Kitap Tanıtma:
ABDULLAH CEYHAN, Sı fıfıt-ı Müstakim ve Sebil üncl Mecmualan Filınsti, (Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları 298 İlmi Eserler 55), Ankara, 1991, X+610 s
Bilindiği gibi Sırt-ı Müstakim ve Sebilirr-Reşâd birbirinin devamı olarak önce Arap harfleri, sonra da yeni Türk harfleriyle yayınlanan ve ilk sayı sı ile son sayısı arasında 57 senelik uzun bir devreyi içeren son derece de önemli süreli yayınlarımızdan birini oluşturur. Onun önemi çok değişik yönleri dolayısıyla ortaya çıkmaktadır. Bunlardan biri 1925 ila 1948 seneleri arasında 23 sene ara verilmiş olsa bile, yarım asırdan fazla varlığını korumu§ olmasıdır. Bizim ülkemiz için bunun ne anlama geldiğini bası n tarihçileri kolaylıkla anlayacaklardı r. Tabiatıyla bu mecmua/derginin devamlılığındaki başarı , ona gönül veren yöneticileriyle birlikte, yazarları, okuyucu kütlesi ve temsil ettiği fikirle doğrudan alakalıdır. Bu yönden yaklaşıldığında Striit-t Müstakim, Ikinci Meşrünyet döneminin serbesti ortamında yayın hayatına başlayan çok sayıdaki sürekli yayın organı içerisinde Islamcı akımın başta gelen temsilcisi olarak karşımıza çı kar. Nitekim o kendisini; 'Din, Felsefe, Edebiyat, Hukuk ve Ulümdan Bâhis Haftalık Gazetedir' şeklinde tanımlar.
Sırt-ı Müstakilin'in ilk sayısı 30 Şaban 1326/14 Ağustos 1324/27 Ağustos 1908 Perşembe günü çıkmıştır'. Mecmuanın resmen başlangıcı (tarih.; tesisi) ise 11 Temmuz 1324/24 Temmuz 1908'dir. Hemen bütün gazete ve dergilerimizde olduğu gibi Sırat-1 Müstakim de, yayın ilke ve takip edeceği çizgiyi ilk sayısında yer alan önsöz mahiyetindeki kısa makalede ortaya koymuş bulunmaktadır. Ed-Dinü'n-Nasfha başlığı n' taşıyan bu makaleden yapılacak kısa alıntı, dergi konusunda yeterli fikir sahibi olmamıza imkan vermektedir. Buna göre Sırt-I Miistakim'in çıkış amacı; *Fâtiha-i a'mâl (amel'in çoğulu) ve mukaddeme-i âmâlimiz (emel'in çoğulu), din-i mübfne hizmet ve ihvân-ı mü'minfne nasi'hatle müstelzim-i saadet olan menhec-i kavfm- i istikâmet ve Sırat-ı Müstakfm-i hidayete davetten ibaret... Şems-i taban-ı islâmiyet gözlerini kamastırdığı huffas-ı binanın setr-i envar-ı hakikat maksad-ı garaz-karisiyle her lıd. r diyanet-i muazzama- i Muhammediye aleyhine neşriyat-ı Pide ve isnadat-ı kâzibeden hali kalmadığından nesriyat ve müftereyat-ı vakı-a delâil-i akliye ve berahin-i nakliye ile red ve tekzib eylemek...''tir Ebu'l-Ula Zeynelabidin ve Eşref Edib'in yönetiminde çı karılan Sırat-ı Müstakim bu ilk döneminde 16 Şubat t 327/29 Şubat I912'ye kadar 182 sayı çıkarılmıştır.
Sırat-ı Müstakim 19 R.evvel 1330/24 Şubat 1327/8 Mart 1912 Cuma'dan itibaren Sebilıii'r-Reşjid adıyla yayınına devam etmiştir. İlk sayısının üzerinde aded1-183 ibaresi, hem yeni durumu ve hem de eskisiyle olan alakasını ifade etmektedir. Aynı şekilde cilt olarak da 1 ve 8 rakamları birlikte kullanılmış bulunmaktadır. Sebilirr-Rert.id bu dönemde 5 Mart 1925'e kadar 6.45 sayı yayınlanmıştır. Bu defa sahip ve müdür olarak yalnızca Eşref Edib'in bulunduğu derginin yazı kadrosu ise şöyle belirtlImiştin Ayandan Manastırlı Ismail Hakkı Efendi, Müddel-i Umümi Bereket-zade Ismail Hakkı Bey, Hariciye Tercüme Şubesi Mümeyyizi Ferid Bey, Abdürreşid Ibrahim Efendi, Baban-zade Ahmed Naim Bey, Daru'l-Fünün-ı Osmani Muallimlerinden Mehmed Akif Bey, Alay Müftüsü Mehmed Fahreddin Efendi, Bursalı Mehmed Tahir Bey, Kozanlı Halim Sabit Efendi, Midilli Idadisi Müdürü M. Şemseddin Bey, Ali Şeyhül-Arab Efendi, Ispartalı Hakkı Bey, Tahlru'l-Mevlevi Bey, Edhem Nejad Bey, Selim Efendi-zade Mustafa Tak! Efendi, Aksekili Ahmet Hamdi Efendi, Hoca-zade Ahmed Bey, A.N. Bey, Alim Canu'l-Idrisi Bey, Halil Halid Bey, Ahmed Bey Akif, Ali Rıza Seyfi Bey, Debistan- ı Iraniyan Müdürü Tevfik Bey, H. Eşref Edib.
Bu defa başlığında kendini; 'Dini, Edelıf, Siyasi Haftalık Afecmua-i islamiyedir" şeklinde taysif eden dergi, bir bakıma kendini yenileyerek yayınına devam etmiştir. Teybe süresi yirminci ayetini serlevha yaptığı ve yeni dönemdeki hedef ve yöntemlerini açıkladığı mükaddimesinde şu ifadeler dikkatimizi çekmektedir: 'Bir taraftan maarif-i islamiyenin terakkisine, uhuvvet-i islamiyenin teyidine kadim bir heyet, bir cemiyet teşkfli için lazım gelen program hazırlanıp ber-mücib-i kanun Dahihye Nezaredne der-dest-i takdim olduğu gibi, diğer taraftan da risalemizin hem heyet-i tahririyesinin, hem münderecatının tanzfinine teşebbüs olundu.. H-sebilillah Müskimanhğa hizmet uğrunda garazsız ivazsız çahşan fedakar muharrirlerimizden başka ula:n-1 şerke ve alem-i islam hakkında vukq-ı külhleri olan diğer bazı büyük islam muharririerine de miiracaat olun& Müslümanlığın intibak ve tealisi uğrunda hiç bir muavenetten geri kalmayacaklanna dair kendilerinden vaad ahndı... (Mecmuanızın Strat-1 Müstaldm adıyla üçbuçuk seneden beri) Sada-yı ikazı bütün Rusya, Çin, Hindistan, hatta Japonyalara kadar inik& etti... Şu hakikata bütün Müslümanların bilmesi lazımdır ki, ınalemiz hiç bir firkanın hiç bir cemiyetin gkanna hizmetkar değildir... üçyüz bu kadar milyon Müslüman, birbirinden haberdar etmeye, hepsine birden ıneah-i mübeccele-i dini dilinin döndüğü kadar anlatmaya (çalışacakdır).- Cihan-ı Tevhicl'in her tarafinda muhabirler peydü etmek, Şuu-ı islami günü gününe takip eylemek...'prensibidir.
Sebılrurr-ReşIkl dergisi bu sırada, bir bakıma Sırdit-1 Mılstalcim'in geliştirilmişi olarak iki ana bölüme ayrılmıştır. Birinci kısımda: Tefsir, Hadis, Felsefe, lçtimalyat, Fıkıh ve Fetvalar, Edebiyat, Tarih, Terbiye ve Talim, Hutbe ve Mevaiz ile Makaleler yer alacaktır. Ikinci kısımda ise: Siyasi ve dünyadaki bütün Müslümanların durumlarıyla ilgili makalelere, mektuplara yer verilecektir.
Sebflirr-Reşâd Arap harfleriyle Osmanlıca olarak 5 mart 1925'te yayınına ara verdikten 23 sene sonra Mayıs 1948'de tekrar aynı adla ve tabiatıyla yeni Türk harfleriyle yeniden yayınına başlamış, Mart 1965'te son sayısının çıkışına kadar 359 sayı ve 15 cilt olarak yayınlanmıştır. Bu son döneminde de İslam konulara ağırlıklı olarak yer vermiştir.
Sırdit-ı Mtistakhn ve Sebilirr-Reşid adıyla yayınını uzun dönem halinde sürdüren derginin muhtev& tahlili, bu tanı tma yazısının sını rlarını aşacağından böyle bir şeye girişmek durumunda değiliz. Bununla birlikte derginin özellikle Osmanlıca olarak Mart 1925'e kadar çıkan sayılarına baktığımızda, yayın hayatı devresi için son derece de önemli bir belge durumunda olduğunu vurgulamamız yerinde olacaktır. Bu devredeki siyasi gelişmelerin akislerini, bir devletin yıkılıp yeni bir devletin kurulması aşamalarını Sebilfir-Reşad'dan dikkatle gözlemlemek mümkündür. Sebilfir-Reşad bir başka yönde de önemli bir kaynak niteliğindedir ki, bu da o sıradaki Islam aleminin çeşitli yönleriyle, bilhassa da Müslüman Türk topluluklarıyla ilgili haber ve makaleleridir. Bu konudaki bolluk, derginin Fihrist'i üzerinde kısa bir incelemede bulunacakları şaşırtacak niteliktedir.
Her ne kadar bu derginin ilk sayısının çıkışı ile aramızda seksen senelik bir zaman farkı varsa da, çeşitli makaleler itibarıyla Sebilü'r Reşad hala önem taşımaya devam etmektedir. Çünkü bugünün cemiyetindeki problemlerin önemli bir bölümünün o sırada da tartışıldığını ve çözümler üretilmeye çalışıldığını görmekteyiz. Bu konularda fikirler üretmek durumunda olanların, geçmiş çalışmalardan haberdar olmaları, hiç değilse kaynak israfının önlenmesi açı- sından, önem taşımaktadır. Bu vesileyle bir kanaatimizi de ilave etmek yerinde olacaktır. Abdullah Ceyhan'ın uzunca bir mesâi sarfederek fihristini çıkardığı Sırat'ı- Müstakim ve Sebılü'r- Reşâd'ın tamamı değilse bile; bir tarama yapılmak suretiyle yeniden yayınlanması son derece yararlı bir hizmet olacaktır. Bununla birlikte böyle bir çalışmanın ancak değişik disiplinlere hakim bir ekip tarafından gerçekleştirilebileceği de, münakaşa götürmez bir hakikattir.
Sırat-ı Müstakim ve Sebilü'r-Reşâd mecmualanyla ilgili gerçekten önemli bir başlangıç çalışması olarak nitelenebilecek olan Abdullah Ceyhan'ın Sırât-ı Müstakim ve Sebilürre: sad Mecmuaları Fihristi, derginin bir bakıma iki isimle üç devre halinde yayınlanmış olması dolayısıyla üç ayrı fihristten oluşmaktadır.
Birinci Bölüm 182 sayılık Sırt-I Müstakim dergisini içeriyor (s. 1-149). Bu bölüm de kendi içerisinde ikiye ayrılmış durumdadır. önce makale başlıklarına göre alfabetik fihrist (s.1-93), bunu müteâkip de (s. 95-149) yazar adlarına göre alfabetik fihrist yer almaktadır. Böylece araştırmacılar, ya muhtemel makale başlığına veya müellif adına göre istedikleri makaleleri arayabilmektedirler.
Ikinci Bölüm 1-183. sayıdan itibaren Sebilü'r-Resâd ismiyle yayınlanan derginin fihristini (s. 1 51-440), bir önceki düzen içerisinde (s. 151-344 makale başlıklarına göre, s• 345- 440 yazar adlarına göre alfabetik) içermektedir.
üçüncü Bölüm Yeni Sebilarres:id ismi altında yeni Türk harfleriyle yayınlanmış olan Sebfifir-Resâd kolleksiyonunun fihristine aynlmıştr (s. 441-610). Bu bölüm de daha öncekilerin düzenine (s. 441-534 makale başlıklarına göre, s. 535-610 yazar adlarına göre alfabetik) sahiptir.
Bibliyografik çalışmaların araştırmacıları uzun ve yorucu mesâilerden kurtardığı, çalışmalarına hız kazandırdığı, yapılacak çalışmaların daha az eksikle gerçekleştirilmesine çok olumlu katkılar sağladığı düşünülürse, Abdullah Ceyhan'ın bu çalışmasını da bu yöndeki faaliyetler açısından takdir etmek durumunda olduğumuzu ifadeyle satırlarımızı tamamlamak isteriz.
NESIMi YAZICI