Köl Tigin'in Ölümünün 1250. Yıl Dönümü Dolayısı ile Moğolistan Halk Cumhuriyeti'ndeki Köktürk Harfli Metinler Üzerinde Yapılan Arkeolojik ve Filolojik Çalışmalara Toplu Bir Bakış

Türkiye'nin Cumhuriyetten sonraki ilk Türkologları olan Zeki Velidi Togan, Reşid Rahmeti Arat, Ahmet Caferoğlu, Abdülkadir İnan. Saadet Çağatay, Tahsin Banguoğlu ... vs ve onlar takip eden nesil, Türkçenin ilk yazılı metinlerinin yazılmış olduğu eski Türkçe (Kök Türkçe ve Uygur Türkçesi) devresi İçin, bu güne kadar, umumiyetle batı ve kısmen de Sovyet neşriyatından faydalanmıştır.

Bu gün ise, Moğolistan ve Japonya'da yapılan Türkoloji araştır- malarının, batı ve Sovyet neşriyatı yanında, ayrı bir gurup halini aldığı görülmektedir. Hatta, eski Türkçenin ilk devresi olan Köktürkmetinleri İçin Moğol neşriyatının, eski Türkçenin ikinci devresi olan Uygur Türkçesi metinleri İçin de Japon neşriyatının takip edilmesinin bir zaruret, bir mecburiyet halini aldığı söylenebilir. Bu iki devre ile ilgilenen araştırıcıların eserleri, diğer yayınlar yanında Moğol ve Japon yayınlarından da faydalandıkları miktarda mükemmeliyete erişecektir.

Japonya'da Uygur Türkçesi üzerinde yapılan çalışmaları bir başka makalede incelemek üzere, bu makalemizde, Köktürkharfli metinler üzerinde, Moğolistan Halk Cumhuriyeti'nde yapılan araştırmaları ve yayınları tanıtmaya çalışacağım.

Kök Türkler’in, altıncı asrin ikinci yansından sekizinci asrın ikinci yarışına kadar, iki asır devam eden imparatorlukları süresinde bulundukları ana yurtlarının kuzeyi, halen Sovyet Sosyalist Cum- huriyetler Birliği, bu ana yurdun güneyi ise, halen Moğolistan Halk Cumhuriyeti sınırları içerisinde bulunmaktadır.

Kök Türklere ait metinlerin bulunmasından ve okunmasından bu güne kadar yapılan belli başlı araştırmalar neticesinde, irili - ufaklı olmak üzere, bir çok “Köktürkharfli” metin tespit ve bunlardan 250’den fazlası da neşr edilmiş olup, bu 250 metinden 40 kadarı, hâlen, Moğolistan Halk Cumhuriyeti” sınırları içerisinde bulun­maktadır.

Bu âbideler üzerinde bu güne kadar bir çok neşriyat yapıl­mıştır. Bu neşriyat, seyahat notları, arkeolojik kazı ve araştırma raporları, âbidenin transkripsiyonu ve bu gün ki dile tercümesi, sözlüğü, tarihi değerinin belirtilmesi, Türk dil ve kültür tarihi içe­risindeki yeri vs gibi, âbideyi tanıtan ve çeşitli açılardan işleyen makalelerdir.

Araştırma raporları için bk. E. Tryjarski, “O stanie zachowania zabytköv starotureckich vv Mongolii i potrzebie ich ochrony (Spra- vvozdanie z podrözi do Mongolii)”, Spraıvozdania z prac naukowych Wydzialu Nauk Spoleczynych PAN,1962, 5 (27), s. 125-145. Bu raporun İngilizcesi için bk. “The Present State of Preservation of Old Turkic Relics in Mongolia and the Need for their Conservation [Mogohs- tandaki eski Türk âbidelerinin şimdiki durumu ve onları koruma ihtiyacı]”, UAJb, XXXVIII (1966), s. 158-173 (27 levha ile).

Arkeolojik araştırma ve incelemeler için bk. N. Ser - Odjav, “Arheologiçeskie issledovaniya v Mongol’skoy Narodnoy Respub- like [Moğolistan Halk Cumhuriyetinde arkeolojik incelemeler]’ , Mongolskiy Arheologiçeskiy Sbornik, Moskova 1962, s. 5-10; K. V. Vyatkina, “Arheologiçeskie pamyatniki v Mongolskoy Narodnoy Respublike [Moğolistan Halk Cumhuriyetinde arkeolojik âbideler]’ , Sovetskaya Etnografiya, 1959/1, s. 93-106; N. Ser-Odjav, (“BNMAU dah’ türegiyn arheologiyn tühayt dursgal [Moğolistan Halk Cum­huriyetindeki eski l'ürkçe arkeolojik âbideler]”, Studia Archaeologica, Institut¡ Historiae Academiae Scientiarum Reupiblicae Populi Mon­golid, Fomus IV, Fase. 8., Ulaanbaatar 1965; B. Rinçen, “Mongol nutag dah’ hadnı biçees [Moğolistandaki taştan âbideler]”, Gerelt Höşööniy Züyl, U. B. 1968, s. 37-76; Edward Tryjarski, “Die heutige Mongolei und ihre alten Denkmäler”, UAJb, XXXVI (1966), s. 154-158. Türkçesi için bk. “Bugünki Moğolistan ve eski âbideleri”, Türk Kültürü,XV/176, 1977, s. 511 (53)-516 (58); “Turks in Distant Asia [Uzak Asya ve Türkler]”, The Illustrated London News, 6.VII.

ig68, s.34-35 (5 resim ile); “Orkun Tiirkle.’inin âbidelerine dâir düşünceler = Some Remarks on the Monuments ol the Orkhon Turks”, Türk Kültürü El Kitabi, Cilt II, Kısım I, Istanbul 1972, s. 29-43; “On the Archaeological Traces of Old Turks in Mongolia , East and West, New Series, 21/1-2, Rome, 1971, s. 121-135 (26 levha ile). Türkçesi İçin bk. “Eski Türklerin Moğolistandaki arkeolojik eser­leri üzerine”, Türk Kültürü Araştırmaları,XVI/1-2 (1977-1978)­s.151-184; “Novie issledovaniya po drevnetyurkskim pamyatnikam v Jkiongoiii i metodologiya izdaniya runiçeskil nadpisey [Moğolis tandaki eski Türk âbideleri üzerine yeni araıtırmalar ve Köktürk harfli yazıtların yayım metodu]", Olon ulsın Mongolç erdemtniy II ih hural [İkinci Milletlerarası Mongolistler Kongresi], Cilt II, Ulaanbaatar 1973, s. 170- 175; Rusçası için bk. "Eşçe raz o metodike izdaniya runiçeskih nadpisey [Tekrar Köktürk harfli yazıtların yayım metodu üzerine]", Türcologica, K semidesyatiletiyu akademika A. N. Kononova, Leningrad 1976, s. 325-333; D. M. Nasilov, "Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti (Orbono - Eniseyskie i drevneuygurskie) v oteçestvennih tyurkologiçeskily issledovaniyab poslednih let (obzor lingivistiçeskih publikatsii 1969-1974 gg.) [Son yılların yerli Türkoloji araştırmalarının listesinde eski Türk (Orhon - Yenisey ve eskiuygur) yazı âbideleri (1969-1974 yılları arasındaki lengüvistik yayınları gözden geçirme)]", Sovetskaya Tyurkologiya, 1976/I, s. 82-101…. vs.

D. D. Vasil'ev, “Pamyatniki Tyurkskoy Runiçeskoy Pis'mennosti Aziatskogo Areala, I [Asya çevresindeki Köktürk harfli Türk abideleri]”, Sovetskaya Tyurkologiya, 1976/1, s. 71-81; “II”, aynı yer, 1978/5, s. 92-95'deki listelerinde, bir numaralı metin Kol Tigin âidesi olmak üzere Moğolistandaki 33 Köktürk harfli metni sıralamaktadır. Bugün bu listeye bazı yeni metinleri de İlâve edebiliriz.

Bu metinler üzerinde yapılan münferit çalışmalara geçmeden önce metinleri toplu olarak ele alan eserlerden bahsetmek yerinde olur.

Abidelerden toplu halde bahseden eserlerden ilki Emhetgev Rinçen'in hazırlamış olduğu albümdür. LES DESSIGNS PlCTOG- RAPHIQUES ET LES INSCRIPTIONS SCR LES ROCHERS ET SUR LES STELES EK MONGOLIE [Moğolistandaki kayalar üze­rinde ve dikili taşlar üzerindeki piktografik resimler ve yazılar]başlıklı albüm, 1968 yılında Moğolistan’ın başkenti olan Ulan - Batorda yayınlanmıştır. (CORPUS SCRIPTORUM MONGOLO- RUM, IXSTITUTI LIXGUAE ET LITTERARUM ACADEMIAE SCIENTIARUM REIPUBLICAE POPULI MONGOLICI, Tomus XVI, Fasciculus I, Ulaanbaatar, 1968, XVI 78 s).

500 tirajlı bu albüm, bir çok yeni abide metnini ihtiva etmesine rağmen maalesef çok kötü olan baskısı yüzünden kendisinden faydalanmayı çok güçleştirmektedir. Albümün önsözü, Moğolca, Rusça ve Fransızca olmak üzere üç dilde yazılmıştır. Önsöz’den sonra N. Ser - Odjav’ın “Moğolistan Halk Cumhuriyetindeki Türk abidele­rinin tetkiki başlıklı yazısı da Moğolca, Rusça ve İngilizce olmak üzere üç dilde yazılmıştır.

Albümün ilk bolümü (s. 1-18), bu abideler üzerindeki motifler kabartmalar, abideler yanında bulunan baba ve balbal'ların resim­lerini ihtiva etmektedir. Bu "bolüm daha ziyade sanat tarihçisi için değerlidir.

Filologları ilgilendiren ikinci bolümde (s. 19-77) ise Köktürk ve Uygur harfli âbidelerin fotoğrafları yer almaktadır. Albümde yer alan metinler aşağıda kendi bahislerinde belirtilecektir. (Aşağıda verilecek bibliyografik kaynaklarda, bu eser, naşirinin adi olan Rinçen kısaltması ile geçecektir).

Diğer ana kaynaklar içerisinde N. Ser-Odjav'ın iki eseri önde gelmektedir. İlki Ertniy Türeguud /VI-VIII Züün (Eski Türkler/V1-VIII. asırlar], Ulaanbaatar-1970 başlığını, İkincisi ise Mongolin Ertniy Tüüh, (Arheologiyn Nayruulal )[Moğolistan'ın Eski Tarihi Arkeolojik Araştırmalar], BNMAU-ın Şinjleh Uhaanı Akademii Tuuhıyn Hureelen, Ulaanbaatar 1977 başlığını taşımaktadır.

Bilhassa ikinci eserin ''Orhun Türk kültürünün problemleri” başlıklı 112-144. sahifeleriyle “Uygurlar ve Kitanlar” başlıklı 145-154. sahifeleri, yeni arkeolojik bulguların ışığında bir çok resim ve kroki ile de tevsik edilerek işlenmiştir. Moğol dili ile kaleme alman bu iki kaynağın yukarıda zikredilen yabancı dillerde yazılmış diğer araştırmalarla birlikte, ilgili araştırma enstütileri mensupları tarafından Türk okuyucusuna kazandırılmasının lüzumuna da burada İşaret etmeliyiz.

Bu konuda son çıkan eser, Eleonora A. Novgorodova'nın Alte Kunst der Mongolei [Moğolistan'ın Eski Sanatı](Leipzig 1980-280 s.iki harita ve bir çok renkli resim) adlı kitabidir.

Novgorodova’nın baskı tekniği bakımından da mükemmel olan bu eserinde, eski Türk âbidelerine ve kültürüne ait çok değerli bilgiler verilmiş ve bu bilgiler, bir çoğu ilk defa neşredilen renkli resimlerle tevsik edilmiştir.

Bu kitaptaki bilgilerden bir kısmı, E. A. Novgorodova’nın “Pamyatniki izobrazitel’nogo iskusstva drevnetyurkskogo vremeni ne territorii MHP” (Tyurkologiçeskiy Sbornik 1977, Moskova 1981, s. 203-218) adlı makalesinde tekrar edilmektedir.

Moğolistandaki Köktürk harfli eserlerin 10-12 tanesi bu güne kadar Hüseyin Namık Orkun, Ahmet Caferoğlu, Muharrem Er­gin, Talât Tekin, Bahaeddin Ögel ... vd’nin yaptıkları yayınlar­dan tanınmaktadır.

Aşağıda verilen listede metinler 6 guruba ayrılmıştır.

1. gurup Köktürk devrine ait (745 tarihinden önceki) metinlerdir.
2. gurup Uygur devrine ait (745-840 tarihleri arası) metinlerdir.
3. gurup Kırgız devrine ait (840 tarihinden sonraki) metinler­dir.
4. gurup tarihi tespit edilemeyen metinlerdir.
5. gurup yalnız isimleri bilinen (henüz neşirleri yapılmamış) metinlerdir.
6. gurup hangi âbideye ait olduğu tesbit edilemeyen yayınlardır.

Bu 6 guruptan sonra Köktürk “harfleri”, Köktürk “damgaları ve Köktürk “kaya resimleri” üzerinde yapılan çalışmalar gelmektedir.

Aşağıda verilen listede:

1. Abidelerin sıralanmasında kronoloji esas alınmış ve sıralama Romen rakamları ile yapılmıştır.
2. M harfi “Moğolistandaki Köktürk harfli âbide” karşılığı kullanılmış olup, kendisinden sonra gelen rakamla birlikte Vasil’ev’in listesindeki sırayı göstermektedir.
3. Önce âbidenin milletlerarası adı, espase olarak, verilmiştir,
4. Daha sonra âbidenin ithaf edildiği kişinin adı, italik olarak,

   verilmiştir.

5. ( ) içerisinde âbidelerin bazılarının tesbit edilebilen enleme boylam daireleri belirtilmiştir.
6. Türk nâşirlerin daha önceki yayınlarının yerleri belirtilmiştir.
7. Abide üzerinde yapılan belli başlı son yayınlar zikredilmiştir.

I. Köktürk devrine ait (745 tarihinden önceki) metinler:

I M 12 - Çoyren (veya) Çoyrın. (46هI/2 K - IO9٥D).

Metin: Köktük harfli 6 satır. Takriben 687-692 yılları arasında yazılmıştır?

Krş. H. N. O., II, S. 164-168.

— Rinçen, s., S. 39.

___S. G. Klyaştornıy, ''Runiçeskaya nadpis, iz Vostoçnoy Gobi [Gobi çölündeki Köktürk harfli yazıt]”, Studia Turcica ,Budapest 1971, s. 249-258. Bu neşrin tanıtması İçin bk. M. Alori, The Toyo Gakuho, 57/1-2, Jan. 1976, s. 217-222.

II - M 4-Ongin. (46° K-IO2٥D).

Aletin: Köktürk harfli 19 (12+ 7) satır. Takriben 719-720 yılları civarında dikmiştir.

— Bk. H. N.O., I., s. 127-132; H.N.O., III, s. 216-217;

___Hidemi Onogawa, “Ongin hibun yakuchû [Ongin abidesinin tercümesi ve açıklaması]” = (A Translation into Japanese of tlie Ongin Inscription with an Intro- duetion. Annotation and a Vocabulary”, Asiatic Studies in Honour T6ru Haneda on the Occasion 0 his Sixtieth Birthday May 15-MCAîXLH, Kyoto 1950, s. 431-451; G. Cla- nson, ''The Ongin Inscription [Ongin âbidesi]”, IRAS, '957, s. 177-192; G. Aydarov, ''o yazike pany ki Kut- lug - Kagana (VIII V.) [Kutlug Kağan âbidesinin dili üzerine (VIII. asır)]”, Izvestiya Akademiya Nauk Ka- zahskoy SSR, 1963/6, s. 81-88; A. A. Radjabov, ''Ob Ongnskom janyatnike [Ongin âbidesi hakkında]'”, So- vetskaya Tyurkologiya, 1970/2, s. 33-43.

Abidenin yeniden tarihlendirilmesi İçin bk.

- Louis Bazin, Les Calendriers Turcs Anciens et Medievaux [Eskiçağlarda ve Ortaçağlarda Türklerin Takvimleri]Lille 1974, s. 187-198.

Ongin külliyesinde yapılan araştırmalar sonucunda âbidenin eksik olan diğer parçaları da bulunmuştur. Bu parçaların resmi ve tanıtılması İçin bk.

— Rinçen, s. 44.

— E. Tryjarski, “Zur neueren Geschichte des Ongin- Denkmals [Ongin âbidelerinin yeni tarihi üzerine]”, Sprache, Geschichte und Kultur der Altaischen Völker, Protokollband der XII. Tagung der PIAC 1969 in Berlin, Berlin 1974, s. 629-630(bir levha ile).

III - M 6 - Ihe - Höşötü (veya) Ihe -Huşotu (veya) Küli - Çur (veya) Kuli - Çor. Köl-İç-Çor bengü'sü. (47٥ K-104٥ I/2 D).

Metin: Köktürk harfli 29 satır. Köl-İç-Çor İçin takriben 723-725 yılları civarında Bantir (?) adlı birisi tarafından diktirilmiştir.

— Bk. H.N.O., I, s. 135-151.

Bu âbidenin son neşri İçin bk.

— Sir Gerard Clauson - Edsvard Tryjarski, ''The Ins­cription at Ikhe Khushotu [Ihe - Hotu’daki âbide]”, Rocznik Orientalistyczny, XXXIV/I, Warszawa 1971, s. 7-31. (6 resim ve bir levha ile).

Abidenin yeniden tarihlendirilmesi İçin bk.

— L. Bazin, Les Calendriers Turcs ..., s. 199-203.

Abidedeki bazı ibarelerin yeniden izahı İçin bk.

— J. R. Hamilton, ‘‘0PLA-/Y0PLA-, UF-/YUF- et autres formes semblables en turc ancien [0PLA-/Y0PLA-, UF-/YUF- ve eski Türkçede onlara benzer şekiller]”. Ada Orient. Hung., XXVIII/I, 1974, 111-117. Bu ma­kaleyi krş. Osman F. Sertkaya, ''Göktürk tarihinin me­seleleri: Kol Tigin ve Köl-İç-Çor kitabelerinde geçen Oplayu tegmek deyimi üzerine”, Journal Of Turkish Stu­dies - Türklük Bilgisi Arattırmaları'nda basılmaktadır.

IV-M 9-Ihe - Ashete. Tekeş Köl Todun inisi Altun Tamgan Tarkan bengü'sü. (470 1/2 K — 103° D).

Metin: Köktürk harfli 10 satır. 723 tarihinde ölen sahibi İçin 724 tarihinde dikilmiştir.

Bk. H. N. 0., II, s. 121-127.

— Rinçen, s.

Abidenin yeniden tarihlendirilmesi İçin bk.

— L. Bazin, Les Calendriers Turcs ..., s. 204-211.

V- M I - Orhon, I. Köl Tigin benggü taşı.(47° 1/2 K - 103° D)

Metin: Köktürk harfli 71 satır. (27 Şubat 731’de ölüp, 1 Kasım 731’de yog töreni yapılan Köl Tigin için ağabeyi Bilge Kağan tarafından 21 Ağustos 732 tarihinde dik­tirilmiştir).

Bk. H.N.O.,I, s. 18-84; ve 86-95; M. Ergin, Orhun Abideleri, İst. 1970.

— Rincen, s. 53-57. Çince yüzü için bk. s. 58-59.

Lumır Jısl başkanlığında 1958 yılında Köl Tigin külliyesinde yapılan kazılar sonucunda, Köl Tigin âbidesinin bazı küçük parçaları toprak altından çıkarılmıştır. Bu parçalar için bk.

— Rinçen, s. 40.

— B. Bazilhan, “Kyulteginiy höşööniniy melhiy çuluunı türeg biçees [Köl Tigin âbidesinin kaplumbağa taşı üze­rindeki Türkçe yazıt]”, BNMAU, ŞUA-ıyn Hel Zohiolin Hurelcen, Hel Zohiol, tsuvral,Tomus VI, Fasc. 11, Ulaan­baatar 1969, s. 253-255. Bu makaleyi krş.

— Joseph Matuz, “Trois fragments inconnus de l’Orkhon, [Orhun’dan bilinmeyen üç parça]”, Turcica,Revue d’Etudes Turques, IV, (1972), s. 15-24.

VI__M 33 - Költigin külliyesi ( — )

Metin: Köktürk harfli (??) satır).

Bk. D. D. Vasıl ev, s. 77 no 33.

VII - M 3 - Orhon II. Türk Bilge Kağan benggü taşı.

(47° 1/2 K - 103° D).

Metin: Köktürk harfli 79 satır. [25 Kasım 734’de ölüp 22 Haziran 735’de yog töreni yapılan Türk Bilge Kağan için Yol(l)luğ Tigin tarafından 735 (?) yılında diktiril­miştir.

Bk. H. N. O., I, s. 18-84 ve 86-95; M. Ergin, Orhun Abideleri, İstanbul 1970.

— Rinçen, s. 60 ve 62-68, Çince yüzü için bk. s. 61. Abidenin ilâve metni için bk. s. 69.

VIII___ M 2 - Tonyutfuk bengü’sü. (47٥ 1/2 K- 103° D).

Metin: iki ayrı taşta olmak üzere Köktük harfli 62 satır. Takriben Kol Tigin ile Bilge Kagan âbidesinin arasında (732-734 ?) dikilmiştir.

Bk. H. N. O., I, s. 99-124; H. N. 0., III, s. 222-234; Rene Giraud, L'lnscription de Baın Tsokto, VBain Tsokto'daki âbide], Paris 1961; M. Ergin, Orhun Abideleri, İstanbul 1970.

Tonyukuk abidesi ile ilgili İlâve metin İçin bk.

— Rinçen, s. 40.

— N. Ser Odjav, “Şine oldson türeg biçeesiyn hay [Yeni bulunmuş bir Türkçe yazıt hakkında]”, Studia Archeologica, Instituti Historiae Comiteti Scientiarum et Educationis Altae Reipublicae Populici, Mongolici, Tomus I, Fasc. 7, Ulaanbaatar, 1960, s. 1-4.

— N. Ser - Odjav, Mongohn Ertniy Tüüh (Archeologiyn Nayruulal), Ulaanbaatar, 1977, s. 143.

Abidenin bir yüzünün çok net resmi İçin bk.

— Peter Zieme, “Neue Funde zur Geschichte der Türken in der Mongolei [Moğolistanda Türklerin tarihi üzerine yeni bulgular]”, Das Allertum, 18, 1972, s. 255-258.

IX - M 13-Nalayha. Ulan - Bator kiremit yazıtı. (47٥ 1/2 K - 107° D).

Metin: Köktük harfli 4 satır. 730 civarına tekabül ettiği tahmin edilmektedir. (Turistlere satılmak üzere sonradan yapılmış sahte bir yazıttır).

Bk. H. M. O.,II, s. 161-162.

X- M 10 - İhe - Hanuin - Nur. (48° 1/2 K- IOI٥ D) Metin: Köktük harfli 6 satır. 730 civarı veya sonrasında yazıldığı talimin edilmektedir.

Bk. H. N. 0., s. 103.

— S. G. Klyaştormy, “Ham, izvayanie i stela V drev- netyurkskilı tekstal (K interpretatsii İhe - Hanin - nor- skoy nadpisi)”, Tyurkologifeskiy Sbornik 1974, M. 1978, s. 238-255.

XI - M 15-Hangiday. ( — ).

Metin: Köktürk harfli 4 satır.

— Rinçen, s. 37.

— B. Bazilhan, “Hangidayn hadnı türeg biçees (Hangidayskaya naskal’naya drevnetyurkskaya nadpis’) [Hangiday dağında kaya üzerinde bulunmuş bir eski Türkçe yazıt]”, Şinjleh Uhaanı Akademiyn Medee, 1968/4, s. 96-97.

— S. G. Klyaştornıy, “Naskal’nie runiçeskie nadpisi Mongolii (Moğolistandan Köktürk harfli kaya yazıtları)”, Tyurkologıçeskıy Sbornik 1975, M. 1978, s. 156.

2. Uygur devrine ait (745-840 tarihleri arası) metinler:

XII - M 29-Taryat (veya) Terek (veya) Terhin - gol ‘‘Terhin Su” (veya) Çağan - nur “Beyaz Göl” âbi­desi. ( — ).

Metin: Köktürk harfli 29 satır.

— M. Şinehüü, “Tariatın orhon biçgiyn şine dursgal = Novıy pamyatnik orhonskoy pis'mennosti Taryata [Taryat'tan Orhun yazısının yeni âbideleri]", Studia Archaeologica, Instituti Historiae Academiae Scientiarum Reipublicae Populi Mon­golii, Tomus VI, Fasc. 1, Ulaanbaatar, 1975, 220 s.

Taryat kitâbesinin M. Şinehüü tarafından yapılan ikinci neşri ile, son kazılarda bulunan Tes kitâbesi ile ilgili 21 satırlık ve Karabalgasun kitâbesi ile ilgili 12 satırlık yeni iki kitâbenin ilk neşri için bk.

— M. Şinehüü, “Orhon - Selengiyn runi biçgiyn şine dursgal = Novie pamyatniki orhono - selengiyskoy runiçes- koy pis’mennosti [Orhun (ve) Selenga’dan Köktürk harfli yeni kitâbeler]”, Studia Archaeologica [Arheologiyn Sudlal], Instituti Historiae Scientiarum Reipublicae Po­puli Mongolii, Tomus VIII, Fasc. I, Ulaanbaatar 1980, 83 s.

— S. G. Klyaştornıy, “Terhinskaya nadpis’ (predvaritel’naya publikatsiya)”, Sovetskaya Tyurkologiya, 1980/3, s. 82-95.

XIII- M 7 - Şine - Usu (veya) Bayan - Çor (veya) Moyun - Çor. Tengride bolmış, il İtmiş, Bilge Kağan bengü’sü. (48° 1/2 K-102° D).

Metin: Köktürk harfli 51 satır. 740’lardan 759-760’a kadarki hadiseleri ihtiva eder.

Bk.B.N.O., I, s. 163-186.

Bu abide ve yeniden tarihlendirilmesi İçin bk.

— L. Bazin, Les Calendriers Turcs . ..,S. 277-284.

XIV__M 11-Tayhur kulliyesi (veya) Hoytu - Tamir âbi­

deleri.

— Hoytu - Tamir, I. (47٥ 1/2 K — 101٥ D)

Metin: Köktürk harfli 6 satır.

Bk.H.N.O.,II, s. 108.

1. Hoytu - Tamir, II. (47٥ 1/2 K - 101" D) Metin: Köktürk harfli 7 satır.

Bk.tf. H.N.O.,11, s. 109.

­­­­­­­­­­__Hoytu -Tamir, III. (47° 1/2 K - 101 D)

Metin: Köktürk harfli 8 satır.

Bk. H.N.O., II, s. 110.

-Hoytu - Tamir, IV. (47° 1/2 K — IOI٥ D)

Metin: Köktürk harfli I satır.

Bk. H.N 0., II, s. III.

- Hoytu - Tamir, V. (47٥ 1/2 K - 101° D)

- Metin: Köktürk harfli 4 satır.

Bk.H.N. 0. II, s. III.

- Hoytu - Tamir, VI. (47° 1/2 K — 101° D)

Metin: Köktürk harfli 2 satır.

Bk. H.N.O.II, s. 112.

— Hoytu - Tamir, VII. (47° 1/2 K — 101° D)

Metin: Köktürk harfli 4 satır.

Bk. H.N. 0., II, s. 112.

- Hoytu - Tamir, VIII. (47° 1/2 K- 101° D)

Metin: Köktürk harfli I satır.

Bk. H.N.O.,II, s. 113.

- Hoytu - Tamir, IX. (47° 1/2 K - 101 D)

Metin: Koktuk harfli 2 satır.

Bk. H. N. 0., II, s. 114.

- Hoytu - Tamir, X. (47٥ 1/2 K - IO1٥ D)

Metin: Köktürk harfli 4 satır.

Bk. H.N.O., II, s. 115.

Bu 10 metin 753-756 yılları arasında ve civarında yazılmıştır. Metinlerin tarihlendirilmeleri İçin bk. L. Bazin, Les Calendriers Turcs s. 262-276.

— D. D. Vasil'ev, “Grafiçeskie osobennosti pamyatnikov Hoyto - Tamira [Hoyto Tamir âbidesinin yazı özellikleri]'',Voprosı Vostoçnogo Literaturovedeniya i tekstologii,

M. 1975, s. 100-109.

— Rinçen, s. 34-36.

___P. Aalto, G.J. Ramstedt, J. G. Grano, “Materialien zu den alttürkischen Inschriften der Mongolei”, [Mogolistan'daki eski Türk abideleri üzerine materyaller]”, JSFOu, LX/7, Helsinki 1958, s. 3-91.

— H. Perlee, ''Tayhir çuluu”, Studia Archeologica, Ulaaanbaatar 1960, Tomus I, Fasc. 4, s. 1-26.

XV - M 5 - Orhon III, Kara Balgasun. (Bu Tengriken tengride kut bulmış, alp, bilge, Tengri Uygur Kağan'm bitigi),(47 1/2 K-102° D)

Metin: Köktürk harfli 6 satır.

Bk. H. N. 0., I, s. 85; H. N. 0., II, s. 31-54.

XVI__M 14-Gurbaljin. (47° K - 103° D).

Metin: Köktürk harfli I satır.

Bk. H.N.O., II, s. 163.

— Rinçen,s.37

— B. Bazilhan, “Gürvaljin uulın türeg biçees (Drevnetyurkskaya nadpis’ na göre Gürvaljin) [Gürvaljin dağında bulunmuş eski Türkçe bir yazıt]”, Sinjleh Uhaanı Akademiyn Medee, 1969/4, s. 14-15.

___S. G. Klyaştornıy, ‘‘Naskal’nie runiçeskie nadpisi Mongolii (Moğolistandan Köktürk harfli kaya yazıtları)”, Tyurkologiçeskiy Sbornik 1975, M. 1978, s. 155.

XVII - M 20 - Somon - Tes âbidesi ( — )

Metin: Köktük harfli I satır.

— Rinçen,s.40(c)

— M. Şinehüü, “Tesyin ertniy türeg biçeesiyg dahin nyagtalsan ni (Novoe issledovanie drevnetyurkskoy nadpisi na Reke Tes) ([Tes nehrindeki eski Türkçe yazıt üzerine yeni araştırmalar]”. Studia Archaeologica, Instituti Historiae Academiae Scientiarum Reipublicae Populi Mongolici, Tomus VII, Fase. 9, Ulaanbaatar-1977, s. 1,3-120.

— S. G. Klyaştornıy, “Naskal'nie runiçeskie nadpisi Mongolii (Moğolistandan Köktürk harfli kaya yazıtlar)”, Tyurkologifeskiy Sbornik 1975, M. 1978, s. 151-158 (s. 152-155)-

XVIII - M 22 - Somon - Sevrey abidesi ( — ).

Metin: Köktük harfli 7, Sogt harfli 7 satır.

— Rinçen, s. 42 (c-ç).

— S. G. Klyaştornıy-V. A. Livşiç, ''Une Inscription inedite Turque et Sogdienne: La Stele de Sevrey (Gobi Meridional) [Sogtça ve Türkçe neşrolmamış bir yazıt: Sevrey’deki dikili taş (Güney Gobi)]”, Joumal Asiatique, 259 (1971), s. 11-20.

Rusçası İçin bk.

— S. G. Klyaştornıy, -V. A. LİVŞİC, “Sevreyskiy Karnen' [Sevrey’deki dikili taş]”, Sovetskaya Tyurkologiya, 1971/3, s. 106-112.

Japoncasi için bk.

— S. G. Klyaştormy - V. A. Livşiç, “Sevrejkij karnen”, The T070 Gakuho (Reports of the Orientai Society), VoL ١ذذNo. 4 (March 1973), s. 109-120.

3. Kırgız devrine ait (840 tarihinden sonraki) eserler:

XIX - M 8 - Suci. Kırğız oglı, Kutlug Bağa Tarkan Öge Buyruki, Kutluğ Yarğan bengü'sü. (48° 1/2 K- 105° D)

Metin: Köktük harfli II satır.

Bk. H.N.O., I, s. 155-159.

— A. Zuev, “Kirgizskaya nadpis’ iz Sudji [Sudji’deki Kırgız yazıtı]”, Sovyetskoe Vostokovedenie, 1958/2, s. 133 -135.

— S. G. Klyaştornıy, “İstoriko-kul’turnoe znaçenie Sudjiyskoy nadpisi . [Suci yazıtının tarihi - kültürel mânâsı]”, Problemi Vostokovedeniya, 1959/5, s. 162-169.

— Ugo Marazzi, ‘‘Alcuni problemi relativi alla diffusione del manicheismo presso i Turchi nei secoli VIII-IX”, Annali dell’ -Istituto Orientale di Napoli, 39 (N. S. XXIX)/2, Napoli 1979, s. 239-252.

4. Tarihi tespit edilemeyen eserler:

— M 16 - Aru —han. ( — ).

Metin: Köktürk harfli 3 satır. [Rinçen'de 5 satırı)

— Rinçen, s. 37.

— Edward Tryjarski, ‘‘L’inseription turque runiforme d’Arkhanen en Mongolie [Moğolistanda Arkhanen’deki Köktürk harfli Türkçe yazıt]”, UAJb,XXXVI/3-4 (1965), s. 423-428.

XXI- M 17-Bayşin - Udzur (veya) Tsagan - Tolgoy (‘Ak-baş’ dağı) yazıtı, I. ( — )

Metin: Köktürk harfli I satır.

— Rinçen, s. 38.

— M. Şinehüü, “Darwin ertniy türeg biçees [Dariv’deki eski Türkçe yazıtlar]”, Studia Archaeologica, [Mangalın Ertniy Tuuh-coëlin zarım asuudai], Tomus V, Fase. 10, Ulaan- baar-1972, s. 135-147.

XXII— M 18 — Dariv - Somon, II, (veya) Tsagan - Tol­goy (’Ak-baş' dağı) yazıtı, II. ( — )

Metin: Köktürk harfli I satır.

M 18 — Dariv - Somon, III (veya) Tsagan - Tol­goy (‘Ak-baş’ dağı) yazıtı, III. ( — )

Metin: Köktürk harfli 3 satır.

— Rinçen, s. 38-39.

— M. Şinehüü, “Darivin ertniy s. 135-147.

1. -M 19-Kutlug yazılı mühür ( — )

Metin: Köktük harfli bir mühür (bir kelime)

— Rinçen, s. 40 (b).

__B. Bazilhan, “Ertniy türeg biçeestey mutnn temdeg (Peçeı’s Orhonskoy nadpisyu [Orhun yazısı ile bir mühür]”, Şinjleh Uhaant Akademiyn Medee, 1964/1, s. 74-75.

___Z. H- Lubsangbaldan (Z. H. Luvsanbaldan), “Öçüühen türeg biçees (Nebol'şaya tyurkskaya nadpis) [Küçük bir (eski) Türkçe yazıt]”, Şinjleh Uhaanz Akademiyn Medee, 1962/4, s. 68.

XXIV- M 23-Obör -Döröldji yazıtı ( — )

Metin: Köktük harfli I satır. (Bu yazıt halen kayıptır).

— Rinçen, s. 43 (a).

__B. Bazilhan, “Obör Döröldjiyn türeg biçees (Drevnetyurkskie nadpisi v Öbör Dörölje) [Obör Dörölje'deki eski Türkçe yazıtlar]”, Şinjleh Uhaanı Akademiyn Medee, 1969/1, s. 28-29.

XXV—M24 —Hentey, I. ( — )

Metin: Köktürk harfli 2 satır.

— Rinçen, s.43 (b)

___K.K. Vyatkina, “Kenteyskaya runiçeskaya nadpis’ [Kentey'deki Köktürkçe yazıt]”, Filologiya i Istoriya Mongolski Narodov, Pamyati Akademika Borisa Yakovleriça Vladimitsova,M. 1958, s. 217-218.

___Fen Tszya - şen, “Runiçeskaya nadpis' iz vostoçny Mongolii [Doğu Moğolistan’daki Köktürkçe yazıt]”, Sovetskaya Etnografya, 1959/1, s. 3-6.

___ M. Şinehüü, ''Tsenhermandalın ertniy türeg biçeesiyg dahin unşsan ni (Provtornoe çtenie drevnetyurkskoy nadpisi iz tsenhermandala) [Tsenhermandalın’daki yazıtı yeniden okuyuş]”, Studia Archaeologica, Instituti Historiae Academiae Scientiarum Reipublicae Populi Mongolici, Tomus VII, Fasc. 8, Ulaanbaatar 1977, s. 97-112.

___ S.G Klyaştornıy, ''Naskal’nie runiçeskie nadpisi Mongolii (Moğolistandan Köktürk harfli kaya yazıtları)”,Tyurkologiçeskiy Sbornik 1975, M. 1978, s. 151-158. (s. 156-158).

— D. D. Vasil'ev, “Tyurkskaya runiçeskaya nadpis’ Hentey I [Köktürk harfli Hentey I yazıtı]”, Sovetskaya Etnografiya, 1978/3, s. 149-151.-

XXVI-Af 26-Aru-Bogdo yazıtı ( — )

Metin: Köktürk harfli I satır.

— Rinçen,s.43( c )

— A. N. Bernştam, “Novıe drevnetyurkskie i kitayskie epigrafiçeskie nalodki [Eski Türkçe ve Çince yeni epig­rafik bulgular]”, Epigrafika Vostoka, XII (1958), s. 67-70 (S. 68-69).

— V. M. Nadelyaev, “Hrevnetyurkskaya nad’pis iz Hobd - somona MHP [Mogolistan Halk Cumhuriyeti Hobd - Somon’dan eski Türkçe yazıt], Materialı Po Istorii Sibiri, Drernyaya Sibiri,Vip.4. Bronzovıy ı jeleznıy vek Sibiri, Novosibirsk 1974, s. 163-166.

XXVII - M 27 - Çingiz taşı ( — )

Metin: Köktürk harfli 4 satır. (Rinçen tarafından yapılan sahte bir yazıt'tır).

— Rinçen, s.43

— A. Lubsangdendeb,''Şine er oldson neg türeg biçeesıyn tuhay (Ob odnoy novonaydennoy tyurkskoy nadpisi) [Yeni bulunmuş bir Türkçe yazıt hakkında], Şinjleh Uhaanı Hureelengiyn Hevlel, Ulaanbaatur 1956, s. 1-7.

— B. Rintchen, “La Mention du Xom de Cinggis Qagan en ecriture des turcs d'Orkhon [Orlion Türklerinin yazısında Cengiz Kagan'ın bahsi]”, XXIV International Orientalisten - Kongres Arbeitsplan und Mitgliederverzeichniss, München 1957, s. 42.

— G. I. Constantin, “A late Kök - Türkish runic inscrip­tion on a semi - precious stone, found in Mongolia [Moğolistanda bulunmuş değersiz bir mücevher üzerinde geç devirden Köktürk harfli bir yazıt]”, Archiv Orientalni, 27/3, Prag 1959, s. 424-437.

— S. G. Klyaştornıy, “K voprosu o podlinnosti drevnetyurkskoy nadpisi s imenem Çingiz hana”. Problemi Vostokoredeniya,1960/I,s.173-175.

— A. Lubsangdendüp, "Über eine in der Mongolei neu entdeckte Türkische Runeninschrift aus dem 13. Jh. [Moğolistan'da yeni bulunmuş ve Köktürk harfleri ile yazılmış, 13. Asırdan kalan yeni bir yazıt üzerine]”, UAJb, 32 (1960), s. 122-123.

— G. Aydarov, “Şıngıs Hanning atına baylanıstı eskertkiş turali (O pamyatnike svyazannom s inemem Çingishana)Kazakistan Epigrafika Epingrafika Kazahstana,I Almatı/Alma - Ata (1971), s. 156-160.

XXVIII - M 28 - Köktürk harfli Para. ( — )

Metin: Köktürk harfli I satır.

— S. G. Klyaştornıy, ''Moneta s runiçeskoy nadpisyu iz Mongolii [Moğolistan'dan Köktürk harfli bir para]”, Tyurkologiçeskiy Sbornik 1972,M. 1973, s. 334-338.

XXIX- M 30-Beger yazıtları.( — )

Metin: 3 veya 4 ayrı yazıtta 4 veya 5 satır.

— M. Şinehüü, “Begeriyn ertniy türeg biçees (Beger’deki eski Türkçe yazıtlar)”, Şinjleh Uhaanı Akademiyn Medee, 1971/1, s. 37-40.

XXX -M 31 - Kutuk - Ula yazıtı ( — )

Metin: Köktürk harfli 4 satır.

— Dietmar Lauer, ‘‘Archäologische Beobaclitungen aus dem Bajan - Chongor - Aimak der Mongolischen Volks­republik, Felszeichnungen und Inscliriften, (Mit 40 Abdildungen und dem Umschlagbild)”, Ethnolographisch- Archäologische Zeitschrift, 13, Heft I, Berlin 1972, s. 1-37.

— E. Tryjarski-J. R. Hamilton, "L'inscription Turque runiforme de Khutuk - Ula”, Journal Asiatique,263/1-2, 1975, s- 17,-182.

— M. Şinehüü, “Hutug UulIn ertniy türeg biçees (Drevnetyurkskaya nadpis'iz Hutuk - Ula) [Hutuk - Ula'daki eski Türkçe yazıt]",, Şinjleh Uhaanı Akademiyn Medee, 1976/4, s. 36-44.

XXXI-M 32-Yamam -Us ('Kötü-Su’) yazıtı. ( — )

Metin: Köktürk harfli 2 satır.

— E. A. Novgorodova - E. R. Tenişev tarafından bas­kıya hazırlanmaktadır.

5. Yalnız isimleri bilinen (henüz neşirleri yapılmamış) me­tinler:

XXXII - M 21 - Ulankum abidesi. ( — )

Aletin: Köktük harfli 4 satır.

— Rinçen, s. 41 (a-b).

XXXIII - M 25 - Hentey, II. ( - )

Aletin: Köktürk harfli I satır.

— Rinçen, s.43 ( c )

6. Hangi abideye ait olduğu tespit edilemeyen yayınlar:

XXXIV - Al. Şinehüü, “Çine biçees oldloo [yeni bir yazıt bulundu]’’, Studia Archaeologica, Ulaanbaatar 1974, Tomus X, Fasc. 12.

7. Köktürk “harfleri’’, Köktürk “damgaları” ve Köktürk “kaya resimleri” üzerinde yapılan çalışmalar:

Köktürk harfleri ile yazılı metinlerde bulunan damgalar da ayrı bir araştırma konusudur. Köktürk harflerinin mencinin eski Türk damgalan olduğu görüşünün bugün İçin bu konudaki en kuvvetli ihtimal olması, eski Türk harfleri ile damgalan üzerindeki çalışmaların ehemmi­yetini daha da artırmaktadır.

Moğol asıllı araştırıcılar Köktürk harfli taşlardaki eski Türk damgalan İçin değerli araştırmalar yapmışlardır. Bu araştırmaların belli başlıları şunlardır:

1. Ts. Dorjsuren, “Gov’ - Altayn Tsagaan golın hadnı zurag tamga [Gobi - Altay’da Tsagaan gol'daki kaya işaretleri],Studia Archaeologica[Ertniyn Sudlal - Ugsaatnı züyn buteel], Tomus II, Fasc. 2, Ulaanbaatar - 1963, s. 16-26.
2. E. İ. Ubryatova - B. Bazilhan, “Ertniy türeg biçees sudlasan düngees [Eski Türkçe yazıtların araştırılması sonuçlarından]”, Şinjleh Uhaanı Akademiyn Medee, 1963/4, s. 71-76.
3. 3. B. Bazilhan, “Ertniy türeg tamga bühıy çagt”, ŞinjlekUhaanı Akademiyn Medee, 1966/4, s. 74-75.
4. D. Dorj, “Hadnı negen sug zurgiyn tuhay dahin ögüüleh ni [Tekrar kaya işaretleri üzerine]”, Studia Historica [Tüühiyn Sudlal]", Tomus VIII, Fasc. 3, Ulaan - batur 1969,s.35-43
5. Ts. Damdinsuren, “Arheologiyn şinjilgeegeer oldson hunnugiyn biçgiyn dursgal [Hun yazısının arkeolojik araş­tırmalar sırasında bulunan bir âbidesi]”, Studia Archaeologica, Instituti Historiae Academiae Scientiarum Reipub- licae Populi Mongolici, Tomus V, Fasc. 8, Ulaanbaatar- 1972, s. 99-111. (Bilhassa bu makalede Köktürk harf­lerinin büyük bir bölümünün damgalarla ilgisi olduğu tespit edilmektedir).

6. H. Perlee, “Dornod mongolın ertniy biçig üsgiyn dursgalın züyl (Arheologiyn temdeglees) [Doğu Moğolis­tan’dan eski yazılar âbidesi (Arkeolojik müşahadelerden)]”, Şinjleh Uhaan Am'dral, Ulaanbaatar - 1974, s. 71-74.
7. M. Şinehüü, “Orhon - Yeniseyn biçig mongolın malın tamgatay holbogdoh ni (Vzaymostvyazi orhono - eniseyskoy pis’mennostı i mongolskih Tamg dlya skola) [Orhon - Yenisey yazısının Moğol hayvan damgaları ile ilgisi]”, Studia Archaeologica, [Mongolin Etnografiyn Asuudal = Studia Etnographica Mongolica], Instituti Historiae Aca­demiae Scientiarum Reipublicae Populi Mongolii, To­mus V. Fasc. 8, Ulaanbaatar 1977, s. 59-72.

(11.8.1981)