V. DİMİTRÎADİS, Topografta lis Thessalonikis kala tin Epohi tis Tourk- okratias (1430-1912), (Türk Yönetimindeki Seiânik’in Topografyası), Makedonya Araştırmaları Enstitüsü-Makedonya Kütüphanesi No: 61, Selanik, 1983.
Selanik kenti, gerek Bizans İmparatorluğu, gerekse Osmanlı İmparatorluğu zamanlarında siyasal, toplumsal ve ekonomik faaliyetlerin toplanmış olduğu önemli merkezlerden biridir. Bununla beraber, kentin topoğrafyası üzerindeki çalışmalar daha çok Roma ve Bizans dönemleri üzerinde yoğunlaşmıştır.
Selanik'te Türk egemenliği II. Murad zamanında 1430 yılında başlayarak 1912 yılına kadar sürmüştür. Türk egemenliğinde Selânik'in topografyasına ilişkin son zamanlara değin bilimsel bir araştırma yapılmamıştır. V. Dimitriadis'in. “Türk Yönetimindeki Selânik'in Topoğrafyası” adlı eseri, yazarın da “Giriş” kısmında belirttiği üzere, bu açığı kapamak amacıyla yazılmıştır.
Dimitriadis, bu konuya ilişkin malzemeyi, özellikle, Selanik'teki Makedonya Arşivi Vlatadon Manastın Arşivi ve Sofya’daki Milli Kütüphaneden yararlanarak toplanmıştır. Bu malzeme daha çok kadı sicilleri, vakıf defterleri, tapu defterleri ve vergi ile ilgili defterlerden oluşmaktadır. Ayrıca, H. Lowry tarafından yayımlanmış olan 1478 tarihli mufassal tahrir defterinden de geniş ölçüde yararlanılmıştır. Uzun yıllar süren bir çalışmanın ürünü olan ve en son kaynakçanın da kullanıldığı bu eser başlıca iki bölümden oluşmaktadır.
Yazar, Rum-Türk-Yahudi mahallelerinin incelendiği kitabın ilk bölümüne, 1423 yılından itibaren Venedik’e teslim edilen Selânik’in, 29 Mart 1430'da Türk egemenliğine geçtiğini ve sayıları çok az kalan Rum ve Türklerin kentte karışık olarak oturduklarını anlatmakla başlamaktadır. Kentin nüfusu başlıca, Rumlar, Türkler ve 1500’lerde Avrupa’nın çeşitli ülkelerinden kovularak Selânik’te yerleşmiş olan Yahudilerden oluşmaktadır. Onbeşinci yüzyılın sonlarından itibaren Rumlar, Türklerin ellerine geçmemiş olan kiliselerin etrafında toplanmaya başlamışlardır. Onaltıncı yüzyılın sonlarında onyedinci yüzyılın başlarında ise, Türk nüfusunun kentin yukarı bölgelerine doğru yerleştikleri, Yahudilcrin güneyde, Rumların ise, Türklerin Selânik’i ele geçirmeden önce yerleşmiş oldukları, Kentin doğusundaki bölgelerde dağınık bir şekilde oturdukları görülmektedir.
Kentin Rum, Türk ve Yahudi mahalleleri ve nüfustan ise, onaltı ve onyedinci yüzyıllarda onsekiz ve ondokuzuncu yüzyıllarda olmak üzere ayrı ayrı İncelenmektedir. Bu mahallelerin isimlerini nereden aldıktan araştırıldıktan başka, ne zaman ve kimin tarafından kurulmuş oldukları ve kaç hane oldukları hakkında da bilgi verilmektedir. Türk mahalleleri daha çok isimlerini çevresinde toplandıkları camilerden ve mescidlerden almışlardır. Hıristiyan mahalleleri ise onaltıncı yüzyılda daha Bizans dönemindeki isimlerini taşıyorlardı. Onyedinci yüzyıldan itibaren isim değiştirmeye başlayacaklar ve bunları Türk yönetiminin sonuna kadar koruyacaklardır.
Türk yönetiminin son zamanlarına ilişkin bilgiler ise daha ayrıntılıdır. 1906 yılında düzenlenmiş olan vergi defterlerinde Türkler, her mahallede bulunan ev, dükkan, fırın, cami, sinagog, işyeri, mezarlık, hapishane, okul, çeşme ve su depolarım ayrı ayn kaydetmişlerdir. Bu bölümün sonunda kentteki çarşılar, yollar, kale ve o zaman Selânik’in dışında kalan bölge hakkında da bilgi verilir. Ayrıca, her bölüm ile ilgili olarak, 1912’den önce ve sonraya ait olan sokak isimlerinin el yazması katologları ile 1917 yangınından sonra çizilmiş olan kentin haritası da kullanılmak suretiyle, mahallelerle birlikte eski ve yeni sokak ve cadde isimlerini gösteren son derece ayrıntılı haritalar da ortaya konulmuştur. Bu haritalarda Türk yönetimi zamanında yapılmış fakat sonradan yok olmuş olan binalar, camiler, medreseler v.b. gibi yapılar da işaret edilmiştir.
Kentteki binalar hakkında bilgi verilen kitabın ikinci bölümünde, önce kiliseler yer almaktadır. Burada, Selânik’in Türkler tarafından ele geçirilmesinden sonra Hıristiyanların ellerinde bırakılan ya da camiye çevrilen kiliseler tesbit ediliyor. Türk yönetiminde Hıristiyanların ellerinde kalmış Bizans kiliselerinden bugüne sadece Vlatadon Manastırı ile Küçük Sotiros Kilisesi kalmıştır. Daha sonra OsmanlIların dinsel ya da toplumsal amaçlarla yapmış oldukları eserlerden söz ediliyor. Bunlar arasında camiler, medreseler, tekke, hamam ve çeşmeler önemli bir yer tutmaktadır. Bu eserlerin kuruluşlan ve daha sonra ne oldukları hakkında verilen bilgiler de çok ilginçtir. Bugün Osmanlı döneminden sadece Hamza Bey Camii ile imaret Camii kalmıştır. Osmanlı döneminde yapılan Sinagoglar da ayrı bir bölümde inceleniyor. Bu bölümün sonunda kentteki okullar, su şebekesi, çıkan salgın hastalıklar ve yangınlarla da ilgili aydınlatıcı bilgiler de verilmektedir.
Kitabın içindekiler şunlardır: H. Lamprinos tarafından yazılan önsöz. Resim ve Haritalar listesi. Giriş (t). Kullanılan Arşivler (6).
I. BÖLÜM
MAHALLELER VE PAZARLAR
1 - TÜRK EGEMENLİĞİ DEVRİNDE SELANİK (s. 15)
2- 15. NCİ YÜZYILDA SELÂNİK’İN MAHALLELERİ (s. 23)
Agios Minas Mahallesi (27). Hrisi Mahallesi (29). Omfalos Mahallesi (30). Agios
Dimitrios Mahallesi (31). Katafıgi Mahallesi, (32). Ahiropiitos Mahallesi (32). Agia Pelagia Mahallesi (33). Ippodromion Mahallesi (34). Agios Isaak Mahallesi (36). Asomaton Mahallesi (37). Yannis Mavros Kalis Mahallesi (39). 15. Yüzyılda Selânik’in Çeşitli Pazarlan (40). 15 nci Yüzyılda Selânik’in Musevi Nüfusu (40).
3- HIRİSTİYAN MAHALLELER (s. 47)
A-16-17 nc* Yüzyıllarda Hıristiyan Mahalleler (s. 47)
B- 18-19 ncu Yüzyıllarda Hıristiyan Mahalleler (s. 54)
C-Türk Egemenliğinin Son Yıllannda Hıristiyan Mahalleleri (s. 55)
1. Agios ipatios Mahallesi (58). 2. Tuzlu Çeşme Mahallesi (60). 3. Agios Konstantinos
Mahallesi (62). 4. Kebir Manastır Mahallesi (62). 5. Panaguda Mahallesi (64). 6. Agios Athanasios Mahallesi (66). 7. Agios Nikolaos Mahallesi (70). 8. Çavuş Manastır Mahallesi (72). 9. Yanık Manastır (73). 10. Metropolid Mahallesi (74). 11. Kızlar Manastırı Mahallesi (76). 12. Tavşan Manastın Mahallesi (76).
4- TÜRK MAHALLELERİ
A- 16-17 nci Yüzyıllarda Türk Mahalleleri (s. 81)
B- 18-19 ncu Yüzyıllarda Türk Mahalleleri (s. 86)
C-Türk Egemenliğinin Son Yıllarında Türk Mahalleleri (s. 89)
1. Ahmed Şubası Mahallesi (90). 2. Mcs’ud Haşan Mahallesi (94) 3. îki Şerife Mahallesi (97). 4. Hayreddincik Mahallesi (101). 5. Pinti Haşan Mahallesi (101). 6. İshak Paşa Mahallesi (102). 7. Suluca Mahallesi (104). 8. Hacı Mu’min Mahallesi (107). Musa Baba Mahallesi (108). 10. Saray 'Atik (Eski Saray) Mahallesi (110). 11. Kasımiye Mahallesi (112). 12 Mu’id Alaeddin Mahallesi (113). 13. Hacı tsma’il Mahallesi (114). 14. Tarakçı Mahallesi (116). 15. Astarcı Mahallesi (117). 16. Ya’kubPaşa Mahallesi (118). 17. Hacı İskender Mahallesi (120). 18. Yılan Mermer Mahallesi (12). 19. Şebabettin Mahallesi (122). 20 Kazaz Hacı Mustafa Mahallesi (122). 21 Kazaz Hacı Musa Mahallesi (125). 22. Porta Kapı Mahallesi (126), 23. Sinan Paşa Mahallesi (128). 24. Koca Kasım Paşa Mahallesi (128). 25. Ali Paşa Mahallesi (130). 28. Abdullah Kadı Mahallesi (132). 29. Sinancık Mahallesi (132). 30b Kâtib Musliheddin Mahallesi (134). 31. Kara Hacı Mahallesi (134). 32. Balat Mahallesi (136). 33. Hamza Bey Mahallesi (136). 34. San Hatib Mahallesi (138). 35. Kara Hacı-oğlu Mahallesi. 36. Yahya Balı Mahallesi (140). 37. Gülmez-oğlu Mahallesi. 38. Burmah Cami Mahallesi (141). 39. Cezeri Kasım Paşa Mahallesi (141). 40. Akçe Mescid Mahallesi (143). 41. Sülü Paşa Mahallesi (144). 42. Dabağ Hayreddin Mahallesi (144). 43. Timurtaş Mahallesi (144).
5- MUSEVİ MAHALLELERİ (s. 153)
A- 16-19 uncu Yüzyıllarda Musevi Mahalleleri (s. 154)
B-Türk Egemenliğinin Son Yıllarında Musevi Mahalleleri (s. 160)
1. Rogoz (ya da Rogos) Mahallesi (160). 2. Ayasofya Mahallesi (162). 3. Kaldırgöç Mahallesi (163). 4. Pulya Mahallesi (163). 5. Leviye Mahallesi (166). 6. Ağuda Mahallesi (166). 7. Baru Mahallesi (168). 8. Fındık Mahallesi (168). 9. Kadı Mahallesi (170). 10. Bcdaron Mahallesi (170). 11. Yeni Havlu Mahallesi (171). 12. Külhan Mahallesi (171). 13. Ez-Haim Mahallesi (171). 14. Salhane Mahallesi (171). 15. Tophane Mahallesi (172). 16. Cedide ve Malta Mahallesi (172)!
6- PAZARLAR (s. 179)
A - Küçük Pazarlar
B-Türk Egemenliğinin Sonuna doğru Ticaret Merkezi ve Merkezi Yollar
(s. 183)
1. Egnatia. (183). 2. Belediye Caddesi (188). 4. Pazar Bölgesi (190). 5. Liman (İştira) bölgesi (199). 6. Rıhtım (203).
7- AKROPOL (s. 211)
8 - SURLAR DIŞINDA Kİ SELANİK (s. 217)
1. Irmaklar (217). 2. Hamidiye Mahallesi (222). 3. Çayır Mahallesi (235).
II. BÖLÜM
BİNALAR
1-KİLİSELER
1. Agios Minas (252). 2. Katedral (252). 3. Agios Nikolaos (253). 4. Panaguda (254). 5. Ipapanti (255). 6. Agios İpatios (256). 7. Agios Athanasios (256). 8. Megali ya da Nea Panagia (260). 9. Agios Antonios (260). 10. Agios Konstantinos (260). 11. Agios NikolaosOrfanos (261). 12. Sotiros Kilisesi (262). 13-14 Panagia Eleusa ve Agia Paraskevi (262). 15. Panagia Eleusa (263). 16. Metohia (263). 17. Manastırlar (265). Vlatadon Manastın (265). Agia Theodora Manastırı (267). Panagia Laodigitria Manastın (268). Ipominniskontos Manastın (268). 18. Yabancı Kiliseler (268).
2- SELÂNİK'ın CAMİLERİ
A—Kuruluştan, Sayılan ve sonlan (s. 277)
B — Camiler (s. 277)
1. Eski Cuma Camii (287). 2. Aya Sofya Camii (288). Kasımiye Camii (292). Hortaç Efendi Camii (295). 5. Seray Atik (301). 6. Ya’kub Paşa Camii (303). 7. ishakiye Camii (304). 8. İki Şerife Camii (306). 9. Cezerl Kasım Paşa Camii (307). 10. Fethiye Camii (309). 11. Akçe Mescid Camii (310). 12. Kazancılar Camii (312). 13. Burmak Camii (312). 14. Koca Mustafa Paşa Camii (314). 15. Pişmaniye Camii (315). t6. Nu'man Paşa Camii (315). 17. İshak Paşa Camii (316). 18. Suluca Camii (318). 19. Selim Paşa (Şa’atli Cami) Camii (321). 20. Hamza Bey Camii (323). 21. Bıyıklı Süleyman Ağa Camii (323). 22. Esbak Müfti Efendi (Topal Mehmed Ağa) Camii (326). 23. Koca Kasım Paşa Camii (326). 24. Kara Ali Tekkesi Camii" (327). 25. Yılan Mermer Camii (327). 26. Kelemeriye Kapısı Tekkesi Camii (328). 27. Çınarlı Camii (328). 28. Kadir Baba Tekkesi Camii (329). 29. Kapan Camii (329). 30. Ahmed Paşa Camii (329). 31. Yalı Kapısı Camii (330). 32. iskele Kurbında Camii (330). 33. Kadı Kemal Camii (331). 34. Dabağhâne Camii (331). 35. Popara Camii (331). 36. Eski Camii (332). 37. Davud Paşa Camii (332). 38. Yeni Camii (333).
C—Mescidler (s. 337)
(S- 337)
1. Değirmen Camii ya da Dabağ Hayreddin Camii 2. Timurtaş Mescidi (s. 337). 3. Sulu Paşa Camii (338). 4. San Müderris Camii (338). 5. Ali Paşa Camii (339). 6. Porta Kapı Camii (339)- 7- Ahmed Subaşı Camii (340). 8. Mes’ud Haşan Camii (340). 9. Ali Zot'un konağının yanında isimsiz Cami (341). 10. Musa Baba Camii (341). 11. Suluca Camii (341). 12. Hoca Burhan Camii (341). 13. Hayreddincik Camii (341). 14. Pinti Haşan Camii (342). 15. Hacı Memi yada Hacı Mu'min Camii (342). 16. Astarcı Camii (342). 17. Tarakçı yada Sah Tekkesi Camii (342). 18. Abacı Hacı Mehmed Camii (343). 19. Haraççı Kemal Camii (343). 20. Kara Hacı Camii (343). 21. Kara Hacıoğlu Mehmed Camii (344). 22. Kâtib Müsliheddin Camii (344)- 23- Balat Camii (344). 24. Sinancık Camii (344). 25. Hacı Haşan Camii (345). 26. Abdullah Kadı Camii (345). 27. Hacı İsmail Camii (345). 28. Abdülmalik Camii (345). 29. San Hatib Camii (346). 30. Şehabeddin Camii (346). 31. Yılan Mermer Camii (346). 32. Hacı İskender Camii (346). 33. Kazaz Hacı Mustafa Camii (347). 34. Kazaz Hacı Musa Camii (347)- 35- Gülmez oğlu Camii (347). 36. Yahya Balı Camii (347). 37. Hoca Durmuş Camii (348)- 38- Deli Balta Camii (348). 39. Mutaflar Pazannda isimsiz Cami (348). 40. Munrak'ta
(Yanmış Han) isimsiz Cami (348). 41. Eski Taş Hanında isimsiz Cami (349). 42. Orta Mescid (349)- 43- Divan Mescidi (349). 44. Kalamarya Kalesinde isimsiz Cami (349). 45. Vardar Kalesinde isimsiz Cami (349). 46. Şişenane yakınlarındaki Cami (350). 47. Abdülmalik Camii yakınlarında isimsiz cami (350). 48. Aya Sofya Kapısında Hamza Çavuş Camii’nin altında isimsiz cami (350). 49. Sulu Han’ın içinde isimsiz cami (350).
3- SİNANOGLAR (s. 367)
4- TEKKELER (» 375)
1. Zindan Tekkesi (s. 378). 2. Kadir Baba Tekkesi (378). 3. Dabağlar Tekkesi (378). 4. Muytablar Tekkesi (378). 5. Pazar Tekkesi (379). 6. Rufa’i Dervişlerinin Tekkesi (379). 7. Kara Baba Tekkesi (379). 8. Hamza Bey Cami’i Tekkesi (379). 9. Topal Tekkesi (380). 10. Kapı Tekkesi (380). 11. Salı Tekkesi (380). 12. Koca Kasım Paşa Tekkesi (380). 13. Fethiye Tekkesi (380). 14. Çarşamba Tekkesi ya da Çivçiv Tekkesi (381). 15. Musa Baba ya da Hacı Musa Tekkesi (381). 16. Ya’kub Paşa Tekkesi (381). 17. Perşembe Tekkesi (381). 18. Sa’dı Tekkesi (382). 19. Nalband Tekkesi (382). 20. Peştemalcıyan Tekkesi (382). 21. Üzümciyan Tekkesi (382). 22. Popara Baba-zade Tekkesi (382). 23. Pişmaniye Camii Tekkesi (383). 24. Kara Ali Tekkesi (383). 25. Potta Kapı Tekkesi (383). 26. Kazaz Hacı Musa Tekkesi (383). 27. Gülmez oğlu Hacı Mustafa Tekkesi (383). 28. Kazaz Hacı Mustafa Tekkesi (384). 29. Seyfüllah Tekkesi (384). 30. Kelemeriye Ka’lası Tekkesi (384). 31. Hortaç Efendi Camii Tekkesi (385). 32. Mevlevi Dervişlerinin Tekkesi (386).
5- OKULLAR (s. 389)
Yunan Okulları (389). 2. Türk Okulları (393). 3. Musevi Okulları (399). 4. Yabancı
Okullar (400).
6 — HAN VE KERVANSARAYLAR (s. 405)
7- VİLÂTET KONAĞI VE MAHKEMELER (s. 409)
8- HAMAMLAR (s. 415)
9 — SELÂNİK’İN SU ŞEBEKESİ (s. 423)
1 —-Lebet Su Deposu (426). 2. Hortiatis Su Deposu (432).
10— MEZARLIKLAR VE TÜRBELER (s. 445)
İLÂVE
A — Selanik'te Salgınlar (s. 455)
B — Selanik'te Yangınlar (s. 458)
C — Selânik’in Nüfusu (s. 459)
Ek
İlave (s. 467)
Belgeler (s. 470)
Özet (s. 475)
Kaynakça (s. 479)
Dizin
1912’den önce ve Sonra Sokakların isimleri (s. 485)
İsimlerin dizini (s. 512)
Sözcüklerin dizini (s. 552)
Doç. Dr. MELEK DELİLBAŞI