Son yıllarda yapılmış olan kazılar neticesinde, bu gün sayıları ı 8.000 civarında olan Kültepe (Kapadokya) tabletleri arasında aile hukukuna temas eden vesikalann adedi az olduğu gibi, ifade tarzları da kalıplaşmış ve monoton bir şekilde karşımıza çıkmaktadır.
Prof. Dr. Emin Bilgiç, 1952 yılına kadar muhtelif yerlerde yayınlanmış ve yayınlanmamış aile hukuku ile ilgili yirmiye yakın belge tesbit ederek "Hititlerden Önceki Anadolu Halkının Evlilik Hukukunun Orijinal Tarafları (D.T.C.F.D. IX 3, s. 227-250'de)" adı altında yayınlamıştır.
Bunlardan beş adedi evlenme vesikası olup, bu belgelere ilave olarak, AKT I, s. 93-94, No: 76: Asurlu Idi-Adad ile Anadolu'nun yerlisi bayan Anana'nın evliliği konusunda olan, No: 77'de ise; Cı-Su'en adlı bir Asurlu ile, yine bir Asurlu olup, Ennam-A§Sur'un kız kardeşi olarak geçmekte olan Eta-RI'nin evlenmelerine ait bu iki belge de yukandakilere ilave edilmiştir.
Ayrıca yine aynı eserde toplanmış olan sekiz adet ayrılma belgesi olarak adlandırılanlardan da beşi yerli erkeklerle evli olan yerli kadınlara, üçü de Asurlu erkeklerle evlenmiş olan yerli kadınlara aittir.
Bunlardan başka boşanma ile ilgili vesikalardan bir tanesi: KKS, s. 67-69, No: 36'da neşredilmiş olan, yerli (Anadolulu) bayan klarnağarna ile yine yerli (Anadolulu) erkek I-Janalyana'nın ayrılmalarına dâir bir belgedir [1].
İkinci ve en yeni olan belgemizi aşağıya alıyoruz:
Boşanma ile ilgili yeni vesikamız, Asurlu tüccarlardan Ağğur-taklaku ile Anadolu'nun yerlisi bayan akriuğwa'nın boşanmalan ile ilgilidir.
Burada, kadın ve erkek boşanma, yeniden evlenme, boşandıktan sonra yeni eş seçme hususunda tamamen eşit haklara sahiptirler. Altıncı satı rda zikredildiği üzere: "O kadı nı n fiatı (bedeli) konusunda (da) (taraflar biribirlerine) dönmeyecekler (hukuki bir talepte bulunmayacaldar)" sözünden de; Bayan akriuğwa için önceden ödenmiş olan para ile ilgili bir talepte bulunmayacaklarını n ve bu konuda da mutabık kaldıkları= bir delili olarak kabül edilmelidir.
Bu ifâdelerden anlaşıldığına göre; diğer boşanma vesikalannın aksine, burada para konusu edilmemiş olup, her iki tarafın nzası ile gerçekleşmiş bir boşanmadır.
Kt.n/k-1414
Oy. ) Sa-ak-ri-uğ-wa a-ğa-at 2) A-ğür-tak-lâ-ku mu-tum 3) ü a-ğatum i-ne-zi-bu 4) a-bu-um a-na a-lyi-im a-na 5) mi-ma ğu-mi-ğu l i-tüwa- ar 6) lu a-na i-tü-ru 7) lu a-na 8) nu-a-im lu a-na DAM.QAR 9) a-ğar ta-lâ-ak to) ü A-ğür-tak-lâ-ku a-ğa-at 12) e-ha-az K. 13) a-Iyu-um a-na Ay. 14) a-na 15) mi-ma ğu-mi-ğu 16) lâ i-tü-wa-ar 17) İGİ A-lu-lu DUMU Wa-al-ha-âğ-na 18) İGİ Sa-ta-ah-§u DUMU Da-lâ-âğ ı g) İGİ A-ni-na İGİ İ-di-A-ğur 20) İGİ LAma- na-aly-ğu
(I-2) Sakriuğwa, Ağğur-taklaku'nun kansıdır. (2-3) Koca ve karı boşandı lar (Koca ve karı biribirlerinden ayrı ldılar). (4-5) Taraflardan biri diğerine herhangi bir şey için dönmeyecek (herhangi hukuki bir talepte bulunmayacak). (6) O kadını n fiatı (bedeli) hususunda da (taraflar biribirlerine) dönmeyecekler (bir itirazda bulunmayacaklar). (7-9) Sakriuğwa, ister bir yerliye, isterse bir tüccara (Asur'lu tüccara) kalbinin istediği yere gidecek
(gönlünün istediği veya sevdiği birisi ile evlenebilecek). 0-12) Ve ASğiırtaldaku (da) kalbinin istediği (bir) kadını alacak (gönlünün sevdiği bir kadınla evlenebilecek). (13-16) Taraflardan birisi diğerine herhangi bir şey için dönmeyecek (hukuki bir itirazda bulunmayaeak).(17) Walba§na'nın oğlu Alulu'nun huzurunda.(18) Daliğ'ın oğlu t-atı§u' .3nun huzurunda.( 9) Anini'nin huzurunda. Idi-A§§ur'un huzurunda.(2o) U§manah §u' [3] nun huzurunda.
Adli protokoller bizim metnimizde olduğu şekilde umumiyetle Asurlular [4] tarafından açılan dâvâlarda ve az sayıda olmak üzere Anadolu'nun yerlileri arasında vukubulmaktadır [5].
Bizim mahkeme zaptına göre, genç kızın erkek kardeşi (belki de ağabeyi) olan Pilah-Ikar, dâvâlı olan (dâvâ konusu edilen) Amur-Ikar'ı mahkemenin ve üç şahidin huzurunda, kız kardeşi ile evlenmeye davet etmektedir. Kızın erkek kardeşinin nişanlısı olan Amur-Htar ise evlenmeyi kabül etmemektedir. Metnimizin 15-16. satı rlarında kaleme alındığı şekilde dâmât adayının şu sözlerini okumaktayız:
"Günler geçiyor (metin: günler ölüyor/öldü) ve ben de ihtiyarlıyorum (yaşım epeyce ilerledi/yaşlanıyorum)"
Bu sözlerden anladığımıza göre, Anadolu'da kız ve erkeklerin çocuk yaşlarda nişanlandıklarmı açık bir şekilde ortaya koymaktadır 6. Yukarıda geçen satırlardan ayrıca, Amur-I§tar'ın genç kıza göre daha yaşlı olduğu kanaati hâsıl olmaktadır.
Burada Amur-IStar'ın mahkeme huzurundaki sözlü beyanı ile, "nişan hediyesi olan kemerin kendisine verilmemesi ve ağabeyine (büyük kardeşine) de bu konuda hiç bir bilgi verilmemesi sebeplerinden dolayı", üç adet şâhidin de onun söylediklerini teyid etmeleri üzerine, aralarındaki nişan akdinin bozulmasına küfi gelmiştir.
Bugüne kadar neşredilmiş Kültepe Tabletleri arasında aile hukuku ile ilgili olanları arasında, nişan akdi konusunda yazılı bir vesika elegeçmerniş bulunmaktadır. Bu durumdan anladığımız kadarıyla, nişanlanmalar aileler arasında akdedilmekte olup, yazılı bir belge tanzim etmeye lüzum görmemekteydiler.
Elimizde bulunan mahkeme zaptı, Kani § kârumu tarafından nişanın bozulduğuna ve genç erkeğin başka bir Asurlu kız ile evlenebileceğine karar vermiş olan en önemli ve en azından şimdilik eşine pek rastlanmamış, adli protokollerden ender olanlarından bir tanesidir.
M.Ö. ı goo- 7oo yılları arasında, Asur Ticaret Kolineleri Çağı olarak adlandırılan 200 yıllık bir dönemde kaleme alınmış olan bu hukuki belgeler Anadolu'da, adet ve geleneklerin hâlâ süregelmekte olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır. Bu adet ve geleneklerin sosyal düzene göre tanzim edilmiş hukuki müeyyidelere göre, bugün dünyanın en modem ülkelerinde olduğu şekilde, kadın-erkek eşitliği mevcuttu. Anadolu kadını evlenirken, Asur ülkesinde olduğu gibi, erkeğe satılmaz, başkasına da devredilmezdi. Kadına da erkeğe tanındığı şekilde, boşanma hakkı tanınmakta ve çocuklar da mahkeme kararı ile kendilerine verilmekteydi. Bu durum, Anadolu'nun en eski toplumlarının öz kavramı olan ana-erkil aile geleneğinin devamlılığını sağlayan izleri olsa gerektir.
Asur Ticaret Kolonileri Çağında, Anadolu kadını, dâima erkekle eşit muâmeleye tabi olmuş, hiç bir zaman ikinci sınıf bir varlık olarak farzedilmemiştir. Aynı zamanda bu çağın kadını sadece ana ve ev kadını (evin hanımı veya annesi) olmayıp, tek başına ülkesini yöneten, erkeği kral ile birlikte devlet otorite ve iktidarını yüklenmiş, ortaklanyla beraber ticaretle uğraşan, son derece gelişmiş kişiliği ile erkeğine paralel ve atbaşı biı mevkii işgâl etmekte olduğunu görmekteyiz. Bu çağda Anadolu kadınının, diğer Önasya ve Mezopotamya'da göremediğimiz geniş yetkileriyle önemli ve sosyal bir yapıya sahip olduğu gerçeği de ortaya çıkmış bulunmaktadır.
Ki. 88/k-625
Oy. 1-2) Pilab-iğtar, Amur-iğtar'a karşı bizi (şahit olarak) tuttu ve,
3-6) Pilab-lğtar, (Amur-iğtar'a) şöyle söylüyor:
Sen benim babama (kızınla evleneceğim diye) söz verdin.
Buraya gel (ve) karını al(kannla evlen).
7) Amur-İğtanda) (Pilab-iğtar'a) şöyle söylüyor:
8-9) Her ne kadar senin babana, (kız kardeşinle evleneceğim diye)
söz verdim ise de;
K. 10-14) Kayı n pederin yerine (kayı n pederi temsilen) nişan hediyesi olan Ay. belimin kemerini bana vermediğin gibi, (üstelik) benim kardeşime de (Ağabeyime de) (bu konuda hiçbirşey) söylemedin.
15-17) Günler geçiyor (O zamandan beri çok zaman geçti) ve ben de ihtiyarlıyorum (yaşım epeyce ilerledi), ve ikinci defa olarak bir Asurlu kız ile evleniyorum.
18-23) Senin kız kardeşinle evlenmeyeceğim (luzkardeşini almayacağım). Bu sözler (ve) (iffideler) üzerine Kâniğ kârumu bizim ile ilgili bu konudaki hükmünü verdi. Ve tanrı K. Ağğur'un kı lıcının huzurunda şahitliğimizi yaptık (iradelerimizi verdik)
ŞAHITLER:
24-27) İli-Alim'in oğlu Kuzizia'nın huzurunda.
sK. Idi-İğtar'ın oğlu Ab-ğalim'in huzurunda.
Dada'nın oğlu Bur-Sü'en'in huzurunda.
FILOLOJİK İZAHLAR:
1) St.5: ba-a-am : bâ'u = gelmek fiilinden yapılmış, Imperatif 2. teldl şahıs "gel" anlamı için bkz. AHw. 117/a; CAD b 181/f-2: TCL 21,271 : 10 = "ba-a-am ... ana GN itiia alikma"; CCT 4, 39/a r. ı o=" ba-a-am iğtha adi Alim akul"; TCL 21,267,17 "ba-aam lege"; CCT 3,29,18 = "ba-a-nim erbama"; TuM ı , 19/b: 14 also 20/a:15 = "also ba-a-am malliam come and pay me in full"; BIN 4,114 teblet ii, cf. MVAG 35,74 No. 325 : İİ — "ba-a-am ... ana Alim şiamma".
2) St.6: Eski Asurca'da "abâzum" fiili mastar hâlinde: "bir kız ile evlilik bağı kurmak, bir kız ile evlenmek, bir kadını eş olarak almak" anlamı için bkz. AHw. 18/b ve w; CAD A/1 175/b-176— "ahu- uz" 'eş olarak al/evlen' anlamında imperatif (emir kipi); Kadınlar için ise: "ana mutim nadânum — bir kızı kocaya vermek", anlamı için bkz. CAD M/2 314 v.d; CAD S 230-236; Belleten 51, sayı: wo, S. 42 , not: ı o.
3) St.ı o: e-ma-e "emum = kayınpeder". anlamı için bkz. K. Hecker, GKT= Grammatik der Kültepe Texte, 62/d: "e-mi-i-ma lâ e-mu-kâ= ist mein Schwiegervater nicht auch deiner"; VAT 9230, 25; Ayrıca bkz. AHw. 215/b: "e-ml-i-ma la e-mu-u-ka-ist ist mein Schwiegervater nict deiner?"; Ar.Or, 18/3,315, not. 49, 25: PN e-mi-ğu EL 187,10; bit e-rni-a BIN VI, 183,8; CAD E 155/b: OA: J. Lewy, Ar.Or. 18/3,375 not.49: "ğumma Lü ana bit e-me-Su zubullâ izbil u aSSassu metat DUMU.SAL.ME e-mi-su ibağği ha-di-ma e-mu DUMU.SAL e-mi-Su ki ağSatiSu mette ihhaz".
St.ı : "iS-ra-am a-na 12) qâ-ab-li-a": iSrum I: AHw.398/a: "eine Wollbinde"; aA: J. Lewy, HUCA 27,34, not! 17: iS-ra-am kauft!; VAT 9237,13; KTHahn 7,34; ICK 1,88,16 (MGiS-ram); TC 1,19,19; iSram Talhaditam 3,2108; cf. titâm u iS-ra-am CCT 3,25,27,31; BIN 4,4,88,4f.pl,f. (cf. eSretu 2a) x iğra-tim/tum ı 8o, 7; CCT 5,41a, 29; CAD İ/J 261/b: iSru A Yünden yapılmış kemer veya çarşaf gibi özel giyim eşyası. OA: Pl. iSrâtum.
KTHahn 7,34: "iğ-ra-am PN naS'akkum PN= ist brin-ging you one iSram-belt."
TCL IV, 19,19: "1 iS-ra-am u ı patram natbaham damqam Sebilamma— send me one iSram and one good butcher knife".
TCL XXI, 210,8: "iğ-ra-am Talhatitam one iğram- garment of Talhat-quality(or make). cf. ana ı 6 iS-ra-tim 3 Talhate aSqul= I paid (x copper) to three natives of Talhat for ı6 i.-garments. BIN IV, 180,7, also 3 iS-ra-tum 2/3 MA.NA URUDU three İ.—gar-ments (costing) forty schekels of copper OIP XXVII, 58,26, also 1 iS-ra-am BIN IV, 88,4 and 5; ı TCJG iS-ra-am kisâm tadmiqtaka PN naS'akkum PN= is bringing you one i.-belt (with an attocked money bag as a present for you Hrozny Kültepe 88,16; iS-ra-am aqqablia §rmama= buy me one i.-belt to (put around) my waist= bana beli-mi saracak şekilde bir kemer satın al"; VAT 9237, 13, cited by J. Lewy, HUCA 27,34, not. Il 7.
Her ne kadar K. Balkan, Belleten 51, sayı: 200, s. 423'de: "Nişanın görüldüğü şekilde erkek tarafından resmi bir beyanla bozulması, erkeği, ailesi tarafından kızın ailesine verildiğini düşünebileceğimiz nişan hediyelerini geri almak hakkında her-halde yoksun bırakmaktadır. Bununla beraber Kültepe tabletle-rinde herhangi bir nişan hediyesi söz konusu edilmemiştir". Sayfa 425'de de: "Kapadokya metinlerinde bir nişan hediyesi söz konusu edilmemiştir. Fakat kızın erkeği koca olarak kabül etmemesi herhalde bir kızı, erkeğin ailesi tarafından kızın aile-sine verildiği farzedilecek nişan hediyeleri üzerindeki tasarrufun-dan mahrum bırakmaktır". diye söz etmekte ise de; Bizim met-nimizin ı 1-12. satırlannda bahsi geçen eşyanın, yukarıdaki kay-naklardan da anlaşılacağı üzere, Asur Ticaret Kolonileri Çağın-da nişan hediyesi olarak "belkemeri" verilmiş olduğunu görüyoruz.
