İ.Ö. 1. Binyılı Orta Anadolu'sunda ana tanrıça kültü ile ilgili 2 grup çanak-çömlek görülmektedir. Birinci grubu, üzerinde ana tanrıça figürü olarak değerlendirilmiş kadın figürleri[1] bulunan ve Geç Demir Çağı'na (İ.Ö. 650/600 - İ.Ö. 450/400) tarihlendirilenler, ikinci grubu ise, kabartma olarak yapılmış bir çift meme bezeği ile bir kadının göğüslerini yansıtarak büyük olasılıkla ana tançayı simgeleyen ve Hellenistik Çağ'a (İ.Ö. 4-1. yüzyıllar) ta-rihlendirilenler oluşturur[2].
Birinci grupta 1 tanesi Boğazköy'den, 2 tanesi de Maşat Höyük'ten olmak üzere toplam 3 örnek bulunmaktadır. Büyükkale 1. yapı katında ele geçmiş olan ve İ.Ö. 6 yüzyıla tarihlenen Boğazköy örneğinde (Çiz. 1 ) ana tanrıça figürü, dışa açılan ağız kenarlı, boynu hafifçe belirtilmiş, şişkin gövdeli ve büyük olasılıkla düz dipli bir çömleğin üzerinde yer almaktadır. Çömleğin ağız kenarı üstünde, dikine olarak yapılmış 3 adet dikdörtgen şeklinde tutamak bulunmaktadır. Kap üzerindeki[3] ana tanrıça ortada ayakta durmaktadır ve ayaklarını da örten uzun bir elbise giymiştir. Uzun saçları kıvırcık olarak gösterilmiş olan ana tanrıçanın yanlara doğru açılmış kolları altında her iki tarafta birer tane olmak üzere, yüzleri birbirine bakar durumda yerleştirilmiş, ağızları açık, sivri dişleri ve ince uzun dilleri olan, siluet tekniğinde yapılmış iki aslan figürü yer almaktadır. Kompozisyonun üst kısmı ise, büyük olasılıkla, ana tanrıçanın bir niş içinde olduğunu belirtmek için en üstten başlayarak çok düzenli olmayan içiçe yarım dikdörtgenlerle doldurulmuştur.
Birbirleri ile oldukça benzeşen Maşat Höyük örnekleri stilize olarak yapılmışlardır. II. yapı katının ilk evresinde (I.Ö. 600-550) ele geçmiş olan ilk örnekte[4] ana tanrıça figürü yuvarlak dudaklı, dışa açılan ağız kenarlı, kısa boyunlu, dibe doğru daralan şişkin gövdeli, omuz üzerinde simetrik olarak yerleştirilmiş iki dikey şerit kulplu bir küp üzerindedir (Res.l, Çiz.2). Bu küp gövdesi üzerindeki açık renk zeminli çerçeve içinde, kalın silindir boyunlu, geniş üçgen gövdeli ana tanrıça, ucundan yere kadar uzanan ince birer şerit sarkan kollarını, büyük olasılıkla göğüslerini simgeleyen ve her iki yanında duran kırmızı renkte iki yuvarlak kabartmayı saracak şekilde yana açmıştır. Üçgen şeklindeki elbisesi çapraz tarama ile bezenmiş ve kısa bir başlık giymiş ana tanrıçanın başının üstünde dönüşümlü olarak yerleştirilmiş baklava dilimi-mekik motifi dizisi yer almaktadır.
Yine II. yapı katının ilk evresinde ele geçmiş olan ve birçok yönü ile ilk örneğe benzeyen ikinci Maşat Höyük örneği de[5] bir küp parçası üzerindedir (Res.2 a-b, Çiz.3). İlki gibi açık renk zemin üzerine yapılmış örnekte kanat şeklindeki kollarını yukarıya kaldırmış ana tanrıçanın başındaki polosu alın üstünden yukarıya doğru genişlemekte ve yatay bir zikzak hatla ikiye ayrılmaktadır. Ana tanrıçanın göğsünü simgelediği düşünülen yuvarlak kabartma yerinden kopmuştur. Elbisesi ilk örnektekine benzer şekilde çapraz tarama ile bezenmiş ana tanrıçanın başının üstünde yine dönüşümlü olarak yerleştirilmiş bir baklava dilimi-mekik motifi dizisi yer almaktadır.
Çapraz taramalar ile bezenmiş, uzun ve aşağı doğru genişleyen üçgen şeklindeki elbiseleri, gövdelerinin her iki yanında bulunan ve ana tanrıçanın göğüslerini simgelediği düşünülen, çevreleri boya ile belirlenmiş yuvarlak kabartmalar her iki Maşat Höyük örneğinin en belirgin ve ortak özellikleridir. İki figür arasındaki en belirgin fark ise, polosların ve kolların şekilleridir.
Maşat Höyük ana tanrıçaları ile Boğazköy ana tanrıçası arasında özdeki benzerlikler dışında, birçok farklılık vardır. Maşat Höyük ana tanrıçalarına göre daha değişik bir şekilde betimlenmiş olan ve çift meme bezeği bulunmayan Boğazköy ana tanrıçasının polosu yoktur, uzun saçları kıvırcık olarak gösterilmiş olup, her iki yanında duran aslanları kontrol eder durumda ve bir niş içinde betimlenmiştir.
Orta Anadolu İ.Ö. 1. Binyılı boya bezekli çanak-çömleğinin ana tanrıça kültü ile ilgili olan ikinci grubunu, Geç Demir Çağı geleneklerini güçlü bir biçimde taşıyan Hellenistik Çağ örnekleri oluşturur. Bunlar, bir kadının gö-ğüslerini yansıtan kabartma olarak yapılmış birer çift meme bezekleri ile büyük olasılıkla ana tanrıçayı simgelemektedir. Konumuzla ilgili çift meme bezeğin en erken örnekleri, ilk grupta incelediğimiz Maşat Höyük küplerindeki ana tanrıça figürleri ile birlikte görülmektedir (Res. 1, Çiz. 2 ve Res. 2 a-b, Çiz. 3). Söz konusu örneklerdeki ana tanrıça figürlerinin göğüslerini simgeleyen bu meme bezeklerin, ikinci gruptaki örneklerde ana tanrıça figürü olmadan yapılmış bulunmaları, ana tanrıça kültünün Hellenistik Çağ'da çanak-çömlek üzerindeki değişimini açık bir şekilde göstermektedir.
İkinci grupta 1 tanesi Maşat Höyük'ten, 1 tanesi Alişar'dan, 3 tanesi Suluca Karahöyük'ten (Hacıbektaş Höyük) ve 3 tanesi de Topaklı'dan olmak üzere toplam 8 örnek bulunmaktadır. Maşat Höyük'ün son yapı katında ele geçmiş olan ve İ.Ö. 4. yüzyılın son çeyreğine tarihlendirilen ilk örnek[6], üstten görünüşü yonca yaprağı şeklinde kısa gaga ağızlı, kısa boyunlu, ağızdan gövdeye ulaşan şerit kulplu, şişkin gövdeli ve düz dipli bir testi üzerine yapılmıştır. Bu testinin gövdesindeki krem renkli alan, üzeri tek merkezli dairelerle süslenmiş meme şeklindeki bir çift yuvarlak kabartma, boyundan aşağı sarkan ve ucunda kalp şeklinde bir nesne bulunan kolye şeklindeki bezeme ile büyük olasılıkla ana tanrıçanın boynunu ve göğüs kısmını yansıtmaktadır (Res. 3 a-b).
Alişar'da ele geçmiş örnek[7], ince dudaklı, kapak yerleştirmeye uygun olması için dışta kalınlaştırılmış ağız kenarlı, silindir boyunlu, yumurta gövdeli, omuz üzerinde simetrik olarak yerleştirilmiş iki dikey kulplu ve düz dipli bir küptür (Res.4, Çiz. 4). İ.Ö. 4. yüzyıla tarihlendirilmiş bu küpün gövdesinin üst yarısında bitki motifleri ve kuş figürleri ile birlikte uçları çukurlu bir çift meme bezek görülmektedir. Küpün boyun altı birbirleri ile bağlantılı kama dizisi motifi ile bezenmiştir. Ağız kenarı dışında ise yine bitkisel motifler görülmektedir.
Alişar örneğinin yakın bir benzeri Suluca Karahöyük'te ele geçmiştir[8]. Yine I.O. 4. yüzyıla tarihlendirilen, kapak yerleştirilmeye uygun olması için dışta kalınlaştırılmış ağız kenarlı, silindir boyunlu, yumurta gövdeli, gövde üzerinde simetrik olarak yerleştirilmiş çift şerit kulplu ve düz dipli bu küpün gövdesi üzerinde bir çift meme bezek bulunmaktadır (Res. 5 a-c). Doğal bir görünüm kazanmaları için uçlan kabarulıp, çukurlaşurılmış bu meme bezek-lerin arasında bir lotus motifi yer almaktadır. Küpün omuzu üzerinde ise, düz ve dalgalı şeritler arasında sarmaşık yaprakları ve üçgenler görülmektedir.
Bu küpün, Hacıbektaş Müzesi'nde sergilenmekte olan fakat henüz yayımlanmamış ve büyük olasılıkla Geç Hellenistik Çağ'a (I.O. 2. veya 1. yüzyıl) tarihlendirilebilecek yine çift meme bezekli 2 benzeri, Suluca Karahöyük'te bu geleneğin oldukça güçlü olduğuna işaret etmektedir.
Bu tür çanak-çömleğin en yoğun olarak görüldüğü merkezlerden biri olan Topaklı'da 3 örnek ele geçmiştir. Geç Demir Çağı sonlarına ve Hellenistik Çağ başlarına ait "L" tabakasında bulunmuş olan ilk örnekte[9] büyük olasılıkta dışta kalınlaştırılmış ağız kenarlı, silindir boyunlu, yumurta gövdeli, gövde üzerinde simetrik olarak yerleştirilmiş çift dikey şerit kulplu ve düz dipli bir küpün gövdesi üzerinde uçları çukurlu bir çift meme bezekle bir-likte yine doğadan alınma motifler kullanılmıştır (Res.6). Meme bezeklerin arasında, dikey olarak yerleştirilmiş baklava dilimi motifi dizisi, iki yanında ise yine dikey yerleştirilmiş gövdeleri baklava dilimi motifi dizisi şeklinde be-lirtilmiş ağaç motifleri görülmektedir. Orta Anadolu'da Geç Demir Çağı'n- dan başlayarak geleneksel bir şekilde Hellenistik Çağ içlerine kadar uzanan süreçte boya bezekli kaplar üzerinde görülen bazı ağaç motifleri kutsal ağaç olarak yorumlanabilir. Bu bağlamda, Maşat Höyük'te kanatlı boğalar arasında[10], Alişar'da sfenksler[11] ve alışılagelmiş olanlardan oldukça farklı olarak yapılmış geyikler[12] gibi dini düşünceleri yansıtan figürler arasında görülen ağaç motiflerini kutsal ağaç olarak değerlendirebilirsek, bu örnekte görülenleri de yine kutsal ağaç olarak yorumlayabiliriz.
Geç Hellenistik Çağa ait "C" tabakasında bulunmuş olan ikinci örnek[13] dışta kalınlaştırılmış ağız kenarlı, silindir boyunlu, yumurta gövdeli, gövde üzerine simetrik olarak yerleştirilmiş çift dikey şerit kulplu ve düz dipli bir küptür. Küpün gövdesi üzerinde meme bezeklerle birlikte yine doğadan alınma motifler görülmektedir (Res.7).
Topaklı'da yine Geç Hellenistik Çağ'a ait "E" tabakasında ele geçmiş olan son örnek[14], aynı zamanda bu grubun yalın olarak yapılmış tek temsilcisidir (Res.8). Dışta kalınlaştırılmış ağız kenarlı, silindir boyunlu ve küresel gövdeli bir küp parçası üzerinde uçları çukurlu bir çift kabartma meme bezek görülmektedir.
İkinci grup örneklerinin bir tanesi testi (Res. 3 a-b), diğerleri ise, tip olarak birbirleri ile çok benzeşen küpler üzerine yapılmışür. Testi üzerine uygulanmış olan ile yalın olarak yapılmış olan dışındaki tüm örneklerde meme bezeklerin doğayı yansıtan bitkisel motifler ve kuş figürleri, ya da yanlızca bitkisel motifler ile birlikte gösterilmiş olması, çift meme bezekli çanak-çömleğin, doğanın ve hayvanların hakiınesi olan ana tanrıçayı (Potlmia Theron) sembolize ettiğini işaret etmektedir.
Çift meme bezeğin testi ve küpler üzerine uygulanmış olmasının birbiri ile bağlantılı iki nedeni olabilir. Birinci neden, bu tür kapların boyun ve gövdeleri ile insan görünümünü kabaca andıran bir forma sahip olmasıdır. İkincisi ise, depolama işlerine sahip bu kaplarda saklanmış olabilecek tohumluk tahılların tanrıça betimlemeleri ve simgeleri ile bereketlendirilmesi, yani ritüel depolama amacıdır. Maşat Höyük testisi ise, yine bereketlendirme amacı ile sıvı ya da maya gibi yarı sıvı maddeleri depolamada kullanılmış olabilir.
Ritüel amaçlı bir depolama işleminde kullanıldığını düşündüğümüz ana tanrıça kültü ile ilgili bu kapların. Geç Demir Çağı'na ait olan birinci grubunun dönem ve düşünce olarak koşutları olabilecek nitelikteki örnekler Yu-nanistan ile Doğu Anadolu ve Transkafkasya'da görülmektedir. Yunanistan'da Thebeai kökenli olduğu belirtilen, Subgeometrik Çağ'a (I.O. 700-650) tarihlendirilmiş bir amfora üzerinde yer alan ve tanrıça Artemis olarak değer-lendirilmiş ana tanrıça figürünün[15] yer aldığı kompozisyon, kurgu bakımından Boğazköy örneğini anımsatmaktadır. Yine depolamaya uygun bir kap üzerinde yer alan bu örnek, ana tanrıça kültünün, Ege dünyasında da Orta Anadolu'da olduğu gibi aynı amaçla çanak-çömlek üzerine yansıdığını göstermektedir.
Kadın yüzlü kaplar olarak tanımlanan ve 2 tanesi Doğu Anadolu[16], bir tanesi de Transkafkasya[17] kökenli olan bir grup kap ise, dış yüzlerinde kabartma olarak yapılmış ve boya ile bezenmiş kadın yüzleri ile karakterize olurlar. Tarihlendirilmeleri tartışmalı olan söz konusu kaplarla ilgili olarak yakında yazılmış bir yazıda, bunların Urartu sonrasına, yani Akamenid dönemine tarihlendirilmeleri önerilmiştir[18]. Bu tarihleme yapılırken doğru bir şekilde, bu kaplar üzerinde yer alan Triangle Ware[19] türü bezemeden yola çıkılmışür. Son yıllara değin İran kökenli olduğu iddia edilen Triangle Ware türü bezemenin artık Orta Anadolu Geç Demir Çağı boya bezekli çanak- çömleğinde de yaygın olarak görülmesi[20], bu bezeme türünün kökenini tartışmalı bir duruma getirmiştir[21]. Bu bağlamda, Urartu sonrası bir döneme yani Geç Demir Çağı'na tarihlendirilmesi önerilen kadın yüzlü kaplar üzerindeki kompozisyonu oluşturan hem üçgen motifli bezeme, hem de büyük olasılıkla bir tanrıçayı simgeleyen kadın yüzü betimleri, bu kapların zayıf da olsa Orta Anadolu Geç Demir Çağı etkilerini taşıdığını göstermektedir. Ayrıca, kadın yüzlü kaplar ile ilgili söz konusu yazıda[22], bunların ne amaçla ve hangi işlev için yapılmış ve kullanılmış olabileceği sorunlarına hiçbir öneri getirilmemiştir. Bu olası ilişkiye dayanarak, hepsi de çömlek formuna sahip olan kadın yüzlü kapların Orta Anadolu'daki çağdaşları gibi ritüel amaçlı bir depolama işleminde kullanılmış olabileceği olasılığı üzerinde durulmalıdır.
Ana tanrıça kültü ile ilgili kaplardan, Hellenistik Çağ'a ait olan çift meme bezekli grubun koşutlarının hiçbir bölgede ve hiçbir dönemde şimdiye değin görülmemesi ise, Anadolu insanının ana tanrıça kültünü yorumlamadaki zenginliğini yansıtmaktadır.
KATALOG*
Çizim 1
Çömlek. Büyükkale I. Yapı Katı. Yük. 19.1 cm
Bittel/Nanman 1953, s.32-33, abb.l 1-12 a-c; Bittel 1970, s.152-153, fig.38
Resim 1/Çizim 2
Bir küpün ağız ve gövde parçası (Mşt.77/126). II. Yapı Katı'nın ilk evresi. Yük. 42 cm, Gen. 58 cm. Bezeme açık renk zemin üzerine kırmızı ve siyah ile yapılmış. Özgüç 1982, s.61, lev.78/2, şek.152
Resini 2 a-b/Çizim 3
Bir küpün boynu ve gövde parçası (Mşt.78/109). II. Yapı Katı'nın ilk evresi. Yük. 32.2 cm, Gen. 33.7 cm. Kırmızı astarlı. Bezeme açık renk zemin üzerine yapılmış. Özgüç 1982, s.61, lev.78/3 a-b, şek.162.
Resim 3 a-b
Yonca ağızlı testi. Son Yapı Katı. Yük.26 cm, Gen.20.2 cm. Açık kırmızı astarlı. Bezeme krem renk zemin üzerine kırmızı ve siyah ile yapılmış. Özgüç 1982, s.53, Lev.68/i a-b
Resim 4/Çizim 4
Küp. Yük. 72 cm, A. çapı. 29 cm, Gen. 52 cm.
Aknrgal 1955, taf. 34/a
Resim 5 a-c
Küp (Hb. B. 177). Yük. 53 cm, A. çapı 22 cm.
Balkan/Sümer 1970, s. 37, 40, res.2-3
Resim 6
Ağız ve boyun kısmı noksan tümlenmiş küp.
Polacco 1971b, s. 34, tav.XIII/20; Polacco 1972, s.193, fıg 11
Resim 7
Ağzının bir kısmı noksan küp.
Polacco 1971a, s.15, tav.XXV/A
Resim 8
Bir küpün ağız ve gövde parçası.
Polacco 1969, s.80, tav. VI/9
