Kayseri ve Sivas Darüşşifaları'nın Vakıfları

I - Kayseri (Gevher Nesibe) Darüşşifası

Kayseri Gevher Nesibe Darüşşifası, Anadolu’da bilinen en eski Selçuklu hastahanesi ve tıbbiyesidir *. Kitabesinin kaydına göre Darüşşifasultan 11. Kılıç Arslan’ın kızı Gevher Nesibe Hatun’ un vasiyeti üzerine kardeşi Gıyaseddin Keyhüsrev’in ikinci saltanatı (1205-1211) zamanında 1205 (602 h.) yılında yaptırılmıştır2.

Meşahirin (ünlü kişilerin) biyografisini yazan XIV. yüzyıl müelliflerinden S afed î, Muzaffer Kurşî adında bir hekimin 1211 (608 h.) yılından itibaren Bilad-ı Rum (Anadolu)’da iki yıl süre ile bîmaristanda tabiblik yaptığını ve 1215 yılında öldüğünü kaydeder3. Safedî’nin adını belirtmediği bu bîmaristan Kayseri Gevher Nesibe Darüşşifası olmalı4. Darüşşifa’nın yanma sultan I.Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından aynı yılda bir medrese inşa ettirilmiştir. Halk arasında bu iki binadan birine Selçuklu Sultanı’nın adından dolayı Gıyasiye, diğerine de Şifaiye Medresesi dendiği gibi her ikisi birden Çifteler adıyla da anılagelmiştir. XVI. yüzyıl Kayseri tahrir ve evkaf defterlerinde her iki bina “Medrese-i Gıyasiyye ve Medrese-i Darüşşifa” şeklinde kaydedilmiştir5. Gevher Nesibe Hatun’un türbesi Medrese içinde olup Sahra nahiyesine bağlı Yozgat köyü malikâne gelirinin üçte bir hissesi bu türbeye vakfedilmiştir.

a - Darüşşifa’nın Vakıfları

Gevher Nesibe Dar üşşifası’nın vakfiyesi maalesef ele geçmemiştir. Fakat 1500 ve 1584 yıllarında tanzim edilen Kayseri tahrir ve evkaf defterlerinde Darüşşifa ve Gıyasiye Medreseleri’nin vakıfları ve görevlileri kaydedilmiştir6. Bu kayıtlara göre her iki medresenin vakıfları şunlardır:

1. - Talaş köyünün malikânesi.
   1584 (992 h) yıhnda yapılan tahrire göre Talas’ın altı mahallesi ve 485 vergi nüfusu olup malikânesinin yıllık geliri 10.080 akçedir7.
2. - Erkilet köyünün malikânesi.
   Aynı tarihte Sahra nahiyesine bağlı 272 vergi nüfuslu bir köydür. Malikânesinin yıllık geliri 8.310 akçedir8.
3. - Yozgat köyü malikânesinin üçte bir hissesi.
   Sahra nahiyesine bağlı 26 vergi nüfuslu bir köydür. Malikânesinin yıllık 2.862 akçe gelirinden 954 akçesi adı geçen medreselere, 954 akçesi Nesibe Hatun türbesine, 954 akçesi de Hacı Kılıç Camisi’nc vakfedilmiştir9.
4. - Acı Kuyu mezraası.
   Malya nahiyesine bağlı Acı Kuyu mezraası Kara Kuyu mezraası yakınında olup 1584’de geliri 300 akçedir10.
5. - Saslu mezraasının malikânesi.
   Erciyes (Cebel-i Âlî) nahiyesine bağlı olarak kaydedilmiş olan Saslu mezraasının malikâne geliri yıllık 500 akçedir11.
6. - Sultan Hamamı’nm senelik ihalesinden alınan 8.520 akçe12.
7. - Hamam’ın Darüşşifa yanındaki arsasının icarından alınan 50 akçe13.
8. - Gıyasiye Medresesi yanındaki arsanın senelik icarından alınan 30 akçe M.

Görüldüğü gibi Darüşşifa ve Gıyasiye Medreselerine müştereken üç köyün malikânesi, iki mezraa, bir hamam ve iki arsa vakfedilmiş olup 1584’de yıllık gelirleri toplam 43.643 akçedir15.

b — Darüşşifa’nın Görevlileri ve Ücretleri

Evkaf kayıtlarına göre Darüşşifa Medresesi ile Gıyasiye Medre- sesi’nin 1584 yılında birer müderrisi olup her birine günlük 20 şer akçe ücret tahsis edilmiştir, öğrencilerin her birine günlük 8 akçe, vakıf gelirini toplayan cabiye (tahsildar) de “kitabete kadir olmak şartıyla” günlük 2 akçe ayrılmıştır16. Medreselerin yıllık geliri 43.643 akçe olduğuna göre her iki medresenin tahminen beşer öğrencisi vardı.

II - Sivas Darrüşşifası

Sivas’ta Çifte Minare Medresesi karşısında bulunan ve Şifaiye Medresesi adıyla tanınan Darüşşifa, kitabesinin kaydına göre 1217 (614 h.) yılında Selçuklu Sultanı I. İzzeddin Keykâvus tarafından yaptırılmıştır17. îzzeddin Keykâvus Kayseri Gıyasiye Medresesi’ni inşa ettiren sultan I. Gıyaseddin Keyhüsrev'in oğlu ve Gevher Nesibe Hatun’un da yeğenidir. 1211-1220 yılları arasında büküm süren Keykâvus, Darüşşifa içine yaptırdığı türbede medfundur.

Selçuklu devrinde hastahane olarak inşa edilen Darüşşifa Osmanlı devrinde medrese haline getirilmiş, bundan sonra da Şifaiye Medresesi adını almıştır18. Şimdiye kadar Sivas Darüşifası nın hem hastahane hem de medrese olarak inşa edildiği sanılıyordu19. Halbuki Darüşşifa vakfiyesinde medreseye ait bir kayıt bulunmadığı gibi, Sivas tahrir ve evkaf defterlerinde Darüşşifa’nın sonradan medrese haline getirildiği açıkça ifade edilmektedir20. 1574 yılında 7 öğrenci ile öğrenim yapan medresenin21, 1912-1913 yıllarında öğrenci sayısı 500’e ulaşmıştır22. Darüşşifa 1916’da I. Dünya Savaşı dolayısıyla askeri anbar olarak kullanılmıştır.

a - Darüşşifa’nın Selçuklu Devrinde Vakıfları

Sivas Darüşşifası’nın 615 Muharrem’inde (Nisan 1218) tanzim edilen vakfiyesinin bir sureti 19 Zilkade 1286 (20 Şubat 1870) tarihinde Evkaf Nazırı Mehmed Hurşid Paşa’nın telhisi ile vakıf defterine kaydedilmek suretiyle günümüze kadar ulaşmıştır23. Da- rüşşifa’ya Anadolu’nun muhtelif bölgelerinden 5 köy, 108 dükkân ve birçok arazi vakfedilmiştir. Vakfiyeye göre Sivas Darüşşifası’nın Selçuklu devrindeki vakıfları şunlardır:

1. —Konya’da şehrin dışında bir bostan.
2. — Konya’ya bağlı Cenne kasabasının Beytekin köyünde an- barı ve ahırı ile tek su gözlü bir değirmen. Cenne, Ermenek ilçesinin 10 km batısında daha önce Nevahisu denen ve Göksu’ya dökülen Küçüksu deresi yanında bulunan bugünkü Pamuklu köyüdür. Vakfiyede belirtildiği gibi değirmen bir akarsu üzerinde bulunduğuna göre bu akarsuyun Küçüksu deresi olduğu, Beytekin köyünün de aynı dere kenarında bulunduğu ve bugün mevcut olmadığı anlaşılmaktadır.
3. — Ereğli’de şehrin rabazında (dış mahallesinde) Türkmenler Çarşısı’nda 30 dükkân.
4. — Aksaray’a bağlı Mermindi diğer adı ile Rumiye köyü. Vakfiyedeki tarife göre Aksaray’ın hemen yaknında olduğu anlaşılan bu köy, zamanla ya gelişip büyüyen şehrin sınırları içinde kalmış veya kaybolmuştur.
5. — Kayseri’ye bağlı Efkere (Bahçeli) köyü.
   Efkere, Kayseri Merkez ilçesinin Gesi bucağına bağlı bugünkü Bahçeli köyüdür. 1584 yılında yapılan tahrirde aynı köyün malikânesi yine Sivas Darüşşifası’na vakıf olarak kaydedilmiştir24.
6. — Kayseri’ye bağlı Mancusun (Yeşilyurt) köyü yakınında En- gür Gölü köyüne komşu Efkere (Bahçeli) köyünde yedi parça arazi.
7. — Malatya’ya bağlı Saman köyü.
   Malatya’nın kuzey batısında Merkez ilçesi Merkez bucağına bağlı bugün de aynı adı taşıyan köydür. 1560 tarihinde yapılan tahrirde Saman köyünün malikânesi ve divanî vergisi yine Sivas Darüş- şifası’na vakıf kaydedilmiştir25.
8. — Tokat’a bağlı Ebigül? (Abıgöl? Bingöl?) köyü.
   Bu köyün Osmanlı devrinde yine Darüşşifa’ya vakıf kaydedilen Alaaddin köyü olduğunu tahmin ediyoruz. Zira Sivas Tahrir Defteri' nde meydana gelen bir anlaşmazlık dolayısıyla köyün hudutları belirtilmiş, bu hudutlardan biri vakfiyede Ebigöl şeklinde kaydedilen köyün hududu gibi yine nehir olarak gösterilmiştir26.
9. — Sivas’a bağlı Horhun (Düzyayla) köyü.
   Horhun, Hafik ilçesinin kuzey doğusunda bulunan bugünkü Düzyayla köyüdür. 1574 yılında yapılan tahrirde bu köyün malikânesi yine Darüşşifa’ya vakıf kaydedilmiştir27.
10. — Sivas’a bağlı Kömür köyü. Vakfiyede bilinen bir yer olduğu gerekçesi ile köyün sınırları belirtilmemiştir. Sivas Tahrir Defteri’ndc Koçhisar (Hafik) kazasına bağlı bir Kömür köyü görülürse de vakıf olarak kaydedilmemiştir28.
11. — Sivas’ın Kan-âbad nahiyesinde Koymad divanîsi.
    Kan-âbad Yıldızeli ilçesinin batısında Merkez bucağına bağlı yeni adı Avcıpınar olan Kan köyüdür. Köy adını yakınından geçen ve vakfiyede de kaydedilen Kan deresinden almış olmalı. Ancak Koymad adı tahrir kayıtlarında görülmediği gibi bugün de yörede bu adı taşıyan bir köy veya mezraa mevcut değildir.
12. — Sivas’ta manifaturacılar (bezzaz), terziler ve ayakkabıcılar çarşılarında 78 dükkân.

b - Darüşşifa’nın Yönetimi

Darüşşifa vakfının mütevelliliği ve nazırlığına ilk olarak Sultan îzzeddin Kcykâvus’un has hazinedarı Üstadüddar Fer- ruh bin Abdullah tayin edilmiştir. Vakfiyenin kaydına göre aynı zamanda Selçuklu Devleti’nin Evkaf Nazırı olan Cemaleddin Fer- ruh, babasının adından ve Çankırı’da yaptırmış olduğu Darüşşifa kitabesinden anlaşılacağı gibi aslen bir köle ve dönmedir29. Çankırı’ daki türbe kitabesi 640 (1242-43) tarihini verdiğine göre muhtemelen bu tarihte ölmüştür.

Vakıfla ilgili bütün işlerde mütevelli yetkili ve sorumlu kılındığı için Darüşşifa’nın yönetimi de onun reyine bırakılmıştır. Bu bakımdan vakfiye, Darüşşifa’nın işleyişi hakkında fazla açıklık getirmez. Bununla beraber mütevellinin Darüşşifa’ya hekim tayini ve ilaç teminine dair yetkisi belirtilirken devrin hastahanesinde hazik tabiblerin, göz hekimlerinin (kehhal) ve cerrahların bulunduğu ve ilaç üretiminin yapıldığı haber verilmektedir. Vakfiyenin bu kaydı, hekimlikte uzmanlaşmanın başlamış olduğunu, XIII. yüzyıl başlarında Selçukluların tıpta oldukça ileri seviyede bulunduklarını göstermektedir.

Darüşşifa’ya hekim ve diğer personelin tayini gibi bunların ücretlerinin takdiri de mütevellinin reyine bırakılmıştır. Bundan dolayı vakfiyede görevliler ve maaşları belirtilmemiş, sadece mütevellinin

Şekil 1.

Şekil 2.

Şekil 3.

ücreti kaydedilmiştir. Buna göre mütevelliye yıllık ücret olarak vakıf gelirinden “Bilad-ı Rum”da rayiç gümüş kırtaş30 dirhemden 4.000 dirhem31 para ile 1.000 mud buğday tahsis edilmiştir.

e — Darüşşifa’nın Osmanlı Devrinde Vakıfları

Yukarda belirttiğimiz gibi Sisas Darüşşifası, Osmanlı devrinde medrese haline getirilmiş ve Şifaiye Medresesi adını almıştır. Bundan sonra da vâkıfın şartlarına uyulmayıp medresenin hizmeti doğrultusunda vakıfta değişiklik yapılmış ve medresenin vakıfları ile görevlileri yeni duruma göre tesbit ve tayin edilmiştir32. Şifaiye Medresesi vakıflarının tamamı 982 (1574) tarihli Sivas tahrir ve evkaf defterlerine kaydedilmiştir. Bu defterlerde Darüşşifa’nın Selçuklu devrindeki vakıflarının bir kısmının Osmanlı devrinde vakıftan çıkarılmış olduğu, buna karşılık yeni köy ve mezraaların nakledildiği görülür. Bu hususu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasıyla vakıf köylerin uzun süre muhtelif devletlerin sınırları içinde kalması, dolayısıyla vakıf gelirinin kesintiye uğraması ve nihayet şartların değişmiş olmasıyla izah etmek gerekir.

Tahrir ve evkaf defterleri kayıtlarına göre XVI. yüzyılda Şifaiye Medresesi'nin vakıfları bağlı oldukları şehirler itibariyle aşağıda belirtildiği gibidir.

Malatya33

Saman köyü

Kasrik mezraası malikâne ve divanîsi

Kayseri34

Efkere (Bahçeli) köyünün malikânesi. 1585 yılında yapılan tahrire göre dört mahallesi ve 270 vergi nüfusu olan Bahçeli köyünün malikâne geliri 8.980 akçedir.

Sivas35

Horhun (Düzyayla) köyünün malikânesi. 1574’de yapılan tahrire göre vergi nüfusu 163 kişidir. Malikâne geliri 3.700 akçedir.

Üzeyir köyünün malikânesi, geliri 600 akçedir, geliri 575 akçedir, Vergi nüfusu 27 kişidir. Aynı köyden bir değirmen,

Keçilü Viran köyünün malikânesi, geliri 120 akçe, vergi nüfusu 12 kişidir.

Kömür köyü malikânesi, geliri 1.200 akçe, vergi nüfusu 77 kişidir.

Aşhanı köyünün malikânesi, geliri 1.300 akçe, vergi nüfusu 34 kişidir.

Kinci köyü malikânesi, geliri 1.000 akçe, vergi nüfusu 104 kişidir. Aynı köyden üç değirmen.

Dane Viranı mezraası, Kavak köyüne bağlı olup geliri 600 akçedir.

Subaşı mezraası, geliri 600 akçedir.

Küçük Burun köyünün malikânesi, geliri 600 akçe, vergi nüfusu 33 kişidir.

Salur köyü malikânesi, geliri 700 akçe, vergi nüfusu 16 kişidir.

Bir arsanın yıllık kirası, Medrese çeşmesinin bakımı için, geliri 83 akçedir.

Tokat36

Alaaddin köyünün malikânesi, vergi nüfusu 84 kişidir, aynı köyden bir değirmen.

Çeltik Obası köyünün malikânesi, vergi nüfusu 41 kişidir. Beyarslan köyünün malikânesi, vergi nüfusu 99 kişidir.

Zebudi (Zeyudi) köyünün malikânesi, vergi nüfusu 44 kişidir. Bozat Alanı köyünün malikânesi, vergi nüfusu 37 kişidir.

Çeltik Alanı köyünün malikânesi, vergi nüfusu 42 kişidir.

Boluca mezraası, Kazabad nahiyesi Camushane köyüne bağlıdır.

Evkaf defterinde Tokat’a bağlı köylerin hasılı ayrı ayrı verilmeyip Boluca mezraası hariç genel hasıl 9.200 akçe kaydedilmiştir.

d — Şifaiye Medresesi’nin Görevlileri ve Gelirleri

Vakıftan elde edilen hasılattan aşar vergisi verildikten sonra 600 akçesi rckabe için ayrılmış ve geriye kalanı 100 sehim üzerinden görevlilere yıllık ücret olarak tahsis edilmiştir37. Medresenin XVI. yüzyılda görevlileri ve ücretleri sehim olarak aşağıda belirtildiği gibidir.

Tablo 1.

Kâtip için yılda 160 akçe, rekabe, şom (mum) ve hasır için 600 akçe.

Dipnotlar

1. 1 t. H. Konyak, Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan zamanında (1155-1192) Aksaray ve Konya Darüşşifaları’nın yaptırıldığı ihtimali üzerinde du¬rursa da {Aksaray Tarihi, C.I, s. 1001; Konya Tarihi, s. 224) bu hususu tarihî bir belge ile doğrulamak mümkün olmamıştır.
2. 2 Halil Edhem, Kayseriyye Şehri, İstanbul 1334, s. 30-32. Gevher Nesibe adına kitabeden başka Sivas Darüşşifası vakfiyesinde Horuhun (Hafik’e bağlı Düz- yayla) köyünün sahibesi olarak rastlanır. Yine aynı vakfiyenin kaydına göre Sel¬çuklu devrinde bir mezraa Neseb Hatun adını taşıyordu.
3. 3 Safedî, el-Vafi bi’l vefiyat, Topkapı III. Ahmed Küt. Nr. 2920 C. 27, v. 197 a-
4. Kitabede Gevher Nesibe Hastahanesi maristan olarak kaydedilir, ts- lamda tıp öğrenimi ve tedavinin birlikte yapıldığı sağlık kuruluşları önce bîmaristan veya kısaltılmışı olan maristan, daha sonra da dârü'l-merzâ, dârü'f-şifd, dârü's-sıhha, dârü'l-âfiye ve dârü’t-tıb deyimleri ile ifade edilmiştir. Bkz. D. M. Dunlop, Bîmaris¬tan, El2.
5. Defter-i Mufassal-ı Livâ-i Kayseriyye, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi, Nr. 136; Defter-i Evkaftı Livâ-t Konya, Aynı Arşiv, Nr. 565, 584. Kayseri vakıfları Konya Sancağı evkaf defterleri içinde bulunmaktadır. Bu defterlerden İkincisi maalesef çok eskimiş ve tahrip olmuştur.
6. Konya Evkaf Defterleri, Nr. 565, s. ıggb-2ooa Nr. 584, s. 87a.
7. 7 Kayseri Tahrir Defteri, s. 152-154.
8. 8 Aynı defter, s. 54-55.
9. 9 Aynı defter, s. 42.
10. 10 Aynı defter, s. 202.
11.  Aynı defter, s. 162.
12. 12 Konya Evkaf Defleri, Nr. 584 S. 87.
13. 13 Aynı yer.
14. 14 Aynı yer.
15. 15 584 nolu Evkaf Defteri'nde 43. 633 akçedir. 1500 tarihli evkaf defterinde (Nr. 565) Talaş köyü malikânesinin geliri 8802, Erkilet’in 10.146, Acı Kuyu mezraasının 360., Sultan Hamamının 6120 akçe olarak kaydedilmiştir. Saslu mezraası ise bu defterde yoktur. Bu mezraanın vakfa sonradan ilave edildiği anlaşılmaktadır.
16. 16 Konya Evkaf Defteri, Nr. 584 s. 87
17. İlk olarak C. Huart tarafından yayınlanan (Epigraphic Arabe d'Asie Afi- neure, III, 359) ve Sivas Salnamesi'nde de yer alan kitabeyi daha sonra M. V. Berchcm ve H. Edhem, tam metni vererek yayınlamışlar (CIA, III, 7) bun¬dan sonra da aynı kitabe şu eserlerde yer almıştır: 1. H. Uzunçarşılı - R. Nafiz, Sivas Şehri, s. 102; A. Gabriel, Afonuınents Turcs d'Anatolie, II, p. 150; Repertoire Chronologique d'Epigraphie Arabe, X, p. 147; S. Ün ver, Selçuk Tababeti, s. 56; S. Çetin taş, Sivas Darüççifası, s. 13.
18. Defler-i Evkaf-ı Rum, Tapu ve Kadastro Gn. Md. Arşivi, Nr. 583, s. 3.
19. S. Ünver, a.g.e, s. 57; S. Çetintaş, a.g.e, s. 105-107.
20. 20 “Medresc-i mezbûre asd vaziyette darüşşifa olub emr-i padişahı ve hükm-i şehinşahî birle medreseye tebdil olmağın ” Defler-i Evkaf-ı Rum, s. 3; “Vakf-ı darüşşifa der Sivas, haliya medrese olmuştur elan medrese, şimdiki halde mezkûr darüşşifa medrese olmuştur...” Sivas Tahrir Defleri, aynı arşiv, Nr. 14, s. 90. 103, 17:, 261, 280, 281, 282.
21.  Defler-i Evkaf-ı Rum, s. 3 a.
22. 22 Sivas Vilâyeti Salnamesi 1331, s. 208.
23. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, D. 584, s. 288-290. Sivas Darüşşifası vakfiyesinin Arapça metni ve tercümesi yayma hazırlamış olduğumuz Selçuklu Devri Sivas Abideleri ve Vakıfları adlı eserimizde verilecektir.
24. Kayseri Tahrir Defleri, s. 141 a.
25. R. Yinanç - M. Elibüyük, Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri, Gazi Eğitim Fakültesi, Yay. Nr. i, Ankara 1983, s. 56.
26. Sivas Tahrir Defleri, Tapu ve Kadastro Gn. Md. Arşivi, Nr. 14, s. 171 a.
27. Sivas Tahrir Defteri, s. 121 b.
28. Sivas Tahrir Defteri, s. 103 b.
29. I. H. Uzunçarşılı, Anadolu Kitabeleri, C.I, s. 100; S. Ünver, Selçuk Tababeti, s. 71; Y. Önge, Çankırı Darüçjifası, VD, sayı V, s. 251-252.
30. 30 Kırtaş veya kartiş çok küçük bir para biriminin adıdır. XIII. yüzyılda 50 kartiş 1 dinar ediyordu. Ibnü’l Adîm, Histoire d'Alıp, Yrc. E. Blohet, s. 181 not 3.
31.  Anadolu’da ortalama bir dirhem 3,086 gramdır. W. Hinze, Islamisch Marsı und Geuıichete, s. 5.
32. Medreseye tebdil olmağın şart-ı vâkıf-ı birle amel-i müyesser olmayub Defter-i Evkaf-ı Rum, s. 3a.
33. 33 R. Yinanç - M. Elibüyük, a.g.e, s. 56, 70.
34. 34 Kayseri Tahrir Defteri, Tapu ve Kadastro Gn. Md. Arşivi, Nr. 136, s. 141.
35. Sivas Tahrir Defleri, Aynı Arşiv, Nr. 14, s. 51, 52, 63, 67, 87, go, 103, 121.
36. Sivas Tahrir Defleri, s. 171, 173, 261, 280, 282.
37. Evkaf-ı mezbûre hasılı cümle senevi olmağın, kadimü’l ezmandan ila haza elan bade’l ihracat hasıl-ı evkaf-ı mezkûre kalil ve kesir erbab-ı vezaif mabeyninde bade ihrac-ı âşar yüz sehimden tevzi ve taksim olunmağın her sene altı yüz akçe re- kabe için mütevelli olanlar cümle-i hasıldan ahz idüb, baki hasıl üslub-ı sabık üzere tevzi ve taksim olunması kayd-ı defter olunub vezaif ve erbab-ı vezaif zikr olunur. Defler-i Evkaf-ı Rum, s. 3.

Şekil ve Tablolar

Şekil 1.

Şekil 2.

Şekil 3.

Tablo 1.