ile o zamanlar "pre-Vannic" olarak adlandırılan parlak siyah açkılı İlk Tunç Çağı keramiklerinin bulunduğu rapor edilmişti.
Charles Burney[9] 1956 yılında Doğu Anadolu'da yapmış olduğu geniş çaplı yüzey araştırmasında Van Kalesi'nin yanı sıra bu alanı da incelemiş, "Van Kale flöytiğü" olarak adlandırdığı bu kesimde yoğun bir İlk Tunç Çağ iskanının varlığını vurgulamıştı.
Afif Erzen, Emin Bilgiç ve arkadaşları tarafından 1959'da yapılan bir ön incelemede ise höyük önem taşıyan bir "iskan sahası" olarak nitelendi-rilmişti. Aynı bilim kurulunun 1963 yılında höyüğün batı ucunda yaptığı -muhtemelen Urartu mezarları bulmayı amaçlayan- küçük çaplı kazı çalış-masında sonuç olarak "2.30 m. derinlikte Urartu bina temelleri ve Urartu keramik parçaları"na rastlanıldığı bildirilmişti[10]) (Resim 6).
Tabakalanma veren iskan yerlerinin sayıca çok az olduğu dar alanlı Van ovasında, ünlü Tilkitepe'den sonra en önemli höyük durumundaki Van Kalesi Höyüğü, ne yazık ki, özellikle son yıllarda çok ağır bir tabii-bata sahne olmaya başlamıştır: Güneyden geçirilen bir toprak yol bu ke-simdeki eteğin uzantısını bütünüyle ortadan kaldırmış; kerpiç yapmak ve dam örtüsünde kullanmak amacıyla gelişigüzel yapılan toprak alımları da batı uç kesiminin çok kötü bir biçimde yaralanmasına neden olmuştur. Höyüğün geçmişte de ağır bir tahribat gördüğü, kuzeybatı uçtaki -gölet görünümlü- büyük çukurdan anlaşılmaktadır (Resim: 6). Bazı kaynaklar
Timur'un kaleyi kuşatması sırasında, kuzeydeki -günümüzde hiç görünmeyen- hendeği doldurup sur bedenlerine ulaşmak amacıyla büyük çaplı bir toprak hafriyatı yaptırttığını bildirmektedir. Höyüğün kuzeybatı ucunu tümüyle yok etmiş olan büyük çukurun bu olayla bağlantısı oldu-ğu düşünülebilir. Ayrıca, yukarı ve aşağı sitadelde Ortaçağ ve sonrasında yapılan onarım, tadilat ve dolgu çalışmalarında gereken toprağın bu alan-dan çekilmiş olması da bir diğer ihtimaldir [11]. Nitekim höyüğün batı kesi-mi kaleye çıkışı sağlayan, Urartu devrinden kalan ve çağlar boyunca kul-lanılan rampa girişine en yakın bir konuma sahiptir.
Yukarıda belirtmiş olduğumuz gibi, höyüğün bölge için tartışmasız bir şekilde önem taşıması ve gördüğü tahribatın gün geçtikçe tehlikeli bo-yutlara ulaşması [12] bizim 1989'da bu alanda kazı ve sondaj çalışmalarına başlamamıza neden olmuştur[13].
A) L 9 AÇMASL. 1989 yılında açtığımız to.00 x to.00 m. boyutların-daki L ıo plankaresinin kuzeyindedir. L 9 açması da aynı boyutlarda olup geçen yıl ortaya çıkarılmış olan Urartu yapı kompleksinin kuzey uzantısını incelemek amacıyla açılmıştır (Resim 6).
Ortalama 2.50 m. derinliğe varan bu açmada, üstten 1.74 m. derinli-ğe ulaşan tabakalanma, geçen yıl ortaya çıkardığımız beş evreli mezarlığın kuzey uzantısına aittir. Bunun altında ise Urartu yapı katı yer almaktadır.
L 9 açmasındaki üst seviye mezarları daha çok güney kesimde küme-lenmiştir. 1.5o m. derinlik içerisinde, üç seviye halinde toplam 46 adet "kapak-taşsız", "kapak-taşlı" ve "kapak-taşlı çift çukurlu" türden İslami döneme ait "toprak mezarlar" ortaya çıkarılmıştır. Baş batıya gelecek şekil-de doğu-batı doğrultusunda uzatılmış ve yüzleri güneye, yani Kıble'ye çevrili olan bu gömülerde her hangi bir ölü armağanına ya da küçük bu-luntuya rastlanılmamıştır. Açmanın kuzey kesiminde, önce yoğun bir horasan moloz, bunun hemen altında ise iri taşlarla örülmüş horasan harçlı bir Ortaçağ duvarı ortaya çıkarılmıştır[14]".
Dördiindi seznye mezarları ise gerek tipolojik ve gerekse kronolojik ba-kımdan homojenlik göstermezler. Bunlardan 154 no'lu olanı "kerpiç-san-dık mezar" türündedir. Burada baş batıda olmak üzere doğu-batı yönünde uzatılmış cesedin yüzü yukarı bakmakta, elleri ise göğüs üzerin-de çapraz durumda kavuşturulmuş bulunmaktadır. Bunun bir pareleli 1989 sezonunda L ı o açmasındaki dördüncü seviyede saptanan 12 no'lu mezardır [15]. Yukarıda sözünü ettiğimiz horasan harçlı duvarın altında, yine doğu-batı yönünde uzanan öteki üç mezar ise "taş-sandık" türündedir. Bu mezarların yan duvarları dikine yerleştirilmiş düzgün taş plakalar, üzerleri ise sal taslarıyla kaplı olup, dikdörtgen planlıdırlar. Bunlardan güneydeki 152 no'lu mezar gömü türü bakımından çok ilginç ve şimdilik üniktir (Resim 7, ı o). Burada, ceset kremasyondan sonra, çift katlı deri ile kaplı ve semerdam kapaklı ahşap bir tabut içine koyulmuştur. Ahşap, kabara başlı demir çivilerle çakılmış, tabutu saran derinin üzeri ise -bıçakla açıl-mış- çentikli halkalarla bezenmiştir. Stratigrafik olarak bu alandaki Urartu yapılarından daha sonraya ait olduğu açıkça anlaşılan bu ilginç mezarın tarihlenmesi konusunda sağlıklı bir sonuca varabilmiş değiliz. Ayrıca hiç bir ölü hediyesine rastlanılmamış olması da bir dezavantajdır[16]. Ancak, kremasyon, büyük bir ihtimalle 155 no'lu "basit toprak" mezarda da kar-şımıza çıkmaktadır (Resim 7, ı o). 153 no'lu mezarda ise sanduka ve kre-masyona ait hiç bir iz yoktur (Resim 7, ı o). Sırtüstü yatırılmış olan cese-din yanında yalnızca demir çiviler bulunmuştur.
Beşinci seznye gömüleri de homojenlik göstermezler: bunlar ı 4o ve 151 no'lu iki mezarla temsil olunur. Bunlar bu alandaki en eski tarihli mezar-lardır. 140 no'lu gömü "basit-toprak mezar" türündedir ve alttaki Urartu dönemine ait B2 mekanının doğu duvarının taş temelleri üzerine yerleşti-rilmiştir (Resim 7, I 1-12). Ceset, başı kuzeye gelecek şekilde sol yanı üzerine hoker tarzında yatınlmıştır. Kulak hizasında tunçtan üç basit halka (Ktg. no. 4; Resim 12/5-7), başın arkasında ise ölü hediyesi olarak biri kı-rık iki küçük çanak (Ktg. no. 2-3; Resim 12/3-4) ve bir de vazo biçimli çift kulplu içki kabı (Ktg. no. 1; Resim 12/2) bulunmuştur. Gömünün stratigrafik konumu ve buluntulardan özellikle çift kulplu içki kabı[17] me-zarın Urartu sonrasına, olasılıkla Hasanlu IIIA ile çağdaş olabileceğine ta-nıklık etmektedir. Böylelikle daha önce, höyükte henüz rastlanılmadığını bildirdiğimiz Med-Akhaimenid-Part dönemlerine ya da daha genel bir de-yimle Geç Demir Çağı'na ilişkin tabakaların bir evresini bu gömüyle be-lirlemiş bulunmaktayız [18].
151 no'lu mezar ise B ı o mekanının içinde ortaya çıkarılmıştır (Resim 7, 13). Bu bir "pithos gömü” olup odanın kuzey duvanna bitişiktir. Pitho-sun ağzı geç yapı katı Urartu tabanı hizasındadır. Bu mezarın stratigrafisi problemlidir: Çünkü in-situ durumdaki pithos (Ktg. no. 5; Resim 13/1) büyük bir ihtimalle bir önceki erken Urartu yapı katına aittir. Geç yapı katı evresinde, pithosun, boyun hizasından düzgün bir biçimde kırılarak, hoker durumundaki cesedin kolaylıkla yerleştirilmesine imkan sağlandığı anlaşılmaktadır. Ceset, pithosun dip losmına yerleştirilmiş olup üzeri ters çevrilmiş iri bir çanakla (Ktg. no. 6; Resim 13/2) kapatılmıştır. Böylelikle erken evrede bir depo kabı olan pithos, yeri ve pozisyonu hiç değiştirilme-den geç evrede bir mezara dönüştürülmüştür. Ceset yerleştirildikten ve üzerine çanağın örtülmesinden sonra pithosun içinde-toprak doldurulması sırasında bir raslantı olarak kanşmamışlarsa- ölü hediyesi diyebileceğimiz, söğüt yaprağı biçimli dört demir okucu (Ktg. no. 9-12; Resim 13/5-8) ile baskı yüzünde grifon tasviri bulunan, bordo renkli taştan prizmatik bir damga mühür (Ktg. no. 8; Resim 13/4) bulunmuşturiki okucu pithosun karın bölümünde; mühürle birlikte diğer ikisi ise boyun kısmında ele ge-çirilmiştir. ölü hediyeleri arasındaki damga mühür çok tipik bir Urartu eseri olup gömünün tarihlendirilmesine de yardımcı olmaktadır. Yukarıda değindiğimiz, pithosun mezar olarak ikinci kullanımını yansıtan geç evre-yi, 1989 kazılan sırasında bulduğumuz ve U XII/ ı ı - U 12/A tiplerine giren [19] iki tunç fibula ve ıskit tipi denen mahmuzlu tıınç okuçlan yardımı ile M.O. 7. yüzyıla tarihlemekteyiz. Bu alanda ele geçirilen keramikler üzerindeki değerlendirme çalışmalarımız henüz sonuçlanmamış olmakla birlikte, elde ettiğimiz ön sonuçlar da bize aynı tarihi vermektedir. Bunla-ra göre, gün ışığına çıkartılmış olan bu gömü tarzı, biçim ve intramural[20] gelenek aglarından Urartular için üniktir.
Ayrıca höyükte daha önceki yıllarda da rastlanmış olan ve bu yıl da ele geçirilen, ceset örtmede kullanılmış iri çanaldann (Ktg. no. 7; Resim 13/2; Ktg. no. 13-15; Resim 14/1-3) ölü gömme ile de ilişkili oldukları ortaya konulmuştur.
Urartu yap: katlar:: 1989 yılında L ı o plankaresinde, Orta Demir Çağı da denen bu döneme ait iki yapı katı saptamıştık[21]. Bunlardan geç yapı katı özellikle gömüler nedeniyle ağır tahribata uğradığından, bazı mimari izler dışında açık bir plan vermemektedir. Bunun hemen altında iki evreli ve şimdilik erken Urartu olarak tanımladığı= yapı katı büyük bir bina kompleksiyle temsil edilmektedir. 1990 sezonunda geç Urartu yapı katına ait bazı taban ve birkaç moloz taş sırasından oluşan duvar izleri ile yuka-nda sözünü ettiğimiz 151 no'lu "pithos mezar" dışında herhangi bir mi-mari buluntuya rasdandmamıştır (Resim 7-8).
Benzerleri Çavuştepe'de bulunmuş [22] siyah taştan, üzeri kazı bezemeli ağırşak, yukarıda belirttiğimiz mezar çömleğinin bir eşi olan iri çanak (Ktg. no. 14; Resim 14/2), demir bıçak, sivri dipli bir Suriye şişesi (Ktg. no. 19; Resim 15/4), testi (Ktg. no. 16; Resim 15/1), vazo (Ktg. no. 17; Resim 15/2), maşrapa (Ktg. no. 18; Res. 15/3) ve çeşitli türde çanaldar (Ktg. no. 20-23, 25-26; Resim 16/1-4, 6) bu yapı katının dikkat çekici küçük buluntuları arasındadır.
İkinci yapı katını oluşturan erken Urartu bina kompleksi çalış-malanmızın odak noktasını oluşturmuştur. Çatısı bazalt bir kaideye basan ahşap direkle desteklenmiş merkezi konumlu B2 mekanının tümü ve bunun çevresindeki B7, B8 ve B ı o mekanlarının ise büyük bir bölümü ince-lenerek bu yapı kompleksinin geniş bir alana yayıldığı anlaşılmıştır (Resim 7-8)[23]. Temelleri, çamur-harç ile sıkıştırılmış orta ve küçük boyutlu taşlarla örülüdür. Duvar kalınlıklan 1.1o/o.8o m. arasında değişir. Kerpiç be-denden günümüze çok az bir kısım kalabilmiştir. Bu yapı katında kayda değer sayıda küçük buluntuya rastlanılmamış olması dikkat çekicidir. Bina kompleksi terkedilmeden önce adeta büyük çapta boşaltılmış gibidir.
B) / 11 AÇMASI: Höyüğün stratigrafisi hakkında sıhhatli bir ön bilgi edinebilmek amacıyla 1989 sezosunda -toprak çekme yüzünden yoğun tahrip görmüş olan- güneybatı uçtaki I ii plankaresi içinde başlanan 5.00 x 5.00 m. boyudanndaki derinlik sondajında çalışmalara devam olunmuş-tur (Resim 6, 9). 1990 yılı çalışmalarında sondajın boyutları 6.00 x 6.00 m.ye çıkarılmıştır. Ancak bu kesimde taban suyunun çok yüksek olması nedeniyle fazla derine inme imkanı bulunamamış ve alan gelecek yıl yeni-den ele alınmak üzere kurumaya terkedilmiştir. Drenajsız yapılan aşırı su-lama ya da drene edilmemiş doğal su kaynaklarının zarryanla taban suyu seviyesini yükselttikleri konusu bilinen bir gerçektir. Nitekim burada ikinci faktör etkili olmaktadır.
Bu alanda höyük zirvesinden itibaren 7.00 m. kadar bir derinliğe inil-miştir. Kesitte ve açma içinde herhangi bir mimari iz görülmemektedir (Resim 9). Dikkat çekici tek özellik açmanın orta kesimindeki çöp çukuru-dur. Bu çöp çukuru içinde, Keban ve Karakaya bölgelerinde Erken Demir Çağından itibaren iyi tanınan oluklu-yivli Demir Çağ keramikleri [24] ele ge-çirilmiştir (Ktg. no. 32-41; Resim 18/1-1o). Bu türde ağız kenarı oluk-yiv bezemeli çanak ve çömleldere L 9-1 o plankarelerinde incelediğimiz Urartu yapı katlannda hiç rastlanılmamıştır. Böylelikle, yivli Demir Çağ keramiği-nin, Karmir-Blur ve Urmiye Gölü kıyısındaki Geoy Tepe A'da saptandığı üzere, Van bölgesinde de Urartu dönemi öncesinde kullanıldığı konusunda -Dillcaya nekropolünün yanısıra- yeni ve daha güçlü bir kanıt elde edilmiştir [25]. Pembemsi devetüyü renkte hamurlu, orta kum katkılı ve ha-murunun renginde astarlı olan bu keramik, teknik ve biçim açısından Bwinili ve diğer klasik Urartu örneklerinden tümüyle farklı özelliklere sa-hiptir. Kuzeyde, Kafkasya'da Ermenistan, batıda Malatya-Elazığ, doğuda Urmiye Gölü'nün batı kıyıları arasında uzanan geniş bölgede karşılaşılan bu malzeme gurubu, söz konusu bölgede Urartu Krallığı öncesine giden bir kültür birliğini kanıtlamakta, tarihsel açıdan da Urartu'nun "Arkaık Çağı" olarak tanımladığımız "Ur(u)atri-Nain. Beylikler Birliği" devrinin ar-keolojik kimliğinin ilk habercilerini oluşturmaktadırlar[26]. Bunların yanısı-ra, yine tabaka içinde bulunmamakla birlikte, oluk-yiv bezemeli kaplarla beraberce ele geçirilen kadeh (Ktg. no. 27; Resim 17/ I) ve çanaklar (Ktg. no. 28-31; Resim 17/2-7) Urartu keramiğinin ortaya çıkışı ve gelişimi gibi sorunlara ışık tutacak niteliktedirler.
1989'da tipik bir örneğine rastladığımız "Urmia ware" de denen 2. binyıl boyalılanna ait iki parça yine aynı alanda karışık durumda ele geçi-rilmiştir (Ktg. no. 42-43; Resim 19/1-2)[27]. Henüz bir tabaka halinde ol-mamakla birlikte, bu üç parça Van bölgesinin iskan tarihine ve 2. binyıl boya bezemeli keramiklerinin kökeni ve dağılımı sorunlarına katkıda bulu-nacak niteliktedir [28].
Yine önceki yılki gibi, söz konusu açmada tabakasız durumda çok sa-yıda İlk Tunç Çağ keramik parçası elde edilmiştir. Bunların hemen tümü parlak siyah astarlı ve klasik türdedirler (Ktg. no. 44-48; Resim 19/3-7); Nahçıvan kulbu denilen tipik tutamaklara da bolca rastlanılmıştır[29].
C) DOĞU I AÇMASI: L,0 açmasının takriben 800 m. doğusunda, höyüğün doğu uzantısının yayılım alanını incelemek amacıyla açılmıştır. 2.00 x 8.00 m. boyutlarındaki bu deneme sondajında 3.40 m. kadar derin-lige inilmiştir. Ön incelemelerimiz sonucu burada iki yapı katının varlığı görülmüştür. estteki Osmanlı yapı katı düzensiz taş temeller ile dört tan-dır ve çanak çömlek parçalarıyla temsil olunmaktadır. Bunun altında ise -1.20 m. derinlikten itibaren Ortaçağ tabakası başlamaktadır. Bu tabaka içinde ilginç buluntular ele geçirilmiştir: tam plastik tutumağı insan başlı kapak (Ktg. no. 49; Resim 20), yeşil sırlı tepsi (Ktg. no. 57; Resim 22/4), çömlek (Ktg. no. 54; Resim 22/1), çanaklar (Ktg. no. 55-56; Resim 22/2-3) Ve kapaklar (Ktg. no. 50-53; Resim 21/1-4).
Ortaçağ tabakasının altında ise Urartu döneminin varlığına işaret eden bazı buluntular elde edilmiştir. Henüz temiz bir tabaka halinde gel-memekle birlikte, Biainili türü keramik parçaları (Ktg. no. 25; Resim 16/ 6) ile bir demir bıçak bu dönemin buluntuları arasındadır.
Sondaj in alt kesimlerinde ise bol miktarda İlk Tunç Çağ keramik parçalarına rastlanılmıştır. Ancak bu alanda şimdilik sağlıklı bir tabaka-lanmanın tespit edildiği söylenemez.
Yukarıda açıklamasını ve yorumlarını yapmaya çalıştığımız yeni bul-guların yanısıra, höyük çalışmaları bazı yeni görüşlerin gündeme gelmesi-ni de sağlamıştır. Bunlardan ilki Van ovasının iskan tarihine ilişkindir: Til-kitepe Kalkolitiği'ni izleyen ve Van Kalesi Höyüğü'nde varlığı belirlenen ya da anlaşılan tabakalar (Resim 23) bu yörenin çağlar boyunca, kesintisiz olarak yerleşmelere sahne olduğunu ortaya koymuştur. Böylelikle İlk Tunç Çağı açısından, olasılıkla bir kayaaltı sığınağı olan Kalecik ve Dilka-ya Höyüğü'nün yanısıra, daha verimli ve geniş boyutlu bir kaynağın varlı-ğı ortaya konmuş; Orta Tunç Çağı boyalı keramiğinin dağılımı sorununa ışık tutabilecek malzeme sağlanmış; Demir Çağı'nın erken aşamalarına ilişkin bir oluk-yiv bezemeli keramik kümesinin bu yörede Urartu çağı ta-bakalarında hiç görülmediği kesinlikle saptanmış ve böylelikle bu türde keramiğin ortaya çıkış tarihi ile ilgili olarak önerilen bazı yeni kuşkula-rın [30] -en azından bölgemiz için- haklı olamayacağı konusunda kanıt elde edilmiştir.
İkinci görüş ise Urartu Krallığı'nın başkenti Tuşpa'nın aşağı kent soru-nuna ilişkindir: Kirsopp ve Silva Lake'in güney etekteki Eski Van Şehri içinde yaptığı sondajlarda, bir tabakaya bağlı olmamakla birlikte Urartu keramikleri ortaya çıkarılmıştı ve buna dayanılarak da aşağı kentin sitade-lin güneyinde olduğuna inanıllyordu. Buna karşın Urartu şehrinin yeri ve yayılımı konulannda esaslı verilere dayanan bilgilere sahip değildik. Bu konudaki ilk veriler 1979 yılında, iller Bankası tarafından yaptırılan geniş çaplı alt yapı çalışmalarında ortaya çıkarılmıştı. Bu hafriyat sırasında tah-rip edilmiş olan mimari ve küçük buluntular[31], kentin sitadelin kuzeydo-ğusundan kuzeye doğru -en azından ı kilometre kadar- uzandığını belirle-mekteydi. Höyüktelci kazılan= ise bu yayılımın sitadelin kuzey tarafını da bütünüyle kapsadığını açık bir biçimde ortaya koymuştur (Resim 24).
Tüm Yakın Doğu başkentleri ve önemli yerleşmelerinin yanısıra, Pat-nos/Aznavurtepe ve Karmir-Blur'dan görüldüğü üzere, geniş yayılım alanı konusunda bazı veriler elde ettiğimiz aşağı kentin surlarla kuşatılmış oldu-ğu da belirgin değildir. Yüzey araştırmalanmıza ve höyük dahil yakın çev-reyi kapsayan hava fotoğrafı incelemelerine karşın, toprak üstünde böyle bir kalıntıya ait hiçbir iz belirleyebilmiş değiliz. Ancak 1989-90 yıllarında eski şehrin güneydoğu ucunda, Osmanlı surlarının hemen dışında Beledi-ye tarafından yaptırılan bir kanal kazısında dış suni çevreleyen hendeğin 4.00-5.00 m. kadar altında -tam olmamakla birlikte- dokusu Urartu özel-liklerini andıran, yeşilimsi kumtaşı bloldardan örülü, doğu-batı yönlü bir duvar/temel parçası dikkatimizi çekmiştir. Ortaçağ ve Osmanlı dış suni-nun derindeki bu taş temeller üzerine oturduğu izlenimini edinmiş bulun-maktayız. Bu duvar gerçekten Urartu dönemine aitse, Tuşpa aşağı kenti-nin de taş temelli bir surla çevrildiği söylenebilir. Ancak, kanal sondajın-dan da açıkça görüldüğü üzere, sulak ovadalci yoğun alüvyonlaşma bu so-runla ilgili izleri -yazık ki- tümüyle örtmüştür.
1 — (Resim: 12/2) Kadeh / çap 8 cm. / çark yapımı / pembe (2.5 YR 6/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / iyi pişirilmiş / orta kum katkı lı / açkı lı / İÖ. 6. yy. / Van Kalesi Hojuğu, AIr-140 No'lu mezardan / VK.9o. ı 57/15
2 — (Resim: 12/3) Çanak / çap 15 cm. / çark yapımı / pembe (2.5 YR 6/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / iyi pişirilmiş / orta kum katkı lı / İÖ.6.yy. / Van Kalesi Hyuğu, Alr-140 No'lu mezardan /VK.9o. ı 44/(2)
3 — (Resim: 12/4) Çanak p. / çap 18 cm. / çark yapımı / koyu krem (5 YR 7/4) renkte hamurlu / kiremit (ı o R 4/6) renkte astarlı / iyi pişirilmiş / orta kum katkı lı / açkı lı / 1.Ö.6.yy. / Van Kalesi 1163ıiığii, Alr-140 No'lu mezardan / VK.9o.143
4 — (Resim: 12/5-7) Küpeler / ortalama çap 3 mm. / tunç / İ. Ö. 6.». Van Kalesi / VK.9o. 9 ı
5 — (Resim: 13/1) Pithos / çap 38 cm. / çark yapımı / kiremit (5 YR 6/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişirilmiş / kaba kum katkı lı / Urartu / Van Kalesi Ildyiiğıi, A3A-151 No'lu mezar / VK.9o. 138
6 — (Resim: 13/2) Çanak / çap 5o cm. / çark yapımı / pembe (2.5 YR 6/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişirilmiş / orta kum katkı lı / dışı açkı lı / Urartu / Van Kalesi Ilbyilğıi, Aj A- 151 No'lu mezardan / VK.9o. ı 74/ ı o
7 — (Resim: 13/3) Çanak p. / çap 25 cm. / çark yapımı / kiremit (ı o R 5/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişirilmiş / ince kum katkı lı / açkı lı / Urartu / Van Kalesi Hdyiığii, Aj A- 151 No'lu mezardan / VK.9o. ı 67
8 — (Resim: 13/4) Mühür / boy 2.3 cm. / bordo taş / Urartu / Van Kalesi HOYiiğit, AY A-151 No'lu mezardan / VK.90.188/
9 — (Resim: 13/5) Okucu / boy 7 cm. / demir / Urartu / Van Kalesi 116)ıiığıi A3A-151 No'lu mezardan / VK. 90.220
10 — (Resim: 13/6) Okucu / boy 7.2 cm. / demir / Urartu / Van Kalesi A3A-151 No'lu mezardan / VK.9o. ı 94
11 — (Resim: 13/7) Okucu / boy 9.1 cm. / demir / Urartu / Van Kalesi AjA-151 No 'Iu mezardan / VK.9o. t 90
12 - (Resim: 13/8) Okucu / 'soy 9.5 cm. / demir / Urartu / Van Kalesi Flöyüğii, A jA-151 No'lu meza, 90.193
13 — (Resim: 14/1) Çanak p. / çap 38 cm. / çark yapımı / açı k kahve (5 YR 6/4) renkte hamurlu / kiremit (to R 4/4) renkte astarlı / kötü pişirilmiş / ince kum katkı lı / açkılı / Urartu-Biainili keramiği / Van Kalesi lkyiığii, AjA-B10 mekanından / VK.9o. t 66
14 — (Resim: 14/2) Çanak / çap 54 cm. / çark yapımı / açı k kahve (I o R 5/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / iyi pişirilmiş / orta kum katkı lı / Urartu / Van Kalesi Hbyüğü, AjA-B10 mekanından / VK.go.179/9
15 — (Resim: 14/3) Çanak p. / çap 33 cm. / çark yapımı / pembe (ıo R 6/6) renkte hamurlu / krem 7.5 YR 8/3) renkte astarlı / iyi pişirilmiş / kaba kum katkı lı / açı klı / Urartu / Van Kalesi HOYiığii, AjA-B10 mekanından / VK.9o.172
16 — (Resim: 15/1) Testi p. / çark yapımı / pembe (2.5 YR 6/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / iyi pişirilmiş / kaba kum katkılı / açkı lı / Urartu / Van Kalesi Ilöyüğii, B7 mekan:, güney-batı köşeden / VK.90.86
17 — (Resim: 15/2) Vazo / çap 6 cm. / çark yapımı / açı k kahve (5 YR 6/4) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / iyi pişirilmiş / orta kum katkılı / hafif açkı lı / Urartu / Van Kalesi flöyüğii, AjAB10 mekanından / VK.9o. t 6o
18 — (Resim: 15/3) Maşrapa / çap 5 cm. / el yapımı / kiremit (io R 6/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişirilmiş / kaba kum katkılı / hafif açkı lı / Urartu / Van Kalesi Ilöyüğii, AjA-B10 mekanından / VR.9o. 4o/( ı )
19 — (Resim: 15/4) Şişecik / çark yapımı / açı k krem (2.5 Y 8/2) renkte hamurlu / kahve (5 YR 4/3) renkte astarlı / iyi pişirilmiş / ince kum katkı lı / hafif açkı lı / Orta Demir Çağ / Van Kalesi Ilöyüğii, AjA-B10 mekanından / VK.9.3.1 28/(6)
20 - (Resim:16/1) Çanak p. / çap 16.5 cm. / çark yapımı / kahve (5 YR 6/6) renkte hamurlu / kiremit (to R 4/8) renkte astarlı / orta pişirilmiş / orta kum katkı lı / açkı lı / Urartu-Biainili keramiği / Van Kalesi höyüğü AjA-B10 mekanı ndan / VK.9o.164
21 — (Resim: 16/2) Çanak p. / çap 16 cm. / çark yapımı / pembe (2.5 YR 6/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / iyi pişiril-miş / ince kum katkılı / hafif açkılı / Urartu / Van Kalesi hiiyğii, AES-L10 açmasından / VK.go. I 65
22 — (Resim: 16/3) Çanak p. / çap 22 cm. çark yapımı / kahve (5 YR 6/4) renkte hamurlu / kiremit (ro R 4/6) renkte astarlı / orta pişi-rilmiş / orta kum katkılı / açkılı / Urartu-Biainili keramıği / Van Ka-lesi flöyiiğii, AIZ-L9 açması / VK.90.183
23 — (Resim: 16/4) Çanak p. / çap 20 cm. çark yapımı / pembe (lo R 6/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişiril-miş / orta kum katkılı / açkılı / pişme nedeniyle siyahlıklar var / Urartu / Van Kalesi Höyuğu, AIM-Ili açması / VK.90.126
24 — (Resim: 16/5) Çanak p. / çap 20 cm. İ çark yapımı / pembe (io R 6/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişiril-miş / orta kum katkılı / pişme nedeniyle siyahlıklar var / Urartu / Van Kalesi Höytiğii, AIM-Il 1 açması / VK.go. r 25
25 — (Resim: 16/6) Çanak p. / çap 20 cm. İ çark yapımı / kahverengi (ro R 5/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / iyi pişi-rilmiş / orta kum katkılı / açkılı / Urartu-Biainili Iceramıği / Van Ka-lesi Höytiğıi, AIU-Doğu I açması / VK.9o.159
26 — (Resim: 16/7) Çanak p. / çap 14 cm. / çark yapımı / açık kahve (I o R 5/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pi-şirilmiş / orta kum katkılı / açkılı / Urartu / Van Kalesi Höytiğii, AJA-B10 mekanından / VK.93.171
27 — (Resim: 17/1) Kadeh / çap 8 cm. / çark yapımı / pembe (5 YR 7/4) renkte hamurlu / kiremit (2.5 YR 5/3) renkte astarlı / iyi pişi-rilmiş / ince kum katkılı / açkılı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi höyüğü AIM-Il 1 açmasından / VK.949.123/ r 6
28 — (Resim: 17/2) Çanak p. / çap 14 cm. / çark yapımı / açık kahve (2.5 YR 6/4) renkte hamurlu / kiremit (lo R 6/6) renkte astarlı / iyi pişirilmiş / orta kum katkılı / açkılı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi Hyığı, AIM-Ill açmasından / VK.go. r 37
29 — (Resim: 7/3) Çanak p. / çap 18 cm. / çark yapımı / Kiremit (2.5 YR 5/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / kötü pişi-rilmiş / orta kum katkılı / pişme nedeniyle dış yüzde siyahlıklar var / Erken Demir Çağ / Van Kalesi Hyuğti, AIM-Il 1 açmasından / VK.go.133
30 — (Resim: 17/4) çanak p. / çap 20 cm. çark yapımı / pembe (5 YR 7/4) renkte hamurlu / koyu pembe (ı o R 5/4) renkte astarlı / orta pişirilmiş / orta kum 4:2tkı lı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi Hdyiığii, AIK-Ili açmasından / VK.on
31— (Resim: 17/5) Çanak p. ı' çap 20 cm. İ çark yapımı / kahverengi (5 YR 5/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişirilmiş / orta kum katkı lı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi 116Yzığii, AIK-Ili açmasından / VK.913.4
32 — (Resim: 18/1) Çanak p. / çap 22 cm. İ çark yapımı / kiremit (2.5 YR 5/8) renkte hamurlu / koyu krem (7.5 YR 8/6) astarlı / iyi pişirilmiş / orta kum katkı lı / dışı açkı lı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi Höyzığii, AIK-Ili açmasından / VK.9o.43
33 — (Resim: 18/2) Çanak p. / çap 18 cm. / çark yapımı / pembe (5 YR 8/3) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / iyi pişirilmiş / ince kum katkı lı / dışı açkı lı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi 1-kylığti, AIK-111 açması ndan / VK.90.57
34 — (Resim: 18/3) Çanak p. / çap 15 cm. / çark yapımı / pembe (5 YR 7/4) renkte hamurlu / koyu pembe (5 YR 7/6) renkte astarlı / orta pişirilmiş / orta kum katkı lı / dışı açkı lı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi Hiiyiığii, A1K-Il? açmasından / VK.9o.58
35 — (Resim: 18/4) Çanak p. / çap 14 cm. / çark yapımı / koyu pembe (i o R 6/6) renkte hamurlu / koyu krem (7.5 YR 8/4) renkte astarlı / orta pişirilmiş / orta kum katkı lı / dışı açkı lı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi Hiiyziğii, AIK-Ili açmasından / VK.90.3
36 — (Resim: 18/5) Çanak p. / çap 18 cm. / çark yapımı / pembe (to R 6/3) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / kötü pişirilmiş / kaba kum katkı lı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi Höytığii, AIK-111 açmasından / VK.90.68
37 — (Resim: 18/6) Çanak p. / çap 12 cm. çark yapımı / kiremit (I o R 5/8) renkte hamurlu / içi hamurunun renginde-dışı açık krem ( ı o YR 8/2) renkte astarlı / iyi pişirilmiş / ince kum katkı lı / dışı açkı lı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi Hoyiiğu, AIK-Ili açmasından / VK.go.38
38 — (Resim: 18/7) Çanak p. / çap 16 cm. / çark yapımı / kiremit (1 o R 5/8) renkte hamurlu / açı k krem (io YR 8/4) renkte astarlı / iyi pişirilmiş / orta kum katkı lı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi lkytığli, A IK-111 açması ndan / VK.9o.8
39 — (Resim: 18/8) Çanak p. / çap ıo cm. / çark yapımı / koyu pembe (2.5 YR 6/4) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişirilmiş / orta kum katkılı / açkılı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi Höytiğıt, AIK-Ili açmasından / VK.9o.3
40 — (Resim: 18/9) Çanak p. / çap 12 cm. çark yapımı / kiremit (I o R 5/8) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişiril-miş / kaba kum katkılı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi AIK-Ili açmasından / VK.9o.66
41— (Resim: 18/ıo) Çanak p. / çap ıo cm. / çark yapımı / pembe (2.5 YR 6/4) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişi-rilmiş orta kum katkılı / Erken Demir Çağ / Van Kalesi 116Yiiğıt, AIK-111 açmasından / VK.90.41
42 — (Resim: 19/1) Çanak p. / çap 22 cm. çark yapımı / açık kahve (5 YR 2/2) renkte hamurlu / içi hamurunun renginde-dışı krem (lo YR 7/4) renginde astarlı / iyi pişirilmiş / ince kum katkılı / dışı hafif açkılı / M. Ö. IL binyıl / Van Kalesi HöYtiğii, AIK-111 açmasından / VK.90. o6
43 — (Resim: 19/2) Gövde p. / çark yapımı / açık kahve (5 YR 6/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişirilmiş / or-ta kum katkılı / dışı hafif açkılı / M. Ö. II. binyıl / Van Kalesi Hilytiğd A IK-111 açmasından / VK.9o. o4
44 — (Resim: 19/3) Çömlek p. / çap 16 cm. / el yapımı / gri (5 YR 5/1) renkte hamurlu / içi hamurunun renginde-dışı açık gri (i o YR 5/1) renkte astarlı / kötü pişirilmiş / orta kum katkılı / dışı açkılı / M. Ö. III binyıl! Van Kalesi Ilöyt4ü AIK-İli açmasından / VK.90.54
45 — (Resim: 19/4) Çanak p. / çap ii cm. / el yapımı / siyah (2.5 YR N2 renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / kötü pişirilmiş / orta kum ve saman katkılı / MÖ. 111. binyıl / Van Kalesi Ildyiığii A IK-111 açmasından / VK.9o. 86
46 — (Resim: 19/5) Çanak p. / çap 12 cm. İ el yapımı / gri (io YR 5/1) renkte hamurlu / siyah (5 Y 2.5/1) renkte astarlı / kötü pişirilmiş / orta kum katkılı / M. Ö. 111 binyıl / Van Kalesi Ilöytiğt2 AIK-111 aç-masından! VK.9o.33
47 — (Resim: 19/6) Bardakçık / çap 2 cm. İ el yapımı / pembe (5 YR 7/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / iyi pişirilmiş / ince kum katkılı / açkılı / M. Ö. III. binyıl / Van Kalesi HOyuğzi AIK-111 açmasından / VK.9o.162/13
48 — (Resim: 19/7) Bardakçık / çap 3 cm. / el yapımı / gri (5 YR 4/1) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / kötü pişirilmiş / ince kum katkılı / açkılı / M. Ö. 111 binyıl / Van Kalesi Höytiğii AIK-111 açmasından / VK.90.161/12
49 — (Resim: 20) Kapak / çap 33 cm. / çark yapımı / pembe (55 YR 7/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / iyi pişirilmiş / orta kum katkılı / hafif açkılı / kazıma bezekli ve kiremit (ro R 5/6) renkte boyalı / Ortaçağ / Van Kalesi Ilöytiğii, AIU-Doğu I aç-masından / VK.9o. ı 6/ ı 8
50 — (Resim: 21/1) Kapak p. / çap 25 cm. / çark yapımı / k.krem (7.5 YR 7/4) renkte hamurlu / kiremit (ro R 6/6) renkte astarlı / orta pişirilmiş / orta kum katkılı / hafif açkılı / kazıma bezekli / siyah-lıklar var / Ortaçağ / Van Kalesi Höyuğu, AIU-Doğu I açmasından / VK.go . I 7 3/ (15)
51 — (Resim: 21/2) Kapak p. / çap 25 cm. / çark yapımı / kahve (ro R 5/4) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişiril-miş / orta kum katkılı / kazıma bezekli / Ortaçağ / Van Kalesi Höyüğü AIU-Doğu I açması / VK.9o. 103
52 — (Resim: 21/3) Kapak p. / çap 25 cm. /çark yapımı / kiremit (I o R 6/6) renkte hamurlu / içi hamurunun renginde-dışı krem (I o YR 8/4) renkte astarlı / orta pişirilmiş / orta kum katkılı / kazıma be-zekli / Ortaçağ / Van Kalesi Ilöyziğii, AIU-Doğu I açmasından / VK.90.163/(5)
53 — (Resim: 21/4) Kapak p. / çap 24 cm. / el yapımı / kahve (ı o R 5/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / orta pişiril-miş / ince kum katkılı / kazıma bezekli / siyahlıklar var / Ortaçağ / Van Kalesi 116yı4ğii, AIU-Doğu I açmasından / VK.9o. ı 48/(4)
54 — (Resim: 22/1) Çömlek / çap 30 cm. / çark yapımı / kahve (ro R 4/6) renkte hamurlu / hamurunun renginde astarlı / kötü pişiril-miş / orta kum katkılı / hafif açkılı / kazıma ve açkı bezekli / Orta-çağ/ Van Kalesi Ilöytiğii, AIU-Doğu I açmasından / VK.9o. 56/14
55 — (Resim: 22/2) Çanak p. / çap 24 cm. / çark yapımı / pembe (2.5 YR 6/6) renkte hamurlu / beyaz (5 Y 8/ı) renkte astarlı / iyi pişi-rilmiş / ince kum katkılı / sarı ve kahve renklerde sırlı / Ortaçağ / Van Kalesi Ilöytiğii, AIU-Doğu I açmasından / VK.9o.2o1
56 — (Resim: 22/3) Kase p. / çap 13 cm. / çark yapımı / koyu pembe (ı o R 5/8) renkte hamurlu / beyaz (5 Y 8/1) renkte astarlı / iyi pişirilmiş / ince kum katkılı / yeşil sırlı / Ortaçağ / Van Kalesi Flöytiğii, AIU-Doğu I açmaszndan / VK.90.2o4
57 — (Resim: 22/4) Tepsi / çap 30 cm. / çark yapımı / pembe (2.5 YR 6/6) renkte hamurlu / beyaz (5 Y 8/ı)astarlı / iyi pişirilmiş / ince kum katkılı / yeşil sırlı / Ortaçağ / Van Kalesi lkyitğıi, AIU-Doğu I açmasından / VK.go. ı 58/ ı 7