Kırım Hanlığı Kadı Sicilleri Bulundu

Kırım'ı İstilâ eden Rus ordularının Hanlık merkezi Bahçesaray'da Kırım Tatar Kültürüne ait eserleri, bu arada kütüphane ve arşivleri kasden yaktıklan biliniyor. Fakat yine de bazı arşiv koleksiyonlarının ve kitapların bu tahtiplerden kurtulup günümüze kadar geldiği anlaşılıyor. Bu kalıntılardan, St. Petersburg'da Etnografya Müzesi Türk-Tatar bölümünde, Kırım kadi mahkeme sicillerininin saklandığı uzun zamandan beri biliniyorsa da, bu arşiv üzerinde şimdiye kadar esaslı bir araştırma yapılamamıştır. Bu belge koleksiyonunu St. Petersburg'da görmüş olan rahmetli Prof. Bekir Çobanzade, Okuv İşleri dergisinin no. 4-5'de yaymladtğı "Okuv işlerinde Ameliyat ve Nazariyat: Leningrad'da Kırım Hâzineleri" adil yazışında bu arşivden kısaca haber vermiştir. Koleksiyonun I. cildinin kapağındaki notu Çobanzade ol(lığlı gibi nakleder. Bu not şoyledir: "Kırım Hanları zamanında toprak tasarrufu belgelerine ait olup Arapçaya çevrilmiş olan eski Tatar Kadiasker Defterleri”, çobanzade, hakli olarak bu notta yapılan yanlışlan düzeltmiştir, ilkin, bu belgelerin dili Arapça değil. Osmanli Tükesidir. İkincisi, toprak tasarrufundan ziyade, bu gibi kadi sicillerinde gördüğümüz her çeşit hukuki sorimla ilgili hüccet, sened ve ülenlerin terekelerini İçerir ve yer yer kadılık işlerini ilgilendiren Han yarhğfermanlannın kopyalarım verir. Yazar, bu belgelerin Hanlık döneminin kanunları, idari, hukuki kurumlan, o donemin siyasi, İçtimaî ve iktisadi liayati üzerinde kesin bilgiler sağladığını İşaret eder ve üç belgenin tam metnini verir. Çobanzade'ye gore kullanılan dil, o zaman Hanlık divanında kullanılan dil, yani Osmanli divan dilidir. Çobanzadenin ifadesinden anlaşıldığına gore, o zaman Kırım'a ait bu ve başka materyaller (mesela Hüseyin Kefevrnin Râznâme adil eseri) St. Petersburg'da Etnografi Müzesi'nin Türk-Tatar bölümünde saklamyormuş.

Kırım Hanlığına ait bazı belgelerin, Kırım'da Gaspirali Kütüplianesrnde sakil bulunduğunu. Dr. Hakan Kırımlrdan öğrenmiş bulunuyordum. 1994 yılının 1&21 Mayis gl illeri Kırım'ı ziyaretim srrasmda adr geçeıı kütüphaneye gittim,. Kütüphane Müdürü sayın Naciye Tairova bana 61 cililik koleksiyonu gösterdi ve btmlarm üzerinde çalışmam İçin hiçbir yardnm esirgemedi. Bn 61 cilt, orjinalleri değil, tarih sırasryla yapıştırılmış fotokopilerini içeriyor; fotokopiler genellikle iyi okunnr durumdadır. Naciye Tairova'mn anlattrklarrna ve sonradan mektupla verdiği bilgilere gore, koleksiyonun Gasprrah İsmail Bey Kütüphanesine gelmeden önceki serüveni şudur. II. Dünya Savaşr’ndan önce koleksiyon Yalta Çark Müzesrnde Krimski Nauçno-Issledovatel'skiy (Krnm Araştırma Enstitüsü)nde saklamyormuş. Kirun Devlet Arşi١٦ Müdürü Stepanova Antonina'nin anlattığına göıe. Mayıs I944'de Kırım Tatarlarının toptan sürgün edilmesiyle beraber. Tatarlara ait irer çeşit kültür kalıntılarının da yok edilmesi İçin gizli bir emir gönderilmiş: o zaman koleksiyon, Krnm Devlet Агіѵі'пе getirilmiş, o zamandan 1992 yılına kadar kutular İçinde bu arşivde şaklanmış. I992'de Arşiv Müdürü Antonina, ciltlerin kaloriferci tarafından ocağa atılıp yakıldığına tanık olmuş ve yakılmadan kalan ciltlerin Krnm Müzesrııe V’erilmesini sağlamış. Ancak Müze idaresi, preıısip olarak Müze'de yalnız bu gibi belgelerin kopyalarım değil, orijinallerini saklamayı benimsediğinden bu fotokopi ciltleri. Müze Müdürü Enver Abdullayev'in tavsiyesi üzerine, yeni açılan İsmail Gaspil'alı Kütüphanesine verilmiş. Böylece, I992'de koleksiyon bu kütüphanenin rrıalı olmuş.

Ünlü Rus orientalisti B.A. Gordlevskiy'nin 1968 tarihli bir makalesinde haber verdiği؛ başka bir tarih hâzinesi, ihtimal bugün lafta (lalta) Müzesrnde araştırıcısını beklemektedir. II. Dünya Savaşından önce Kırım'ın incisi bu güzel şehirde bir Şark Müzesi varmış ve müdürü Yahya Kemal bey admda bir Kırımlı İmiş. 1944 sürgününden sonra bu müze ortadan kalkmış ve kitaplar kutular İçinde Rus Müzesrııe naklolunmuş. Gordlevskiy'nin bildirdiğine göre, burada çok değerli yazmalar saklanıyordu. Aydar (Haydar) Emirov'a göre, belki de bu hazine lâlâ oradadır. Yazık ki, Yalta'ya gidip bunları araşuracak zamanım olmadı.

Gaspirali Ktüphanesrndeki vesika koleksiyonuna gelince, resmi yazıda 72 defterden soz ediliyorsa da, bugün koleksiyonda 5-7, 12, 39, 41-3, 50, 63, 69-70 no.lu ciltler noksandır ve bugün kütüphanede yalnız 61 cilt fotokopi mevcuttur. Noksan ciltler belki kalorifer kazanma gitmiş olanlardır. Ukrayna Akademisi Institute ofOriental Studies üyelerinden Dr. Victor Ostapchuk, bu koleksiyonun bir mikrofilm kopyasını Ukrayna Arşivi İçin aldığını ve bir kopyasını da Bilkent üniversitesi Kütüphanesine göndereceğini bildirmiştr.

Koleksiyonun ilk ve son cildini incelediğimizde, belgelerin, I. cildin ilk belgesinin Ramazan 1022/Ekim 1618 tarihinden 72. cildin son belgesinin tarihi olan Cemaziyelahir 1163/16 Mayıs 175O'ye kadar 142 yıllık donemi kapsamakta olduğunu görmekteyiz. Bu arada, 1018/1609 yılına ait yarliglar da kopya edilmiştir. St. Petersburg'daki asil koleksiyonda oteki yıllara ait orijinal ciltler de mevcut olabilir. Biz orijinal koleksiyonun bulunup incelenmesini bekleyerek, elimizdeki bu 61 cilt fotokopi üzerinde birkaç gün İçinde yaptığımız hızlı taramada İlginç goriip kopya ettiğimiz belgeleri, koleksiyonun önemini anlatmak üzere burada yayınlamaktayız.

Bazi Sicil Defterlerinin Mukaddimeleri

24 no.lu Defter:

قد وقعت *ذه الصكوك والسجلآت فى نوبة تراب افدم العلماه العظام ابو العود بن محمرد القاضى بباغجه سراى اغروة فى عصر سليم كراى خان ابن تهادر كراى خان خلدان خلافته الى انقراض الدوران سنة ثمانين و ثمانمائة والف من الهجرة النبوية عبه افضل التحية تحريراً فى اواثل شهر جماذى الاولى توكل عل خالفى عفى عده العافى بمده وكرمه العافى محكمة متعلقة ناحية مجلاتيدر ملفمز مصطفى افندى وفقدرك تبتى وقتلرنده تدوين اوشمشدر

(V. 1)

25 no.lu Defter:

فى زمن ....... مراد كراى حان ابن مبارك كراى ملطان ابن ملامت

كراى خان........... ابراهيم المبتلى بغضاء قره صو .... فى غرة شهر رمضان المبارك

لتة ١٠٩٤

قد مرده ....فى زمن .... حاجى كراى خان بن قريم كراى مططان ابن ملامت كراى خان .... عبد العلام المبتلى بغضاء قره صو انحمية قد وقع الضبط و التحرير فى يوم خاس عثر من شهر صغر الخبر كنة خمس وتعين والف ض هجرة من ل* الزو الشرف تمم بالخير لنة ١.٩٥ خلافة حاجى كراى خان ادام الله عمره لتة ١.٩٥

(S. 86)

.... فى زمن سليم كراى خان ابن تهادر كراى خان .... فى نوبة .... احمد المبتلى بغضا؛ قره صو فى غرة محرم ١.٩٦

وقعت هذه الصكوك المرعية والجلات الشرعية فى نوبة العا لم الفاضل السيد عارف اندى القاضى بالجند المنصور .الخانى وفى ططنة اكرم الخاقان سليم كراى خان ابن تهادر كراى خان ابذان نعالى عمره ودولته الى انغراض الدوران لتة تع وتعين والف من غرة جماذى الاولى

72 no.lu Defter

اعون بالله من الشيطان الرجيم سم الله الرحمن الرحيم رب يسر ولانعر رب تمم بالخير قد وقعت هذه الجريدة الشرعية والصكوك ارعية فى نوبة اضعف العباد فتح الله القاضى بباغجه مراى المبرومة عفى عنه العافى وفى ططت اشجع الزمان اللطان ابن اللطان ارسلان كراى خان ابن دولت كراى خان اتدان دولته الى انقراض الدوران جرى ذلك وحرر فى اليوم التاسع من جماذى الاخر سنة ثلت وستين ومائة والف

BELGELER

1

خانلق كابدن قانون بو عل سينا الحاج شيخ اندى [يه] ويريلوب غفلت اولغيه ديو كب اولندى

2

حاجى احمد اغا يلفيجيى اورتان اودقان بن عبدان مجلس شرعده ديوان كويندن عهان بن بافى نام كنه محضرنده تقرير كلام ايدب نهر صالغبرده جا جاينككى جماعتد ن قولبكى بن قوشاى نام كه كندو ملكندن اولان اله اياق قلعه ص تربيه سندن طوغش كوك اله باشل آتن بكارعى ايجون ويرمش ايدى يلقيدن كجن سنه مرقة اولغش ايدى مزبور قولبكنك مزبور كوك اله باشل آتن اشبو عدان النده بولدم بالشرع طلب ايده رين مالكى بنم حفظمده ايكن مرقة اولغفين بندن طلب ايده جكدر حالا غزاده در بن طلب ايدرس سؤال اولنسون ديومزبور وصفلو عدانده اولان آق احضار ايتديروب اشبواتدر ديودعوى ايتدكده مزبور عداندن سؤال اولندقده اشبوآق مزبور قرية ديواندن حيدر غازى بن محمد شاه ديوانه بر آت ويروب اول بكابو آنى ويردى واون فلورى دخى ويرجك ايدى بوندن غنرى ننه بلمزين ديو مدعاى سالف الذكرى انكار ايديجك مدعى مزبور اورتان اودقاند ن مدعاسنه موافق بينه طلب اولندقده جماعت جاجا ينككدن نورى بل بن جانباى وجماعت قوكراتدن محمد صوفى بن اخمار حافظ مدعاى مزبوره موافق اداء شهادت شرعيه اتدكرنده شهادتلرى حيز قبولده واقعه اولوب مزبورات مزبور عغان الندن اليويريلوب راعى مزبور اورتان اودقانه تليم ايتديرلدوكى غب الطلب كب اولندى تحريراً فى التاسع والعثرس من رمضان المبارك سنه اثتين وعثرس والف

شهود الحال : عغان رازيجى *اشم اففدى عبد الجبار ابن مغر خليفه المؤذن خرو بن عبدان وغيرهم

ÖZET: Yılkıcı Ortan (?) Odkan, Koşay oglu Kulbeğrne ait Gök Alabaşlı atin bir yil once suriiden çalınmış olduğunu, sonra au Disan köyünden Osman elinde bulduğunu, sahibinin ati kendisinden isteyeceğini ifade ederek atin kendisine teslimini istiyor: at getiriliyor, davacı o at olduğunu söylüyor; Osman'a sorulduğunda ben bu ati Dan köyünden Haydar Gazrden karşılığında bir at verip aidim, aynca bana on flori verecekti, bundan başka bilgim yoktur, yanıtını veriyor. Bunun üzerine at çobanmdan kamt s teniyor. iki kişi onun iddiasına tanıklık ediyorlar. Şeriat kurallarına uygun olarak yapılan bu tanıklık üzerine kadi atin at çobanma verilmesine hukm ediyor ve atin ona verildiği sicile yazılıyor.

YORUM: At sallibi seferdedir, giderken atını bakmak üzere yılkıcı Ortan'a bırakmış. Yılkıcı, at sürüsü sahibi Hacı Ahmed Ağa'nın yılkıcısıdır. Kırım Turk-Tatar yüksek sınıfının en önemli serveti at sürüleridir. Hacı Ahmed Ağa'nın bir at sürüsü vardır ve sefere gidenlerin atlarım da saklamak üzere sürüsüne almaktadır. Gök Alabaşh adi '-erilen çalınmış at, besbelli bir cins atur, değerlidir. Davalı ati kendisinin çalmadığını, köylüsü Haydar Gazrden aldığını iddia ediyor. Bu zat. Divan Köyüne adını vermiş önemli bir kişi olmalıdır. Her ne ise. kadi, tamklann tanıklığı üzerine ati yılkıcıya geri verdiriyor.

Canbek Giray Han'ın Yarlığı, 1612 Nisan

جانبك كراى خان سوزم

قدوة القضاة والحكام عمدة الولاة الاسلام بالفعل كوزلو افنديى وقره صو افنديى وفرحكرمان قاضيمى وقرم افندمى وماير قضاته بامرهم اعلام يربغ شريف اولدركه قضالركوزده كندكوز اولميوب مجل و حجتده ورمم نمتده حدمحدوددن زياده تعدى اوزره حركت ايدنلرى امتحدام ونائب ايلدكلركوز س نيمو ع شريغمز اولوب بيوردم كه من بعد نض قضاكوزده بالذات كندكوز مصالح ملمينه مقيد اولوب كندكوز اولمدقجه اهل علم وصاحب حلم وكب مجلات ونمت خصوصلرنه رسوخ اوزره اولنلرى امتخدام ايده مز وزياده تنبيه ايدوب مجله مكز اقجه وصورتنه اوتوز ايكى اقجه ونت مواريثده قرقده بردن بر اقجه زياده الميوب محضريه دخى بيله حاب اولنه بوندن [غدرى] يافته اقجه مى ديو الميه لر وعتاق نامه يه برغروشدن زياده الميه لر و وجه مفروح اوزره نائبلركوزه محكم تنبيه تأكيد ايده مز وكندكوز دخى تحت قضاكوزده اولان فقرا ايله منوال مشروح اوزره معامله ايده مز ورموم وعوايدده تعدى ايلميه مز شويله كه ذكراولناند ن زياده فوق العاده رمومدن و عوايددن طمع خامه دوشوب تعدى اولنه سبب عزلكز بيلوب اكا كوره اجراى شرع شريغده مجد و ساعى اولامز نايبكزايتدكلرى محفا كندكوزه عايد اولوب كنديلركوز مؤاخده اولورمز نائب تهانه اولمق احنفالى يوقدر منوال مزيوردن نائبك تعديى دخى موجب عزلدر شيله بيله مزيو مقوله كمنه لرى استخدام اتميه مز قضا كوزه كندكوز مقيد اوله مز و مرموماتدن (موهرياتدن) وحكم اولناندن مطلقارمم ديو [ننه] الميه -ز و نائبلركوزه تنبيه ايدوب تهره الدرميه مز همان مجل اقجه مى صورت اولورسه صورت مجله اوتوز ايكيدر بوندن زياده الفيه و وصيت و وقف و بدل اقجه لرندن دخى رسم مجل ديو بر حبه الميه مز والدرميهمز ونايبكز ايده سبب عزل بيله مز اكاكوره مقيداوله مز شويله بله مز ديو يربغ شريف ويرلدى تحريراً فى اواخر صغر المظفر

(Cilt I, V. 22)

OZET: Can bek Giray Han'ın yarlığı, 1021 Safer sonlan/1612 Nisan sonlan.

Gozleve, Karasu, Ferah-Kerman, Kırım ve oteki kadılıklara gönderilen bu yarligda, mahkemelerde kadıların halkın işlerini naiblerine bıraktıkları ve bunların sicili, hüccet ve resm-i kismet harçlarım haddinden ziyade aldıklan belirtildikten sonra kadıların İşleri kendileri görmeleri, naib kullanmak gerektiğinde bilgili ve insaflı kimseleri seçmeleri emredilmekte ve alınacak resimlerin hadleri saptanmaktadır. Buna gore resimler:

Tablo 1.

Bu resimlerden başka, fazladan muhziriyeve yafta akçası adıyla para alınması yasaklanmıştır. Hükümlerden ve mühür gereken belgelerden resim alınmaz; vasiyet, vakf ve bedel akçası da resimden muaftır. Bu emre aykırı olarak fazla resim alan kadıların azl olunacağı bildiriyor. Naiblerin davranışlarmdan kadılar sorumludur.

Sicili : bugün noterlerin yaptığı hukuki tescil İşidir.

Sûret ; malikeme defterine kayıtlı sicilin kopyası istenirse aynca resim verilir.

Ktsmet-i mevâris: mahkeme yoluyla yapılan miras taksiminde akça üzerinden değerlendirilen mallar ne kadar bir yekûn tutarsa bunun kırkta biri resim olarak alınır.

Muhziriyye: miras taksiminde ilgilileri mahkeme huzuruna çıkaran muhzır İçin aynca bir resim istenmesi adet olmuşsa da, bu yasaklanmıştır. Keza yasaklanan yafta akçası miras taksiminde verilen belge İçin alman bir resim olmalıdır.

Mahkeme defterlerine kaydolunan vasiyyet ve vaklfdan resim alınmam asi emrolunmuştur.

YORUM: Bu yarlığı gönderen I. Devlet Giray Han'ın torunu II. Canbek (Canibeg) Giray Han 1610-1623, 1624 ve 1627-1635'de üç defa Kirim tahtına çıkmıştır. Yariig, 1612 Nisan tarihi taşıdığına gore ilk hanlığına attir. Malikemede kadi arafmdan alman resimler, gerek Kırım'da gerekse Osmanli imparatorluğunda halkın en çok sızlandığı konulardan biri idi. Hükümdarların lialka adil görünmek amaci ile bu gibi resimleri bir düzen altına almak İçin kanunlar çıkardıklarını ve bazan son derece sert önlemlere baş vurduklarım biliyoruz. Yıldırım Bayezid'in kadıları bir evde toplayıp yakmak istediği hakkında. Anonim Tevârih-І Â1-İ Osman'da bulunan halk rivayeti bu bakımdan ilginçtir. Osmanli pâdişâhlarının kadıları tefti? İçin vilayetlere gönderdikleri müfettişlerin raporları Topkapi Sarayı arşivinde ortaya çıkmıştır. Mahkeme resimlerini düzenlemek üzere Fatih Mehmed, Kanuni Süleyman ve I. İbrahim tarafından çıkarılmış kanunlar tarafimizdan ozetlenmiştir. Bu gibi düzenlemelerin, özellikle, hükümdarların kamu oyunu kazanmaya muhtaç oldukları dönemlerde çıkarıldığını saptamaktayız. Osmanlilara öteki hanlardan daha çok tabilik gösteren Can bek Giray Han, Kirım'da mirzalara karşıt halkın sevgisini ve desteğini kazanma gereğini anilyordu.

Bu yarligda kadıların İşleri, atadıkları naiblere bırakuklan belirtiliyor. Kadılar, merkez kaza mahkemelerinde ve nahiyelerdeki mahkemelerde kendilerine vekil olarak naib tayin ederlerdi. Bu naibler, onlara karşısorumlu olup hükümet karşısında onların davranışlarından yalnız atayan kadi sorumlu olurdu. Bilgisiz ve açgöz naibler adalet düzenini bozan başlıca seheplerdendi. Çoğu zaman kadilann, fazla resim toplamakta onlan kullandiklari da bir gerçekti. Halkı soymakta onlar İşbirliği halinde idiler. Evliya Çelebi, kadıların gelirinden söz ederken, her şehir ve kasabada onlann adaletle şu kadar, zulümle onun iki üç kati gelir topladıldannı kaydetmiştir. Can bek Giray'm yarlığı, kuşkusuz bu gibi kötüye kullanmaları önlemek İçin çıkarılmış kanun niteliğinde bir hükümdar emridir.

Bu yarligdan Kırım Hanlığında efendi unvanı taşıyan büyük kadıların Gözleve (Közlev), Karasu, Farah-Kerman ve Kinm şehirlerinde bulunduklaпт öğreniyoruz.

Bu hanlık yarığında belirlenen mahkeme resimleriyle I. İbrahim (1640 1648) zamanında Osmanli mahkeme resimleri karşılaşurıldığında:

Tablo 2.

Gazi Giray Han Yarlığı, 1609 Haziran

بويرلخ بلخ سعادت تبليغمز الوب تورغان عمومك لوركان (ç) عبدى اغا وجانم ورمضان وحمزه وبالى وديكر بالى و محمد و مصطفى واحمدبيك وسفربيك وغير بيولا وكوجك وعل بك وبراق كوله اهايتدن عمرما اعيانى بوندن اسبق درمعادتمه كلوب صارىقياساكنلرندن دعاكويلريمز دن يعقوب شيخ وحاجى محمد خليفه و غدريلرندن شكابت ايدوب خلاف شرع وخلاف قانون فيونلريمزدن هر قوزى قيوندن قيون باشته برر اقجه قيون حقى المق استرلر قانون اوزره شثلك ويرردك زياده بر نته ويرمزيدك بدعت ميئه احداث ايدوب بزى رنجيده ايدرلر زمان عدالتكزد، اولماسون رفع اوشماس رجا ايدروز والأ ظلم صربحدر و بدعتدر ديو اظهار تظلم اتدوكلرى باعثدن بدعت سيئه اولدوغى معلوم يادشاهانم اولمغين مجدداً امرشريغم ويردوم وبيوردومكه بالفعل قاضى عسكريمز اولان اعلم الطاء وافضل الفضلاه عبدان افندى زيد فضله اشبو حكم شريغم مجل ايدوب شرع شريف طرفغدن دخى مؤكد صورت مجل ويروب ششلكدن زياد، بر اقجه وبر حته بر ننه ويرلميه اول بابد٠ براق اتى و اوتوز سكانتك تجونلرينه وجمع تجونلردن زياد، تجون حقى طلب اوشميه بو ديارد، فيون حقى اولمدوغى بالذات كندى معلوممزدر برخان زمانند، اوض دكلدر بزوم زمانمزد، دخى اولمزدر هركيم احداث ايدرسه كدوسنه ايودكلدر بروجهله وبرطريقله قيون حقيجون درسعادتمدن يرلخ النورسه عمل اوشميه اشبو امرشريفمله عمل اولنه هركيم مخالغت ايدرسه حقتدن كلنور شويله بله لر علامت شريغمه اعياد ليلار تحريراً فى اوايل شهر ربيع الاول منه ثمان عثرة والف بمقام باغجه مراى

(Cilt I, V. 83)

ÖZET: Barak-Kole köyü ileri gelenleri hanlık divanına gelip koyun ve kuzu başına bir akça koyun-hakki alınmasından şikayet ederler. Evvelce adet olarak yalnız (sürü başına) bir şişlik (şişek ?) verilir, başka bir şey verilmezken, Sankaya’dan ulemadan Yakub §eylı ve Hacı Mehmed Halife ve baş-

kalan koyun başına bir aka almak isterler. Halk bunun Şeriata ve kanuna aykırı bir bid'at olduğunu ileri sürerek kalkmasını isterler. Bunun üzerine Han bu yarlığı Kadiasker Abdullah Efendrye göndererek şişlikten başka hiç bir şey verilmemesini emreder ve boyle bir vergi alınmasını kesin biçimde yasak eder; almak isteyenlerin cezalandırılacağını İlân eder. Yarlig Kadiasker tarafından mahkeme defterine tescil olunacak ve isteyene bundan bir kopya verilecektir.

YORUM: Kırım'da, Osmanli ülkesinde olduğu gibi, koyun hakki olarak koyun başına yanm veya bir akça vergi alınmasına kalkışılmıştır. Ki rım'da eskiden beri yalnız bir şişlik verilirmiş (burada şişlik, Osmanlica'daki şişek, yani iki yaşındaki koyun olmalıdır). Moğol vergi sisteminde boyle bir vergi vardı. OsmanlIlarda koyun resmi ve başka adlar altında 15. yüzyılda 3 koyuna bir akça٠ 16. yüzyılda iki koyuna 1 akça, daha sonra bir koyuna bir akça olarak koyun vergisi ahnagelmiştir®. 16. yüzyıl sonlannda Kınm’da Gazi Giray II (1588-1596) ve halefi Can bek Giray dönemlerinde Osmanli kurumlan, adetleri, özellikle ulema vasıtasıyla hızla yayılmakta idi.

Vergi sorunu, yerleşmiş adet ve çıkarları ilgilendirdiğinden tabii sert tepki doğurmakta idi. Köylerde Tatar ileri gelenleri, bunlann arasında Hanilk sarayı hizmetlileri ağa ve beyler bu tepkide onde gelmektedirler. Vergi, zulüm ve bid'at olarak protesto edilmektedir. Şeriat ve kanuna aykırı olduğu doğru olmasa bile (koyun resmi orfi, yani devletin koyduğu bir vergidir), hakli çikmak İçin yine de meşruluğun temeli sayılan bu iki hukuki esasa baş vurulmaktadır. Han, şikayetleri tümüyle lıaklı bularak "bu diyarda koyun hakki olmadığı bizzat kendi ma'lûmumuzdur, bir han zamanında olmuş değildir, bizim zamanımızda dahi olmazdır, her kim ihdas ederse kendüsine eyi değildir” diye kesin bir dille vergiye karşı olduğunu ve kaldırdığını ifade eunektedir. Han'ın, yarlığı Kadiasker'e gönderilip onun sicillerinde tescil olunmasını istemesi bunun bir kanun sorunu olmasındandır. Osmanli idaresinde devlet kanun ve tüzüklerini uygulamada kadılar sorumlu idiler. Kanun sicille yazılır ve özel kişiler istediğinde kadımn resmi onayı ile kendilerine bir suret (kopya) verilirdi.

5

Yer anlaşmazlığı konusunda kadi hükmü

اولدركه جماعت اص اهالى سيله مناى اهايفك ير خصوصنده نزاعلرى اولوب خان حضرتلرينلث امر شريقى ايله ازرنه وارلدقده مناى اهايندن باشايق قوشاى بن آفى جوره و جارلغاش بن قولبكى و ماير لر ى جماعت اص اهايندن تورمش بن كوجك واس جوره بن معطفى وسايرلرين احضار ايدوب اقاى محمد افندى تعيين ايدن ستوردن ماعدا ايكى طرفنده ايكى قطعه ير دخى بزم ملكمزدر بو اص غصباً برقا ج [يلل٠ر] ضبط ايدوب اكمشدر سؤال اولنسون ديدكده اص ادملرندن مزال اولندقده انكار ايله جواب ويرجك سفور متاى اهايندن بينه طلب اولندقد ه جماعت قبجاقدن نمربن موسى و جماعت مونيراحافظدن شعبان بن دوين وجماعت جوندلايدان اقمدد صوفى ابن جان توغان حاضرون اولوب ديدر كه اشبو ايكى طرفده اولان ارض شرفاً اسمعيل جك اودرسته منتهى وغر بأ طريقه منتهى اشبو حدود ايله محدود ارض مناى اهايناث ملكى در حام افندى حكم اممشدر بزلر شاهدلريز شهادت دخى ايدريز ديجك شهادتلرى بعد التزكيه قبول اولنوب مناى اهاينه حكم اولندى تحريراً فى شهر جمادى الاولى سنه اثتين وعثرين والف شهود الحال : عبدان افندى الواعظ قريان جركز عبدالغازى الامين قرية

قوكرات اسن قول بن دلى صوفى عيى صوفى بن

انات قرية اسماعيل مصطفى صوفى امين انجى قرية جركز

OZET: As cemaatiyle Manay ahalisi arasında tarla konusunda anlaşm azlığın çözülmesi İçin Han'ın emri üzerine kadi, iki tarafın temsilcilerini malikemeye çağırıp tanıklan dinledikten sonra sınırın iki tarafında iki kıta yerin Manay ahalisine ait olduğuna hükm ediyor.

YORUM: Çok eski bir Kafkas haliti olan As cemaati bir klan olarak görünüyor. Bu tarihte bunlar Kırım Tatari ile kaynaşmış Müslüman bir halk olmakla beraber ayn etnik bir cemaat birliğini koruyor.Taşıdıklan adlar Küçük Oğlan, Turmuş, Mustafa oğlu Esen çora ilginçtir. Gerek As gerek Manay lıalkının tanm yapuklan açıktır. İlginç olam, toprağın, cemaatin toplu ortak mülkiyetinde gösterilmesidir. Belgede iki başka cemaat, Cemaat-i Kıpçak ve Cemaat-i Cundlaydan diye anılmıştır. Tanıklar arasında Çerkez köyü vaizi Abdullali efendi, yine ayni koyden Mustafa Sofi, Kongrat köyünden Abdulgazi anılmaya değer.

6

محروسة كفه ده كول جامعى محله مى ساكنلرندن احمديك ابن نصوح الجدى محرومة طربزون ده اناغى حصارده بازار تجرمى مجد محله مى ساكنش ند ن دركاه عالى يكجريلرندن رئيى سفينه امحق ياشا بن حين ايله مجلين شرعه حاضران اولوب اشبو امحق باشه بر شايقه كمينه نولن ايله طوز تحميل ايدوب طرابزونه كرندرمش ايدم مزبور طررى حقلثوب حالا امحق ياشه ده برحبه علدقه م قالمدى ديو بالطوع الصاف اقرار واعتراف ايدوب بالمواجهه مزبور امحق باشه مزبور امديكك جمع كلامن تصديق ايدوب *اهو الواقع عل وقرعه تجد اولندى تحريراً فى ٢٨ ربع الاول لتة احدى و عثرين■ والف شهود الحال : مرلوى افندى ابن رجب جعفر باشه ابن عبد الله

محمديك ابن عبدان من طربزون مرور بن عبدان الحضر

(Ciltl)

ÖZET: Kefe'li sipahi Ahmed Bik, gemi kaptanı Trabzonlu yeniçeri ishak Beşe'nin şaykasıyla Trabzon'a tuz göndermiş, aralarındaki navlun an1 aşmasına gore lıakkını aldığına dair sicili.

ضربخانه اوستغده اولان يهودى هارون ولد ياقو مجلس شرعه كلوب خلقدن ضربخانه يه ضرب ايجون كومش ويرن الحاج فرح بالى ومحمد ومحمد الحاج سيد موس ولدارملان ومراد ولد بو ياجى و اوك ولد مهب اوراهم ولد براخه وغدرى ايله حاضرون اولوب ضربخانه باغجه مرايدن كوزلوه قالقمغه فرمان بادشاهى اوض اشيورنجبرلرك ضرب ايجون ويرلمش المده درت يوزطقان ايكى حوق كومغارى واردر واستاد النده دخى بر مقدار كومشلرى واردر مزبوره ٤٩٢ جبوفى اندن غيردر كوزلوده مزبورونك حقلرين تليم ايده رين ديو مغر اولوب و مزبورون دخى تصديق ايدوب ما هوالوانع قيد اولغدكا تحريرا فى اواط جماذى الاولى لة ١.٢١

شهود الحال : محمد جلبى [امين] ضربخانه احمد جاوش ابن عبدى خواجه يرويز بن عبدان غيرهم

(Ciltl)

ÖZET: Han'ın emriyle darbhanenin Bahçesaraydn Gozleve'ye kalkması üzerine bazı Yahudilerin para basımı İçin darbhaneye verdikleri 492 adet gümüş çubuklan ve usta elindeki gümüşler üzerindeki haklannm darbhaneye bakan Yahudi Harun tarafìndan Güzleve'de verileceği hakkında güvence veren bir sicili.

8

شكر يازيجى ابن محمد عبدالجبار المؤذن ابن ام مقر

قلعه :«ودى لرندن اولان اليا يمودى ولد زرع يمودى و اورام :هودى ولد براها :«ودى مجلى شرعه حاضرون اولوب مذكور اليا مرقوم اورام محفرنده تقرير كلام ايدوب برقطعه ملك خاصم اولان ارض كه قبله طريق عامه سيى وشرقآ انايم جشمه س وشمالأ نفس ا«ره ض وغربأ محمود جلبى باغجه سفه منتهى [در] ذكر اولغان محدود بر قطعه ارضى مثار اليه اورامه هبة صحيح ايله هبه ايلدم اولدخى حاليا سب بلعقار ايله قبض ايلدى بعد اليوم بغم ملكدن حقوب اورام ملكنه داخل اولوب ارض مرقومه عوض مزبور اورام بكا بر تلل خاره نماش برطونلق قريمزى كجه ورب بن دخى عوض مرقومى الدم ديدكده المزبور اورام دخى اليا المرقومك بالمواجهه جمله كلماتى تصديق و جمله اقوالى تحقيق ايديجك بالطلب قيد سجل اولندى تحريرأ فى١٦ ريع الاخر سنه ١٠٢٢

(Cilt 1 V. 5)

ÖZET: Yahudi ilya Yahudi Avram'a bir araziyi kendi toprağı gibi (sebb fa'/-aa) kullanılmak üzere hibe ediyor ve karşılığında bir telli hare kumaş ile bir elbiselik kırmızı yünlü kumaşı İvaz olarak alıyor. Bu İşleme dair sicili.

9

Eflakli bir esirin âzâdlık davası

مرحوم مرقوم محمد اغانك ابناء كبارى مزبورون حن ويونس ومرتضى واولاد صفارى وصيلرى مزبوران الحاج حين وحضر باشه وبيوك قزلرى وزوجه مى وكيللرى مزبور عمر حلبى والحاج عل ويونس محضرلرنده كتعان نام افلافى الاصل غلام تقرير كلام ايدوب *رحوم غازى كراى خان وفاتندن صكره افندم مرحوم مرقوم محمد استانبوله واردقده استانبولده بنى اعتاق اتمشى ايدى وصكره استانبولدن ينه باغجه ممرايه كلل٠ كده مدبر اول دحى ديمش ايدى عتقم طلب ايدرم سؤال اولنسون ديوبط ....

OZET: Mehmed Ağa sağlığında Gazi Giray Han'ın vfaundan sonra İstanbula gittiğinde Eflak ası llı kölesini âzâd etmiş, Bahçesaray'a dönünce onu müdebber yapmış (yani belli bir hizmeti belli bir zaman içinde gördükten sonra ög-iir olmasını şart koşmuş). Mehmed Ağa ölünce köle, oğullarının (mirascı olarak kendi üzerinde hak iddia etmelerini önlemek üzere) dava açıp âzâdlığım tescil etmek istiyor.

10

At satışından borç

قرية فوكرات ماكفلرندن الله قل بن عل حن بن ياركلدى يه اتوز التونه برات بع اتمشدم آقجه ستى سقردن كلوب ويرجك ايدى توقزن الدم بافى من طلب ايدرس .... اون بش التونه صلح اولنوب ... فى٣ شهر جماذى الاول سته ١٠٢١

(CiltlvlO)

ÖZET: Kongrat köyünden Allahkulu, Yargeldi oğlu Hasan'a otuz altına bir at satmış, dokuz al tin peşin, kalanım seferden dönüşte ödemek üzere. Sefer dönüşü Allahkulu parasım almak İçin dava açıyor, onbe؛ altına sulh oluyorlar.

11

Bir borç davası

كفه ده جامع كبير محله سندن بالش جلبى مرحوم سلامت كراى خان حضرتلرينك قوللر اغامى اشمحمد اغابن قراكوز الحاجك كتخدامى عل قلح س بجدالله مجلى شرعه احضار ايدوب مزبور اشمحمد اغاده او حيوز فلورى حقم اولوب قرق بش فلورين نقدويروب ايكى يوز القش فلوريسندن الغش فلورى يه ماجرى الاصل يرشيان غلام وايكيوز فلوريسنه درتيوز عدد قيون ببع ايدوب .... جماذى الاول ١٠٢١ (Cilt 1, ١,٠ 20)

ÖZET: Kefe'de Camiikebir mahallesinden Bali؛ Çelebi, Selamet Giray Han'ın киІІаг-Ağası !؛mehmed Ağa'nın kethüdası Ali Kıhç'ı, alacağı 300 flori İçin da١,a ediyor: borçlu 45 florisini nakit vermi60 .؛ fiorisi İçin Macar as-

imdan genç bir kole ve 200 fiorisi İçin 400 koyun vermesi koşulu ile anlaşıyorlar.

12

Gazi Giray Han'ın Kızı Melek Sultan Hânî'nin Azametşah Mirza

ile nikah ve mehr sözleşmesine dair sicili

مرحوم و مفقور غازى كراى خان حعفرتلريتك صلبيه مى ملك سلطان خانى جانبندن تزوغ اق يه وكالتى مؤيد غازى بيك ابن بئر احمد وصفا بن سعدى شهادتلرى ايله ثابته اولان تين محمد ويوان ابن اوكش ايله عظمت شاه ميرزا ابن استى بيك جانبندن مثار اليها خانى يى تزوجه وكالتى شعبان بن يومف و باى محمد بن كو سره شهادتلرى ايله ثابت* اولان ببرام عل بيك بن رجب مجلس شرعه حاضران اولوب مشاراليها ملك ملطان خانى يى مغور عظمت شاه مبرزايه وكيللرى تزوغ وتزوج ايدوب بيك فلورى وبيك غروش و بيك تكه و بيك اقجه مهر مؤجل تميه ايلدكلرى منوال مغور اوزره نكاح عقد اولندوغى قيد سجل اولندى

شهود الحال : الحاج حين ابن ................ قاسم دده ابن ءبد١لله

منصور ابن بالى يرويز بن عبدان وغيرهم

(Ciltl,v. 58.)

ÖZET: Melek Sultan Hânî'nin vekilleri Tin Mehmed ve Yavanın vekaletleri Gâzî Bik ve Safa tanıklığı ile saptanıyor; Esen Bik oğlu Azameta '111 vekilleri Bayram Ali Bik'ın vekaleti de çaban ve Bay-Mehmed'in tanıklığı ile saptanıyor; vekiller nikâhı kıyıyorlar ve Melek Sultan Hânî İçİ!1 bill fiori, bin guru؛ ve bin tenge ve bin akça mehr-i müeccel tayin olunuyor.

13

Bir mudaraba, ticaret ortaklığından, doğan bir alacak davası

كفه مكانند ن درعدالت سياهيلرندن ممى بن داود .... قضا؛ مانكوب مضافاتتدن بالقلاغى سكاتندن يوريل رئيس ولد ديمترى محفرند ه اقرار صحيح و اعتراف صرع مرعى قيلوب قصبة اق كرمانده يومف خليفه نام كنه يه عل طريق المضاربه قرق يرعدد مكة حنه ويروب مغور يوسف خليفه دخى نكر اولنان مكة تركه يه ويروب مذكور يوريلى رئيسك كمينه قومش ديو دعرى ونزاع ايدر ايدم .... يكرم برمكة حنه يه صلح ايدوب .... ١٠ شرال ١.٢٧

(aiti. 86)

ÖZET: Kefeli Sipahi Memi, Akkerman'da Yusuf Halife'ye mudaraba, ticaret ortaklığı İçin 41 hasene al tin vermi؛, o da bununla zalrire alıp kaptan Dimitri oğlu Yurilrnin gemisiyle gondermi؛, Memi parasım almak İçin dava açıyor, sonunda 21 altına sulh oluyor.

YORUM: Mudaraba ortaklığında, sermayeyi verenle onu uzak yerde ticarette işleten arasında, masraf çıktıktan sonra kârın yanyanya paylaşılması üzerine sözleşme yapılır. Yusuf Halife, satin aldığı terekeyi kaptan Yurili eliyle denizaşırı değerlendiriyor. Kaptanlar navlun İçin satıştan hisse alırlar, bu yüzden sipahi Memi, Yusuf Halife ile anlaşmazlığa düşmüş ve onu dava etmiştir.

14

Hacı Giray Han'ın Yeniçeri Serdarı atamasına dair fermanının

tescili

فرمان نريف حاجى كراى خان فى نصب مرداو يكيجريان

باعث تحرير يارلخ شريف خانى بودركه اشبو دارندة امر شريغم اولان نوز معرجى باشى تيك وكل حسن بثه ى نره صريه مردار نصب ايدوب يدينه يرلغ ثريغم ويردم ويور دمكه نره صوده اولان اكر يكيجرى و طوبجى و جبجى وعجم اوغلانى ونول اوغلى بونلريك برميتك شقاوق ظهور ايدرسه ثابت [Sic] قدوة القضاة قره صو قاضيى افتدى حضورينه كتوروب توحمتى اولد قدن صكره قولمز معرجى باش نيك وكيلى سردار حسن بثه نيك يدينه ويره لر اخردن كيم 'بمسته مانع و مزاحم اولميه لر شويله بله لر امر شريفمله عامل اولالر تحريرا فى الثانى من شهر ربع الاخر لتة ١.٩٥

(Cilt 25, ١,٠ 4)

ÖZET: Hacı Giray Han, Mataracı Başrnın vekili yeniçeri Hasan Be şe'yi Karasu'ya yeniçeri serdarı tayin ediyor, o, Karasu'da gorevli bütün kapıkullanm, yeniçeri, topçu, cebeci, acemi oğlanı ve kulogullan üzerinde otorite sahibi olup bir yolsuzluk yaptıklarında Karasu kadısı huzuruna götürüp hüküm aldıktan sonra (hükme gore cezayı yerine getirmek üzere) mahkemeden teslim alil.

15

Tüfenk satin almak İçin Karasu'da Avarız Aksi toplanması

١٠٩٥ تاريخنده شهر جماذى الاخره سنده محمية قره صو ايكى توفنك اولمق اوزره تهر توفنك باشنه قرقر التوندن سكان التونه محلاته توزيع اولندغى صورتيدر

Dipnotlar

1. Bu kütüphane Şubat 1991de eski Rüşdiye Mektebi binasında açılmış olup Kırım Tatarları Meclisi'ne bağlıdır ve onların en önemli kültür merkezlerinden biridir. Kütüphane, Türkiye'den kitap bağışlar) beklemektedir.
2. "Rukopisi Vostoçnogomuzeja goroda Yalti" (Yaka şehri müzesinde bulunan el yazmaları) Akadenaia Nauk, CCCP, Seçilmiş Eserler, cilt IV, 257-261.
3. Bu mikrofillıder, 24 Mayıs 1995'de T.C. Dışişleri Bakanlığı eliyle teslim alınmış ve Bilkent Üniversitesi Halil Inak& Koleksiyonuna konmuştur. Arastırıcıların incelemesine açılmak üzere düzenlenmektedir. Bilkent Kiltilphanesinin izniyle, Devlet Arşivi ve Kurumları, buradan mikrofilmlerin kopyalarım alabilirler.
4. Leningrad'daki asıl koleksiyonu görmüş olan Cobanzüde'nin 1. ciltten naklettiği Rusça not gösteriyorki, koleksiyon bu cilde, yani 1613 yılı ile başlamaktadır. CobanzLde son cildin tarihini vermemiştir.
5. "Adâletnâmeler", Türk Tarih Belgeleri Dergisi, Il/ 3-4 (1967), 78.
6. Osmanhlarda eski kanunlarda koyun-hakkı, koyun-resmi, koyun bacı, koyun âdeti, koyun degiiri adı altında anılır. Fatih kanunnamesinde üç koyuna 1 akçadır. 16. yüzyılda çoğu yerde (Ğ.L.Barkan, Osmanlı İmparatorlugunda Zirai Ekonominin Mali ve Hukuki Esasları, I. Kanun- /ar, Istanbul 1943, 1528 tarihli Kütahya Kanunu: 24 m. 5; Nigebolu, Kanuni dönemi, 269 m. 13; Kayseri 1500, 57 m. 6)iki koyuna bir akça alınırdı. Sefere gitmeyen Kocacık yörüğit 3 koyuna bir akçe verir. Mogol adeti Anadolu'da devam etmiş görünmektedir. Sürüden yatak resmi, yaylak resmi veya luşlak resmi olarak bir koyun ahmr. Yaylak resmi ve kışlak resmi bir tiınara dışarıdan gelen 300 koyunlu her bir sürüden bir koyun olarak alınır. Zülkadirli beyleri bayramda her sürüden bir koyun ahrlarmış. Osmanlılar bunu kaldırdılar (Barkım, Bozok: 128 m. 44). üçyüz koyun bir sürü sayılır (Barkan1584, 50 m. 10).

Şekil ve Tablolar

Tablo 1.

Tablo 2.