İslam dünyası için yaptığı kaynakça yayınları ile tanınan J. D. Pearson[1], iki meslekdaşı ile birlikte büyük bir gereksinmeyi gideren yeni bir yapıt hazırlatmıştır. Eski kuşağın tanınmış İtalyan doğubilimcilerinden Giuseppe Gabrieli’nin bugün için eskimiş olmakla beraber yenisi yazılmayan Manuale di Bibliografia Musulmana (İslam Kaynakçısı Elkitabı) adlı yapıtının[2] yeni yöntemlerle ve bir çok eksiğini tamamlayan yayını yapılmış bulunuyor. Aynı tarzda Türk araştırmaları için bir kaynakça beklemekte olduğumuz için, bu güzel yayından yararlanarak düşünenlerimizi ortaya koymak istedik.
Kitap bir kişi tarafından değil, çeşitli konuları ele alan araştırıcılar katkısıyla hazırlanmıştır. Böylece bir kişi için kaçınılmaz olan eksiklikler en az sayıya indirilmiştir. Sonuna konulan dizinler, kişi adları ile başlıklar ve anonim yapıtları da içermektedir. Başlangıç sayfalarında (VIII-XII) J. D. Pearson, bu kitaba esas olan G. Gabrieli’nin yaşamı ve yapıtları hakkında bilgi verdikten sonra kitabın amaçlarını açıklamaktadır. Kullanılan kısaltmalar (XIII-XVII) taranan dergilerin sayısına dair bilgi vermektedir. Kısaltması yapılmayanların sayısı kitap içinde bir hayli fazladır. Derlemede ele alınan konuları ve içeriklerine kısaca göz atacak olursak:
Ahmed abd el Halim-J. D. Pearson, “Bibliographies” S. 1-50
İslam dünyası için genel kaynakça (s. 2-4), ülkelere göre, devam etmekte olanlar. Konulara göre ayrılan kısımda ise sırasıyla: din ve dinsel konular, hukuk, felsefe, bilim, Arapça’dan yapılan çeviriler, filozof ve fen adamları, müspet ilimler üzerinde çalışanlar, tabibler, sanat, arkeoloji, nümizmatik üzerine yapılan kaynakça derlemeleri ve bu konuda çalışanlar ve çalışanlar üzerine yazılan yazıların derlemesi, coğrafyacılar (Idrisî ve Mesudî), seyahatnameler bölümünü gelmektedir. İlgili her konuda yapılan araştırmaların kaynakçası veriliyor. Dil ve yazıdan sonra kişilere geçiliyor (S. 20-21). Ülkeler ve bölgeler sonraki sayfaları kapsıyor (S. 22-40). Arap ülkelerinin Arapça yazılmış ulusal kaynakçaların sırası geliyor. (S. 40-43). S. 41 vd. da Kâtip Çelebi’nin Keşfü'z zünun adlı kaynakçasının G. Flügel tarafından yayınlanmasından sonra yapılan eklerin kayıtları bulunmaktadır. Arap ülkeleri yanında İstanbul ve Mısır’da yapılan yayınların kaynakçaları, Orta - Doğu ülkelerindeki bilimsel araştırma kurumlarına ait kaynakça yayınlarından sonra, Arap dünyası ve Orta- Doğu ile ilgilenen araştırıcılar hakkındaki araştırmaların kaynakçasına yer verilmiştir.
Diana Grimvood -Jones, “Encyclopaedias and reference works” S. 51 -69.
Modern bilimin ilerlemesine önemli katkısı olan ansiklopedi yayınları, İslam dünyası için de uygulanmıştı. Hem Avrupa hem Orta - Doğu ülkelerinde yapılan ansiklopedi yayınları, bu arada Tarika maddesine ulaştığı yazılan fakat Türkler maddesine kadar gelen İslam Ansiklopedisine de yer verilmiştir. Bu satırların yazıldığı sıralarda dört yıl ara ile iki fasükülü çıkabilen (1974, 1978) Küçük Türk - İslam Ansiklopedisi de ileride yeni derlemeye girebilir. Tarih ve yazın için danışma klavuzlarından sonra (S. 53-56), takvim çevirmeleri ve diğer bazı temel kitapların kaydı bulunmaktadır.
J. P. C. Auchterloine, “ Arabic grammars” S. 70-77
Klasik Arapça ile diğer lehçeleri üzerine yapılan yayınların hangi ülkelerde yayınlandıkları gösterilmiştir.
Diana Grimwood - Jones, “Genealogy, Biographical Dictionaries and Who’s Whos” S. 78-100
Batı ülkelerinde çok ileri olan soy araştırmaları, İslam dünyası için de en önemli araştırmalar geçen yüzyılda başlamıştır. Bütün batı ve doğu yayınları titizlikle ele alınmıştır. Devlet yöneticilerinden başka, çeşitli alanlarda sivrilenler ile incelendiği sahalar (hukukçular, sofistler, yazıncılar, şairler, sanatkârlar, gazeteciler, müsbet ilimciler ve kadınlar) kaynakça olarak verilmiştir. Ülkelere göre yapılan sıralamada İspanya’daki İslam uygarlığının önemli kişilerinden sonra Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Suudî Arabistan, Yemen, Kuveyt, Irak, Suriye, Lübnan’daki araştırmaların kaynakçası verilmiştir.
Derek Hopwood, “The Press and Periodicals” S. 101-122
Lübnan Ulusal Kitaplığının kurucularından Philippe ibn-i Nasrullah Tarrazî (1865-1956) nin yaşam öyküsü ve dört ciltlik basım tarihinin dizini ile başlayan bölümde, gazete ve dergiler üzerine yapılan kaynakçalar verilmiştir (S. 103-105). Basın tarihine ayrılan sayfalar ülkelere göre ayrılmıştır. Sırasıyle: Mısır (S. 107-111), Lübnan (S. 111-112), Suriye, Ürdün, Kuveyt, Irak ve Kuzey Afrika’daki gibi İslam ülkelerine İsrail de katılmıştır. Bu ülkelerde gazete yayını Türk yönetimi sırasında başladığı için, Türk Basın Tarihi’ni inceleyecekler kadar son devir tarihçilerini yakından ilgilendiren kaynakçalar olması doğaldır. Dergiler için ayrılan sayfalar her yönüyle ilginçtir. Her bir cildinde Türk tarihine ait yayın bulunan bu dergilerin önemi her araştırıcı tarafından bilinmekle beraber tam bir listesini bir arada bulmak kolay değildir. Bu eksikliğin giderilmesi için bu derlemede dergi üzerine yapılan çalışmalar (S. 116-118) vardır. Doğubilime ait süreli yayınlar (S. 118-119), İslam ve Orta - Doğuyu ilgilendiren bilimsel süreli dergiler listesi verilirken (S. 119-122) Şark âlemini toplu halde kapsayanlardan sonra, sadece İslam âlemi ve Orta - Doğuyu ilgilendirenler iki ayrı liste haline konmuştur. Çıktığı yer, başlangıç tarihi ve yılda kaç tane yayınladıkları da işaret edilmiştir. Bazı dergilerin hazırlanan dizinleri ne zaman yayınlanmış ise ve son yıllarda tekrar yayını yapılmış ise kaydedilmiştir.
Helen Hedlock, “Maps and atlases of the Arab World” S. 123-128.
İslam ülkeleri üzerine yapılan harita atlas yayınları üzerinde durulmuştur.
D. E. Pietcher’in, An historical geography of the Ottoman Empire, from the earliest times to the end of the sixteenth century, Leiden 1972, adlı yapılı burada yer alsaydı daha iyi olurdu.
PJ. M. Geelan, “Arabic geographical names” S. 129-133.
Arab ülkelerindeki yerlerin okunması alfabe özelliğinden dolayı tereddütlere yol açtığı için, resmî makamlar ve bilimsel kurumlar tarafından yapılan yayınlarla ilgilidir.
J. D. Latham, “Festschrifts and commemorative volumes” S. 134-139
Bilimsel çalışmaların canlı tutulmasına yol açan armağan ve anma kitaplarının bir düzenlemesi yapılmıştır. Baş tarafına konan kısa bir girişte, bu tarz yayınların dört maddeye ayrılan yararları üzerinde durulmuştur. Kişiyi onurlandırma yanında kurumlara da ayrılan çalışmalar İslam uygarlığının çeşitli yönlerini aydınlatır. Anılan kişinin yaşam ve bilimsel çabalarının öyküsünü anlatması yönünden de yararlıdır. Burada adına kitap yayınlanan veya bir dergide sayı ayrılmış kişiler alfabetik sırayla düzenlenmiştir. İçindekiler hakkında Index Islamicus’ da dökümü verildiği işaret ediliyor. Kişiler kadar, Bağdad ve Kahire’nin bininci yıllarına ait kitaplar da vardır. Türk tarihi üzerinde çalışanların da bu listeye konduğu derlemede Luigi Bonelli’ye ayrılan “Annali del R. Istituto Superiore Orientale di Napoli. Nuova Serie I” (1938), Roma 1940. bulunmamaktadır.
Armağan yayınları son yıllarda ülkemizde bir hayli ilerlemiştir. Tanınmış tarihçiler için çıkarılanlar yanında hukukçuların da güzel bir gelenek kurdukları görülmektedir. Kişilerden başka Ankara Hukuk Fakültesi’nin 50. kuruluş yılına ait çalışmanın Kurumlar için yeni bir gelenek yaratması temenni olunur.
Ann Walsh, “Scientific expeditions” S. 140-147.
Çeşitli doğu ülkelerine yapılan bilimsel gezilerin tarihlerini ve hangi konularda olduklarını gösteren kaynakçalar derlenmiştir.
G. E, Bosworth, “Orientalism and orientalists” S. 148-156
Bu ilgi çekici sayfalarda Haçlı Seferlerinden itibaren uyanan doğuyu merak etme akımının nasıl bilimsel araştırmaya dönüştüğü belirli kişiler ve bilimsel araştırmalar gösterilerek açıklanmıştır. Günümüze kadar getirilen bu araştırmalar çoğunlukla Türk tarih ve uygarlığını yakından ilgilendirmektedir. Doğubilimciler üzerinde yapılan doğu ve batıdaki araştırmalar yazar esasına göre ele alınmış ve makale havası içinde incelenmiştir. Son iki sayfada 1873 yılında başlayıp 30 tane yapılan Müsteşrikler Kongrelerinin toplanma yerleri, tebliğlerin basım yeri ve yılı da belirtilmiştir. 8 tane yapılan Arap - İslam araştırmaları kongreleri, 13 tane yapılan Dinler Tarihi kongrelerinin dökümü yapılmıştır. İstanbul Üniversitesi Türkiye Enstitüsü’nün düzenlediği ulusal ve uluslararası türkoloji kongreleri ilerdeki derlemelere girebilir.
Bu kısımda gördüğümüz eksiklik Turcica. Revue d’études turques dergisinin 5, 7, 9/1. cildlerindeki derlemelerdir. Sırasıyla: Alman, Fransız ve İngiliz türkologların yayınlarının derlemesi yapılan bu kaynakçalar ilgili satırlarda gösterilmeliydi.
Bu derginin 1979 yılı başında yayınlanan IX/2-X (1978) cildinde de sırasıyla; İsrail, Japonya ve Gürcistan’da yapılan Türk tarih ve yazınına ait derlemeler bulunmaktadır. Nesin Vakfı Edebiyat Yıllığı'nın iki sayısında henüz bu dergi tarafından ele alınmayan iki ülkenin kurumları ve kişileri üzerinde kaynakça yapılmıştır: İlhan Başgöz, “Amerika Birleşik Devletlerinde Türk Dili ve Kültürü”, 1977 yıllığı, S. 376- 398. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği’nde yapılan araştırmalar bir ekip tarafından 1979 yıllığında yayınlanmıştır. Sırasıyla: S. Uturgauri - Y. Moskova, “Son altmış yılda Sovyetler birliği’nde Türkoloji (Kültür, Edebiyat, Dil) S. 387-388. A. Jeltiyakof, “Sovyetler birliğinde Türk kültürünün incelenmesi”, S. 388-405. Y. Maştokova, “Sovyet türkolojisinde Türk ortaçağ edebiyatı sorunları”, S. 406-417. I. Sonia, “Sovyetler Birliği’nde Türkoloji çalışmaları, Sovyet edebiyat bilimcilerinin araştırmalarında yeni Türk edebiyatının sorunları S. 418-432. G. Gozbatkina, “Yeni Türk edebiyatının Sovyetler Birliği’nde öğrenilmesi”, S. 433-440. A. Konorov, “SSCB’de Türkiye Türkçesi dilbilimin gelişimi, S. 441-451.
J. D. Pearson, “Institutions” S. 157-159.
Batı ülkelerinde bulunan bilimsel kurumlar hakkında düzenlenen kaynakçaların bir derlemesidir. Revue des études islamques dergisinden yapılan 1965-1970 arası düzenlemeden sonra, İngiltere, Fransa, Almanya ve Amerika Birleşik devletlerinde yapılan kaynakça yayınları bulunmaktadır.
J. D. Pearson “Arabic manuscript: general” S. 160-163.
Arapça yazmaların özelliklerini belirleyen paleografya kaynakçası ile kataloglamalar üzerine yapılan araştırmalar yanında, ülkelere ve kitaplıklara göre yapılan araştırmaların kaynakçası verilmektedir.
E. M. F. Jachimonicz “Illuminated Arabic manuscripts” S. 164-186.
Doğu ekininin ürünlerinden olan minyatürler sanat yönünden uzun zamandan beri dikkati çektiği için tarihçiler yanında sanat tarihi üzerinde çalışanların da ele aldıkları bir konudur. Bu arada yapılan minyatürlerin bazı önemli tarihsel olaylara ışık tutması yanında Türk sosyal yaşantısına, dünya görüşüne dair resimlerin yani bazı kavramlar yansıttığı son yıllarda ortaya çıkmıştır. Minyatürlü yazma kitap yönünden çok zengin olan İstanbul kitaplıkları son yıllarda büyük bir hızla taranmaktadır. Elimizdeki bu kaynakçada Türkçe yayınlananların en önemlilerini bile görmemekle beraber yapılanların derlemesinin bile, bu konuda yapılan araştırmaların ne kadar zengin ve detaylı olduğuna yeterince bilgi vermektedir. Genel bir girişten sonra kitaplıklar, müzeler ve arşivlerde toplu halde bulunup, araştırıcıların dikkatini çeken yapıtların nerelerde ve kimler tarafından araştırıldığını gösteren kaynakçalardan sonra özelliklerine göre de bir sıralama yapılmıştır. İslam dünyası ne kadar islam dışı arab dünyası yazmaları üzerinde yapılan araştırmalarda bu derlemeye katılmıştır. Son yıllarda ülkemizde yapılan araştırmalar ve yayınlar düzenlemeye girmemekle beraber, ileride yapılacak bir yenilemede ele alınması beklenebilir.
C. Wakefield “Arabie papyri” S. 187-188.
Doğu yazmaları için çok önemli olan kâğıt cinsleri üzerinde yapılan yayınların kaynakçası verilmiştir.
Derek Hopwood “Archives” S. 189-204.
İslam ülkelerinin arşivlerinde bulunan belgelerin genel değerlendirilmesi ve yapılan toplantıların yeri ve zamanı hakkında bilgi verildikten sonra ülkelere göre özelliklere geçilmiştir. İslam ülkeleri kadar, bu ülkelerle ilişkisi bulunup depolarında ve raflarında malzeme bulunan resmî belgelikler üzerinde yapılan araştırmalar derlenmiştir. Türkiye’ye ayrılan kısımda (S. 197-198) en önemli yayınların kaynakçası üzerinde durulmuştur. Bu arada diğer ülke başlığı altında Türkiye ile ilişkilere dair kaynakçanın da bulunduğunu belirtmeliyiz. Türkiye ile ilişkisi bulunan her ülkenin arşivindeki belgeler ve ilgili yayınların bir düzenlemesi bile uzun süreli bir araştırmayı gerektirdiği için fazla bir bilgi katma olanağı bulunmamaktadır.
A. D. H. Bivar “Arabic epigraphy” S. 206-207 ve “Muslim numismatics” S. 208-220.
Kitabeler üzerine ayrılan az sayfada esas kaynakların esas kaynakların bir düzenlemesi verildikten sonra paralar bilimine ve onunla ilgili araştırmaların kaynakçası verilmektedir. Bu derlemede Michele Amari’nin başlattığı ve Francesco Gabrieli tarafından yeniden yayınlanan Sicilya’daki İslam kitabelerinin yayınını göremiyoruz. Türk araştırıcılarından en az birinin bir Halil Edhem Eldem bey’in katılmasını beklerdik. Paralar kısmına ayrılan bölüm uzunca sayılan bir giriş ile başlamaktadır. Genel bir kaynakçadan sonra bölgelere ve ülkelere göre bir sıralama yapılmıştır.
Yasin H. Safadi, “Arabic printing and book production” S. 221-234.
Uygarlık ilerlemesinde özel bir yeri bulunan basımın Arab ve İslam ülkeleri üzerinde etkiyi de inceleyen bu bölüm en ciddi hazırlanılanlardan birisidir. Aynı zamanda en eski dönemlerden başlıyarak basımın ilkel devirlerini ve kağıdın geçirdiği evreleri de incelemekten başka bir basım tarihini de veren giriş kısmında İslam dünyası için uygulanan basım girişimleri de ele alınmıştır. Böylece Batı dünyasının Doğu dünyasını kavrama çalışmaları üzerinde de önemli bilgiler verilmiştir. Basım, bütün İslâm ülkelerinde Türk yönetimi devrinde geliştiği için, Türk uygarlık tarihini yakından ilgilendiren bu kısım her hangi özel bir ayırım yapılmadan yazanların makale ve kitapları derlenmek suretiyle hazırlanmıştır. Hatta ilgili olmadığı zannedilenlerin altına kısa olmakla beraber çok yarar sağlayan satırlar da eklenmiştir. Öneminden dolayı Türkçe yayınlanmış kitaplar da bu derlemeye katılmıştır[1].
J. P. C. Auchterlonie, “Libraries” S. 235-265.
Kitaplıklar üzerine yapılan incelemelerin bir kaynakçasına girişilen bu bölümde, Arap - İslam koleksiyonları içeren kitaplıklar batı dünyası ülkelerine göre ayrılmıştır. özel kitaplıklara ayrılan kısa bir bölümden (S. 242) sonra Arap olmayan ülkelerin kitaplığı ve daha sonra da Arap dünyasındaki kitaplıklara dair yapılan araştırmaların derlenmesi yapılmıştır. Kitaplık bilimi ile ilgili araştırmaları da içeren bu bölüm hak ettiği uzunluk içinde ele alınmıştır.
M. Driskell, “Booksellers for the supply of material on the Arabo - Islamic Near and Middle East” S. 266-268
Doğu ve Batı ülkelerinde İslam dünyası üzerinde yayın ve satış yapan kitapçıların bir adres derlemesidir. Bunların üzerinde de bir araştırma yararlı olurdu. İstanbul’daki Sahaflar çarşısının en az bir ismi burada yer almalıydı.
***
Bu derlemenin bir an önce bir Türk Dünyası Araştırma Klavuzuna ne büyük gereksinme duyulduğunu ortaya koymaktadır. Her ne kadar dağınık çalışmalar konularımıza büyük yararlar sağlayan sonuçlar getirmiş ise de, Üniversite ve yüksek okul öğrencilerinden başlıyarak, büyük aydın ve meraklı topluluğunun gereksinmesini karşılayacak bir el kitabı henüz elimizde bulunmamaktadır ve yapılması için kaçınılmaz bir gereksinme vardır.
Böyle bir gereksinme içinde bulunan araştırıcılar ve hatta bu yola ilk kez girenler, ellerinde yeterli bir kaynak kitabı bulamadıklarından ötürü şimdiye dek Zeki Velidi Togan'ın Tarihte Usul[1] kitabı ile giderildi. Gerçekte bir tarih felsefesi için kaleme alınan bu kitapta yukardaki konuları tamamlayan pek çok kayıt bulunmasına karşın günümüze göre eskimiş gözü ile bakılır. Zira son yıllarda sayısı bir hayli artan yayınlar, çeşitli fakültelerin bilimsel dergilerinde görülen araştırmalar, bilimsel olmayan kuruluşların da yayın alanındaki girişimleri, araştırmaların sayısını çoğaltmış bulunmaktadır. Kaldı ki, eski dergilerin yeterince incelendiği söylenemez. Son yıllarda Turkologischer Anzeiger[2]’in yayını önemli bir boşluğu dolduracağını ümit ediyoruz. Böylece 1973 yılından sonraki Türk dünyasına ait yayınların önemli bir bölümünü fazla zaman yitirmeden öğreneceğimizi sanıyoruz. Fakat eski yayınların yeni yöntemlerle ele alınma isteğinden vaz geçemiyoruz. Bu arada son yıllarda bazı kaynakça yayınları yapıldı ise de bir yenilik getirmedi. Yalnız başlığına bakmakla değil, fakat içeriğini okuyarak bir düzenleme yapılması gereği nedense düzenliyenler tarafından uyulmadı. Bu gün ortalıkta bulunmayan uygarlıkların bile yayınlar yoluyla nasıl yaşatıldığı ve üzerlerinde ne kadar çok yayınlar yapıldığını biliyoruz. Konumuzla ilgili bir Bizans dünyası buna en küçük bir örnektir[1]. En umulmadık derleme ve araştırmalarda Türk tarih ve uygarlığına ait önemli kayıtların bulunması, klavuz hazırlayıcılarının ne kadar dikkat etmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Konumuzu yakından ilgilendiren ve araştırmalarımızı kolaylaştıracak kitapların sayısı az değildir[2]. Düzenli bir kaynakça yayınını sabırsızlıkla beklemekteyiz
DR. MAHMUT H. ŞAKİROĞLU