Kök Türkçe Kaynaklarda Geçen Boy ve Kavim Adları : Azlar

Kök Türk ve Uygur devri kitabelerinde sıkça geçen Azlar, ilim adamlarınca bugüne kadar genellikle, Çin kaynaklannda An-ts'ai ve A-lan-lio şeklinde transkripsiyon edilen[1] kavim ile eş tutulmuşlardır [2].

Alanlar ile birleştirilen Azlar konusunda yapılan araştırmaların hiçbiri, onların da bir Türk boyu olabileceği ihtimalini göz önünde bulundurmamıştır. İlk defa tarafımızdan, Kök Türkçe kaynaldarda bir etnik ad olarak geçen Azların, Türk boylarından biri olabileceği fikri ileri sürülecektir.

Herşeyden evvel Az ile Alan arasında fonetik bir uyum yoktur. Elimizdeki Kök Türkçe kaynaklardan da anlaşılacağı üzere Azlar, Tannuola'nın kuzey taraflarında, halen Batı Tuva, Yukarı Alaş, Ak Su ve Kara Köl civarlannda yaşamaktadırlar[3]. Bilindiği gibi bu bölge otüken'in kuzey- batısında olup, Türklerin meskfin olduğu bir yerdir. 1971 yılında bulunan Bayan-Kol[4] yazı tı da Azlara ait olup, onların tarihi yurtlarının kesin sınırlarını çizmektedir. Fakat tarihi kaynaklardan anlaşılacağı üzere Alanların, Roma çağında Kafkaslar ile Hazar arasında yaşadıklarını ; Hunların 370-375 senelerinde geçtiklerinde Kafkaslarda Alanlara rastladıklarını ve bunları daha batıya, yani Avrupa kıtasına doğru sürdülderini, ayrıca 8-13. yüzyıllar arasında Kafkasya bölgesinde Alanlara tesadüf edildiğini biliyoruz[5]. Halbuki elimizdeki 8. yüzyılın ilk yarısına ait Kök Türkçe kaynaklarda Azların bugünkü Tuva bölgesinde yaşadıkları görülmektedir. Buna karşılık Alanlar veya Asların 8. ası dan evvelde, 8. asırdan sonrada Kafkasya bölgesinde görüldükleri biliniyor. Azlara karşı bir sorumluluk hisseden Kök Türkler, bu ülke sahipsiz bulunmasın diye buraları düzene sokmuşlardır. Kögmen yir-sub idisiz kalmazun tiyin Az, Kırkız bodunıg itip yaratıp keltimiz [6]. Kök Türklerin Azlara ve Kırkızlara karşı bir sorumluluk hissetmeleri hiç de küçümsenecek bir hadise değildir.

Kök Türkçe yazıtlarda ilk defa Az adı 709 yılındaki Kök Türk-Kırkız savaşları münasebetiyle geçmektedir: Altı otuz yaşımka Çik bodun Kırkız birle yagı boltı. Kem keçe Çik tapa süledim. eırpente süngüşdim. Süsin sançdım. Az bodunıg alim[7]. Buradan AzIann da Kırkızlarla ittifak içinde olduklarını ve Çilderle beraber onların da itaata alındıklarını öğreniyoruz (7 to). Azlann, Türgiş ordusu içerisinde de görevli oldukları yine kitabelerden ortaya çıkmaktadır. 710 senesindeki Türgiş savaşı sı rasında Türgiş liderinin bakanlarından birinin Az Tutuk olduğu görülmektedir: 01 yfika Türgiş tapa, Altun Yışıg toga, İrtiş ogiizig keçe yorıdımız. Türgiş bodunıg uda basdımız. Türgiş kagan süsi Bolçuda otça burça kelti. Süngiişdümiz. Kül Tigin başgu boz at binip tegdi. Başgu boz (anta ölti).... ikisin özi altuzdı. Anta yana kirip Türgiş kagan buyruk' Az Tutulug eligin tutdı. Kaganın anta ölürtümiz. Ilin altının. Kara Türgiş bodun kop içikdi [8].

Bayan-Kol yazıtından çıkan neticeye göre, 8. yüzyılda Azlann altı urug halinde ve Tannu-ola'nın batısındaki Mugur bölgesinde yaşamaktadırlar: Elim Altı Azim, ökünçig bölunedim. Mugur anta, tüzüm, kızıgım anta kantım, ünim, kızıgun özin anta konatmadım[9]. 714 yılında Aılar isyan etmişler, fakat Köl Tigin'in idaresindeki Kök Türk ordusu bu ayaldanmayı bastırmıştır: Az bodun yagı boltı. Kara Költe süngüşdümiz. Köl Tigin bir kırk yaşayur erti. Alp Salçı akın binip oplayu tegdi. Az ilteberig tutdı. Az bodun anta yok boltı [10]. Büyük bir ihtimalle bu savaşta ele geçirilen Az ilteberi adına dikilmiş olabilecek olan Bayan-Kol yazı tında Az topraklarının savaş ile ele geçirildiği neticesine vanlabilir. Aynca Mugur-Sargol bölgesinde bulunan yazıtlar da[11] Azlara ait olabilir!

Azlann adına Uygurlann çağında da rastlıyoruz. Şine-Usu yazı tında Az adı, 751 yılında Çilder ile Apa isilere karşı yapılan mücadeleler vasıtasıyla geçmektedir: Tutuk başın Çik tapa bınga ıtdım. ısi yer tapa Az er ıtdım. "Kör" tidim [12]. Buradan Azlann Uygurlara tabi olduğu neticesi çıkmaktadır. Terhin yazıtında Uygurlara bağlı boylar arasında zikredilmektedirler: Az Aşpa Tay Sengün, bodunı Tongra, Ediz, Kayabart, Üç Karluk bunça bodun yabgu bodunı [13]. Uygurlar çağında Azlann mühim bir siyasi kuvvetleri yoktur. Uygurlara bağlı bir boy halinde yaşamaktaydılar.

Öyle anlaşılıyor ki, Azlar menşei itibarıyla Türk boyları içerisine dahil edilmeseler dahi, zaman içerisinde Türk kültürü arasında erimişler ve Türkleşmişlerdir. Bu sebeple biz Azlann, İran menşeili Alanlardan farklı bir etnik yapıya sahip olduklanna inanıyoruz.

Dipnotlar

1. A.N. Kurat, P/-XVHI. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, s. 81; B. ögel, "Göktürk Yazıdan= Apunmlan ve Fu-lin Problemi", Belleten, C. g, Ankara 1945, s. 15.
2. AzIann Samoyedlerden olduğu söylendiği gibi, 8. yüzyılın ikinci yansında Semireçi bölgesinde, Türgiş hakimiyeti sona erip, kuvvetin Karluldann eline geçtiği sıralarda Türgişlerin Tuksi ve Azi diye ikiye ayrıldıktan, bu Azilerin de Kök Türkçe yazıtlardaki Aztarla ilişkili olabileceği üzerinde durulmuştur (bakımı, V. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Notlar, Istanbul 1927, s. 30-31; V. Barthold, Four Stuclies on the History of Central Asia, Vol. ı , Leiden 1962, s. 87; V. Minorsky, Tamim Ibn Bahr's Journey to the Uyghurs, Bruxelles 1948, 5.302). Sui-shu adlı Çin Kaynağında Tölös boyları arasında zikredilmişlerdir (bakınız, W. Eberhard, Çin'in Şimal Komşuları, Çev. N. Uluğtuğ, Ankara 1942, s. 152; E. Esin, Islamiyetten önceki Türk Kültürü Tarihi ve İslama Giriş, Istanbul 1978, S. 6g). Romahlar ve Bizanstılar da Asit,' demişlerdir. Günümüz ilim adamlannca, Alanlar Iran menşeili kabul edilip, bugünkü kalıntılannın da, Moğol istilasından sonra Şark kaynaklannda geçen Kafkasya'daki Osetin (As)ler olduğu kabul edilmiştir (bakımı, Z.V. Togan, Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, C.I, İstanbul 1942-1947, s. 76; Kurat, a.g.e., s. 15-17).
3. L.R. Kızlasov, Istoriya Tuvı v Sredniye veka, Moskova 1969, s.so; S.C. Clauson - E Tryjarski, "The Inscription at Ikhe-Khushotu", Rocznik Orientalistyczny, 34/1, Wars- ZaVa 1971, S. 25.
4. Bu yazıt 1971 senesinde bulunmuştur. Yaklaşık 2,5 m uzunluğundaki dikili bir taş üzerindedir. üç tarafında da yazıt vardır. Bu kitabe 6-8. yüzyıllar arası nda tariblendirilıniştir. Bu yazıt için bakınız, D.D. Vasilyev, Korpus Tyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov Basseyna Yeniseya, Leningrad 1983, s. 42-43; D.D. Vasilyev, "Tyurkskaya Runiçeskaya Nadpis iz Okrestnostey Bayan-Kola (Tuva)", Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Bakü ı 976, s.97/100
5. Kurat, a.g.e., S. 16-17; Togan, "Allan", İslam Ansiklopedisi, C. 1, Istanbul 1940, S. 377.
6. Bakınız, Köl Tigin Yazıtı, Doğu Tarafı, 20; Bilge Kagan Yazıtı, Doğu tarafı, 17: Kagmen ülkesi sahipsiz kalmasın diye Az ve K ırkız halkını düzenleyip, tertip edip geldik.
7. Bakınız, Bilge Kagan Yazıtı, Doğu tarafı, 26: rirmi altı yalımda Çik halkı, Kı rkıziasla birlikte di4man oldular. Kem 'i geçerek Çiklere karşı asker sezıkellim. Öıpeıı 'de savaştım. Askerlmnı mızrakladı m. Az halkını itaata aldım.
8. Bakınız, Köl Tigin Yazıtı, Doğu Tarafı, 36-3.8; Bilge Kagan Yazdı, Doğu tarafı, 27-28: O yılda Türgislere doğru, Altun Yısi alarak, Irtiş Ogüzl geçerek _yürüdük. Türgiş halk ını uykuda bastık. Türgiş kaganın ordusu Bolçu'da ateş gibi ak ın akın geldi. Savastık. Köl Tigin, başı boz ata binip hücum etti. Başı boz at orada öldü... Ikisini kendisi yakaladı. Ondan sonra tekrar girip Türgiş kaganının bakanı Az Tutuk'u eliyle tuttu. Kaganını orada öldürdük. ülkesini aldık. Kara Türgiş halkı hep tabi oldu.
9. Bakınız, Bayan-Kol, 2-3: Halkım! Altı Azlanm. Pişmanlığa doymadım. Mugur orada, doğruluğum, orada doydum. tİnim, doğruluğum, kendisini orada yerleştirmedim.
10. Bakınız, Köl Tigin Yazıtı, Kuzey tarafı, 2-3: Az halkı düşman oldu. Kara Köi'de sabaşlık. Köl Tigin otuzbir yaşında idi Alp Salp 'nın ak atma binip hızla hücum etti. Az ilteberi'ni tuttu. Az halk: orada yok oldu.
11. Mugur-Sargol I Yazıtı, 1976 senesinde M.A. Devlet başkanlığında bir arkeoji heyeti tarafından bulunmuştur. Kaya üzerinde bir de resim vardır. Bakınız, Vasilyev, a.g.e., 3. 45; N.A. Baskakov, "Naskalnaya Runiçeskaya Nadpis v Terezennike-Buyuk Uriçişça Mugur- Sargol Tuvinskoy ASSR", Sovyetskaya Etnografıya, No 3, Moskova 1978, s. 152-154. Mugur-Sargol Il Yazın, 1979 senesinde Yenisey'e 2,5 km uzaklıktaki Mugur-Sargol bölgesinde Vasilyev tarafından bulunmuştur Bakınız, Vasilyev, a.g.e., s. 46; D.D. Vasilyev, "Novaya Drevnetyurkskaya Nadpis iz Tuvı", Arkeologiçeskiye Otkrıtiya, 1979, Moskova 14980, s. 193.
12. Bakınız, Şine-Usu Yazıtı, Doğu tarafı11 ; Tutuk'un başkanlığında Çiklere doğru bin adam gönderdım. İsilerin yerine doğru Azlardan adam gönderdim. "Bak' dedim.
13. Bakınız, Taryat-Terhin Yazı tı, Kuzey tarafı, 3: Az Aşpa Tay Sengiin, halkı Tongıa, Ediz, Kayabart, Üç Kaıluk bunca halk yabgu halludır. Bu Yazıt için bakınız, S.G. Klyaştornıy, "Terhinskaya Nadpis", Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Baki.' 1980, s. 82-95; S.G. Klyaştornıy "The Terkhin Inscription", Acta Orientalia, Tom. 36; Budapest 1982, s. 335-349; T. Tekin, "Kuzey Moğolistan'da Yeni Bir Uygur Anı tı", Belleten, C. 49, Ankara 1982, S. 795-825.