Şarkiyatçi Yazında “İran-İslam” Kavramının Oluşumu ve Neticeleri, Selçuklu Sanat ve Mimarlık Tarihi Örneği

Özet

Bu makale, özellikle İngilizce tarih yazınında yaygın bir şekilde kullanılan “İranİslâm” (Perso-Islamic) teriminin geçerliliğini sorgulamaktadır. Bu terimin gönderdiği kavram dünyası, Orta Doğu tarihi üzerine yapılan yayınlarda, eski İran kültürü ile sonrasındaki İslâm kültürü arasında bir birlik olduğu varsayımıyla icat edilmiştir. On dokuzuncu yüzyıldan bugüne İran üzerine, özellikle dilbilim kökenli tarihçilerin yaptığı çalışmalar, Hint-Avrupalılık üzerinden bir anlatı ve söylem gelişimine neden olmuş, Orta Asya, İran, Irak ve Anadolu’da İslâm döneminde ortaya çıkan medeniyet unsurları hemen her zaman eski-İran’a bağlanmıştır. Araştırmacılar bu terimi, İslâm egemenliği altındaki kurum, kültür ve âdaba ait geleneklerde İslâm-öncesi kültür unsurlarını çağrıştıran herhangi bir unsurla karşılaştığı zaman, üzerinde fazla düşünmeden yaygın olarak kullanmıştır. Bu durum İslâm medeniyetine katılan pek çok başka kültürün gözardı edilmesini; İran-İslâm adlandırmasıyla, kolaycı ve bütüncü bir yöntemle tanımlanması sonucunu doğurmuştur. Sonuçta, “İran-İslâm,” bir oryantalist paradigmanın temel terimi olarak, İslâm sanat ve mimarisi üzerine hakim anlatının da anahtar kavramlarından biri haline gelmiştir. Bu makale önce “İran-İslâm” teriminin tarih çalışmalarında hangi içerikte ve amaçlarla kullanıldığını sergilemekte, daha sonra Selçuk sanat ve mimari tarihi yazımını örnek alan olarak ele alarak bu kavramın kullanımını sorgulamaktadır.