ISSN: 0041-4255
e-ISSN: 2791-6472

Yuan Hanedanı’nda İpek Tedarik Yöntemleri, Vergi ve Tahsisatları

Derya Coşkun1, Anıl Yasin Oğuz2

1Erzurum Teknik Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Erzurum/TÜRKİYE
2İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul/TÜRKİYE

Anahtar Kelimeler: İpek, Moğollar, Vergi, Çin, Yuan Hanedanı.

Giriş

Tarih boyunca insanoğlunun ilgisini cezbeden ipek, yurt edindiği her toplum tarafından farklı adlarla anılmıştır. Orhun Yazıtları’nda agı, äşgiti/işgiti ve kutay gibi şekillerle[1] , Dîvân-u Lügâtit Türk’te ise Çinceden alıntı olarak çınahsı (Çince “dokuma Çin ipeği” anlamında zhīhànsī 織漢絲 tabirinden gelmektedir), çuz (Çince “ipek kumaş” anlamındaki chóuzi 綢子 tabirinden gelmektedir) gibi kelimelerle geçmektedir[2] . İpeğin anavatanının Çin olduğu ve çevre halklara karşı önemli bir avantaj teşkil eden lüks meta olduğu düşünüldüğünde, Türkçede Çinceden gelen bu gibi kelimelerin mevcudiyeti normaldir[3] . Kurân-ı Kerîm’de İstebrak/sündüs[4] olarak geçmekte olan ipeğe, Moğollar torḥan[5] adını vermişlerdir. Torḥan, “ipek ipliği” anlamına gelmekte olup “Gizli Tarih” içerisinde Çince sī 絲 imi ile karşılanmaktadır[6].

Kullanım alanı oldukça zengin olan ipek, Moğolların özel tören ve festivallerinin (tsagaan sar ve naadam gibi) vazgeçilmezleri arasındaydı[7] . Sadece giyim kuşam yönünden değil hayatın her safhasında aranan bir ihtiyaç hâline gelen ipeğin teminini düzenli hâle getirmek için arayış içine giren Moğollar, ihtiyaçların büyük bir kısmını Çin’den aldıkları vergiler vasıtasıyla karşıladılar. Elbette tedarik edilen ipeğin işlenmesi için bir iş gücü de gerekiyordu. Bunun için de yaptıkları savaşların akabinde özellikle zanaatkârların esir alınmasına önem vererek tekstil üretim kolonileri, saray için de saray imalathaneleri kurmuşlardır[8] .

Yağma ve Hediyeleşme Yöntemiyle İpek Tedariki

İpeğin bozkır göçebeleri açısından her zaman kıymetli sayıldığı, alınıp satılabilen bir meta olarak zenginliğin ölçülmesinde bir araç olduğu bilinmektedir. Moğollar ipek tedarikini sadece vergi yoluyla değil farklı yöntemler uygulayarak da sağlamışlardır. Bunlar arasında yağma, haraç alma ve hediye gönderme metotları dikkat çekmektedir. Hediye ve haraç alma durumuna örnek olarak 605/1209 yılında Cengiz Han’ın[9] İdikut Uygur Devleti’ni tabiyetine kabul ettiği sırada onlardan değerli bazı eşyaların yanı sıra naçit (nesîc kumaş)[10], dardas (damask ipeği) ve torḥat (ipekler) getirmelerini de talep etmesi[11] gösterilebilir. 610/1213 sonbaharında Moğollar Jin (金) Hanedanı’nın başkentine (Zhongdu 中都) geldiklerinde buranın oldukça korunaklı olduğunu ve ele geçiremeyeceklerini anladıkları için geri dönmeye karar vermişlerdi. Dönüş yolunda binlerce insanı kılıçtan geçiren Moğollar, bu yağmadan yüksek oranda ipek, altın, gümüş gibi ganimetlerin yanı sıra yüzlerce de köle ele geçirmişlerdi. Bu sırada bölgedeki veba salgınından etkilenen Moğol askerleri etkisiz hâle gelmesine rağmen, ülke içindeki koas nedeniyle Jin İmparatoru ani bir karar alarak Cengiz Han’a barış yapmak istediğini bildirmişti. Yine Cengiz Han’ın Çin ile yaptığı savaşlar neticesindeki anlaşmalarda Çin sarayından bir prenses, üç bin at, köle olarak beş yüz kişi ve altın yanında “ipek kumaş [帛]” talebinde bulunması ve bu isteğe ayrıca önem vermesi tedarik sistemlerinin farklı bir metodunu ortaya koymaktadır[12].

Fransız keşiş Simon de Saint-Quentin eserinde; ipeğin haraç yolu ile alınma mevzusunu, Türkiye Selçuklu Devleti hükümdarı II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ölümünün ardından yerine geçen oğlu IV. Rükneddin Kılıçarslan’ın[13] 642/1245 yılında Moğol komutanı Baycu Noyan ile yaptığı anlaşma maddesiyle açıklamaktadır. Anlaşma mucibince o yıl içinde Türkler binek atları ve 14 deve yükü hyperpyra (Bizans altını) yanında “300 hayvan yükü ipek kumaş, âl kumaş [scarleta]” ve diğer değerli kumaşlardan meydana gelen yüklü bir haraç vermek durumunda kalmışlardır[14]. Daha sonra yapılan anlaşmaya göre de Türkiye Selçukluları, Moğollara her yıl yol masrafları dâhil “1.200 hyperpyra, yarısı altın örgülü olmak üzere beş yüz ipek kumaş, beş yüz at, aynı miktarda deve ve beş bin koç [arietes]” göndermek zorundaydılar. Fransız keşişin ifadelerinden anlaşıldığına göre Moğollara verilen haracın dışında hediye ve konaklama bedelleri de en az haraç kadar bir meblağa tekabül etmektedir[15].

Moğolların yağma faaliyetleri doğrultusunda da ipek tedariki yaptıkları bilinmektedir. Yağma kazanımları içerisinde altın, gümüş, esir, yük ve seyahat hayvanları dışında ana kütleyi değerli kıyafetler ve kumaşlar oluşturmaktaydı. Kıymetli taşlarla bezeli renkli kumaşlar Moğollar tarafından özellikle tercih ediliyordu. Bağdat’ın 655/1258 yılında Moğollar tarafından ele geçirilmesinin ardından meydana gelen yağma neticesinde devasa miktarda altın, gümüş, kıymetli taşlar, incilerin yanında “kumaşlar, elbiseler, altın ve gümüş vazoların” da ele geçirildiği bilinmektedir[16]. Song Hanedanı’nın da Moğollara karşı verdiği mücadelede başarısız olmasıyla, yüksek oranda ipek haracı ödemek zorunda kalması da başka bir örnektir[17].

Moğollar hediye olarak da en çok ipeği tercih etmişlerdi. İpekli kumaş ve kıyafetlerin kendilerine hediye edilmesi durumunda sağlıklı bir iletişim kurmaya daha eğilimli bir tavır içindeydiler. Elçi göndermek ve kabul etmek hususunda kuralcı bir yapıya sahip olan Moğollar, elçiler vasıtasıyla gönderilen ipek ve kumaşları da hediye olarak kabul ediyorlardı[18].

Rebiülahir 662/Şubat 1264’te, Moğollara iltica etmiş Song generallerinden Yang Dayuan’ın 楊大淵 Kubilay’a her birinden yüz elli parça olmak üzere “çiçek işlemeli ipek bez ve kırmızı kenarlı bezayağı ipek kumaş” sunmasına karşılık olarak Kubilay da onu öven bir imparatorluk fermanı çıkardı[19].

İpek Tedariki Sırasında Kullanılan Ticari Yollar ve Kumaş Türleri

Hazanov “Göçebe ve Dış Dünya” olarak adlandırdığı ikili ilişkilerin ekonomi anlamında tezat olduğunu vurgulamaktadır. Sadece Moğollar değil Xiongnu’lardan itibaren diğer İç Asya göçebe devletlerinin ticareti destekleyip tüccarları kendi topraklarına çekmeye çalıştıkları; Çin’in ise genel itibarıyla uluslararası ticareti kendi kaynaklarına yönelik bir tehdit olarak görmesi bu savı destekler niteliktedir[20]. Bu bağlamda Cengiz Han’ın ticaretin dünya refah düzeyini artıracak yegâne araç olduğunu vurgulaması manidardır. Zira o, Muhammed Harezmşâh’a yolladığı mektupta dünya refahının tüccarların serbest ticaretiyle doğru orantılı olduğunu[21] ifade ederek ticaret ile elde edilecek güce dikkat çekmek istemiştir. Bu minvalde değerlendirildiğinde Moğolların kullanımı için temin edilen ipeğin özellikle ticaret vasıtasıyla elde edilmesi siyasi oluşumlar tarafından kabul gören bir yöntemdir.

Moğolların ticarete ve kumaşlara olan arzusunu bilen Buharalı tüccarların Moğolistan’a gelişlerini Reşîdüddîn şu ifadeleriyle anlatmaktadır:

“Moğollar göçebe ve şehirlerden uzak oldukları için çeşitli türde örgü kumaşlar ve örtüler onlar arasında özel değerdeydi ve onlarla ticarette elde edilecek kârlar meşhur idi. Bu nedenle Buhara’dan üç tüccar, bu halk arasında uygun ve geçerli sayılan Zarbaft [altın örgü kumaş], Zendanaçi[22], Karbas ve diğer türdeki kumaşlardan oluşan muhtelif türdeki metalarla bu bölgeye geldiler. (...)”[23].

Buharalı tüccarlar bölgeye getirdikleri kumaşları Moğollara değerinin çok üzerinde satmaya çalışıyorlardı. Durumun farkına varan Cengiz Han “bu şaşkın bizi hiç kumaş görmemiş mi sanıyor?” sözleriyle ticaret konusunda ne kadar bilgili ve deneyimli olduklarını anlatmak istemiştir[24].

Uygurların birinci dereceden müşterileri genellikle Moğollar olmuşlardır[25]. Peng Daya, açık bir şekilde ticarette at 馬 ve koyun 羊 verip iyi kalite ipek kumaşlar 縑帛 aldıklarını; Xu Ting ise Moğolların ticarette kendi atlarını ve koyunlarını vererek almak istedikleri ve ilgilendikleri yegâne malların keten 紵 ve ipek iplikler 絲, demir kazanlar 鐵鼎 ve muhtelif renkteki ahşap ürünler 色木 olduğunu belirtmektedir[26]. İaşe temininde Müslüman tüccarların Moğol soyluları ile oluşturduğu ortogh ticari birlikteliği önemli bir yere sahiptir. Ellerindeki gümüşü Müslüman tüccarlara veren Moğollar, onlardan ticari faaliyetler vasıtasıyla birtakım materyaller alıyorlardı[27]. Dolayısıyla Di Cosmo’nun çarpıcı bir şekilde teşhis ettiği gibi Moğollar ile ortogh birlikteliği Göktürkler ile Soğdluların ticari ilişkilerinin bir devamı gibidir[28].

Altın Orda’da da (Moğolca Altan Ordo) yoğun bir kumaş ticareti görülmekte olup bölgeye ham ipek ve ipekli kumaşlar ithal edilmekteydi. Kumaş ticareti Kırım’da Kefe ve Tana/Azak[29] gibi ticaret bakımından mühim liman kentlerinde yoğunlaşmıştı. XII. yüzyılın sonlarından XV. yüzyılın ortalarına kadar Karadeniz’in kuzeyinde (özellikle Tana ve Kefe); Rus keteni, Avrupa kumaşları, Fransa Champagne ketenleri, Ceneviz ketenleri, dimi tipi kumaşlar, pamuk, nesîc, Musul kumaşları (altın örgülü kumaşlar), samitler, Floransa brokar kumaşı, damasklar, saten (Rusça barhat) [30], taftalar[31], kamokat, sendal, atlaslar, ipekler (Çin, özellikle Gürgân, Merv, Ürgenç, Harezm, Gürcistan, Karabağ, Şeki, Şamahı, Lahican’dan gelir)[32], buckram, scamandri, alaca (Rusça pestryat), karmazin/kırmızı, sûf, camlet, velur (yünlü kadife), kilik, kindyak, pamuklu bez (bäz terimi kullanılır), bombasin, doğu halıları ve ipek kilimler satılmaktaydı[33].

Adını Scamandros Nehri’nden (Çanakkale Kara Menderes) alan scamandri kumaşı Bizans’ın ürettiği pamuklu bir kumaş türüydü. Alaca (Pestryat) ise farklı renklerdeki ipliklerden Kambay’da üretiliyordu. Kalın kenevir, pamuk veya keten ipliklerden, genelde iki renkli ve kareli veya çizgili olarak örülmekteydi. İran karmazin/kırmızı kumaşı ise Avrupa’daki scarlet/âl kumaşa benzemekte, koyu kırmızı yün iplikten örülmektedir. Kilik ise ismini Kilikya’dan alan kaba keçi yününden bir kumaştı. Kindyak Hint usulü, kırmızı baskılı, pamuk kumaşlara verilen isimdi[34].

Bağdat ve Tebriz’de üretilen nesîc kumaşlar, Tebriz ve Sultaniye’den gelen Anadolu kervan rotası ile Trabzon’a taşınıyor ve buradan da deniz yoluyla Kefe’ye getiriliyordu[35]. Çin nesîc kumaşları ise İpek Yolu’nun ana güzergâhında bulunan Karadeniz’in kuzeyinden devam eden yol ile taşınmaktaydı[36]. Çünkü Moğol döneminde genel itibariyle güney yerine daha çok kuzeyden giden ticaret yolları (Hazar’ın kuzeyinden Saray’a ve Kırım’a giden ve de Maraga, Tebriz ve Doğu Anadolu’dan Trabzon’a giden rotalar) işleyişine bağlı olarak daha çok gelişmişti[37]. Bunun sebepleri arasında Suriye ve Mısır’da Memlüklerle devam eden savaşlar ve Altın Orda’nın Anadolu üzerinde oluşturduğu baskılar dikkat çekmekteydi. 689/1290’larda Çin’e gittiği söylenen Montecarvino da Altın Orda’daki yaklaşık beş altı ay kadar bir sürede geçilebileceğini savunduğu bu yolun daha güvenli olduğunu ifade etmektedir[38].

Harita 1. 656-736/1258-1336 Yılları İlhanlı›nın Batı Ticaret Yolları[39]

Kefe’de Ceneviz’in, Tana’da ise Venedik’in tekelinde bulunan ticaret ile Karadeniz’in kuzeyi ve Akdeniz’e taşınabilen ipeklilerin yanı sıra Avrupa’dan gelerek Moğol coğrafyasında Çin’e kadar taşınan İpekliler de bulunmaktaydı[40]. Özellikle Doğu’dan Altın Orda coğrafyasına gelen ithal mallar arasında en önemli yeri ham ipekler oluşturuyordu. Çin’den gelen ipekler yolun uzun oluşu sebebiyle çürüyordu. Bu durum İtalyan tüccarlar arasında Çin ipeğinin “kötü ipek” olduğuna dair dedikoduların çıkmasına neden olmuştu. Bundan dolayı da ham ipek ithalatında Orta Doğu ve Orta Asya kentlerinin daha ön planda olduğu anlaşılmaktadır[41].

İtalyan Pegolotti; Tana’dan Hacı Tarhan’a öküz arabasıyla 25 günlük, at arabasıyla 10-12 günlük; Hacı Tarhan’dan Saray’a nehirle 1 günlük; Saray’dan Sarayçik’e nehirle 8 günlük; Sarayçik’ten Ürgenç’e deve arabasıyla 20; Ürgenç’ten Otrar’a deve arabasıyla 35-40 günlük; Otrar’dan Almalık’a eşeklerle 45; Almalık’tan Kansu’ya eşeklerle 70; Kansu’dan Çin büyük kanalına at sırtında 45 günlük; nehirden Hangzhou’ya gidilip Hangzhou’dan Hanbalık’a 30 günlük mesafe olduğunu ifade etmektedir[42]. Tana ve Çin arasındaki yolculuk 284 güne kadar çıkabilmekteydi[43]. Bu bilgilerden yola çıkarak mevzubahis rotalarda meydana gelen ticaret ile doğu ve batı uçlar arasında ipekli kumaşlar konusunda yoğun bir değiş tokuş olduğunu söylemek mümkündür. Dolayısıyla Moğol İmparatorluğu’nun kendi içerisinde, Çin ipeği Karadeniz kıyılarına dek taşınabiliyor ve Orta Doğu’da ve muhtemelen Avrupa’da üretilen ipekliler de Altın Orda’ya ve Çin’e gidiyordu. Yukarıda, Altın Orda coğrafyasındaki kumaş türleri arasında saydığımız sendal, Çin’de, Hejian, Zhuozhou, Chengdu gibi yerlerde[44] muhtelif renkler hâlinde altın örgülü ipekten üretilmekteydi. Sindon ise Buhara’da üretilen aynı tip kumaşlara verilen isimdi[45].

Harita 2. Karadeniz’in Kuzeyinden Geçen Ticaret Yolları[46]

Altın Orda’nın ticaret ve üretim bakımından önemli kentleri ve yerleşimleri arasında iki Saray (genelde Tsarevskoe Gorodişçe ve Selitrennoe Gorodişçe denen kazı alanlarıyla özdeşleştirilirler), Belcimen (Vodyanskoe Gorodişçe ile özdeşleştirilir), Ügek (Saratov’un güneyinde), yine aşağı Volga’da Şarenıy Bugor arkeolojik alanı (genelde Altın Orda Devri’ndeki Hacı Tarhan kentiyle eşleştirilir), Volgograd’daki Meçyotnoe Gorodişçe (Tortanlı?), Don kıyısındaki yerleşimler, Ural kıyısındaki özellikle Sarayçik kenti, Batı Sibirya’da İrtiş’teki İsker, Kuzey Kafkasya’daki büyük merkez Macar, Yukarı Volga’daki Bulgar, Harezm’deki Ürgenç, Kırım’daki Tana sayılabilir[47]. Dolayısıyla Kırım’daki Tana ve Kefe limanlarına giden İpek Yolu rotaları ve Ceneviz ile Venedik’in Karadeniz’den gelip geçtiği özellikle nehir rotaları Altın Orda’nın bu kentlerine bağlanmaktaydı. Altın Orda’nın ithal ettiği kumaş türlerine bakıldığında ise tafta, kamokat, damask, İtalyan damask türlerinden küfter, atlas, saten ve sendal olarak isimlendirilen ve genel itibarıyla ipekten imâl edilen kumaşlar ile samit, baldakin, nesîc ve nak denen altın veya gümüş örgülü ipek kumaşların oldukça pahalı olduğu göze çarpmaktadır[48].

Giovanni da Pian del Carpine’nin Avrupa’da iyi bilinen kumaş türlerinden samit’i Moğolların üzerinde gördüğünü yazması, Bağdat’ta üretilen baldakin kumaşlara hem kıyafetlerde hem de boghtagh’larda rastlamış olduğunu söylemesi,[49] geniş yelpazede işleyen kumaş ticaretinin bir sonucudur.

Çin’de ise imparatorluğun geri kalanında olduğu gibi ticaret genel itibarıyla ortogh tüccarları tarafından posta yolları ve istasyonları vasıtasıyla yürütülmekteydi. Kubilay Han’ın Çin’de yapılan ticarete verdiği önemi Çin’deki yolları tamir ettirip birçok yeni posta yolları ve cam/yam durakları yaptırmasının yanı sıra taşıma sistemlerini geliştirmek için büyük uğraş vermesinden anlayabiliriz. Marco Polo da her gün Han Balık’a “sadece ipekle yüklü bin arabadan daha fazlasının” geldiğini söyledikten sonra, burada “pek çok altın ve ipek kumaş” üretildiğini belirtmektedir[50]. Asıl yayılımını Kubilay Devri’nde kazanan nehir postaları 水站 dışında tüm Çin boyunca yayılım gösterip Moğolistan’a (Lingbei idârî birimi) ve Orta Asya’ya uzanan kara posta yolları ve istasyonları 陸站 belli bir döneme kadar Orta Asyalı Müslüman ve ayrıca Çinli tüccarların ticaret amaçlı kullandığı yapılardı. Hint Okyanusu civarındaki okyanus yolları da Yuan devrinde gelişim göstermeye devam ederek ipek ticaretinin işlediği bir başka önemli alanı ve rotayı teşkil ediyordu[51].

Çin’den Alınan İpek Vergileri ve Moğol Soylularına Hazineden Verilen İpek Tahsisatları

Moğollarda vergi sistemi zamanın ve şartların değişimi doğrultusunda dinamik bir yapıya sahip olmakla beraber sistemli bir vergi alımından bahsetmek neredeyse imkânsızdır. Bu duruma en güzel örnek göçebeler ile yerleşiklerden aldıkları vergilerin birbirinden bağımsız ve farklı oluşudur. Özellikle yerleşiklerden alınan vergilerin Moğollar açısından hayati bir önem taşıdığını söylemek gerekir. Zira Moğollar, büyük oranda yerleşiklere uygulanan vergi gelirleriyle ipek alabilmekteydiler. Çin’den alınan vergiler hususunda da oldukça hassas olan Moğollar, ipek vergisinin devamlılığını garantiye almak için Çin’de Şigi Qutuqu’nun yürüttüğü 633/1236 nüfus sayımından sonra “ipek haneleri” (絲戶) oluşturmuşlardı. Tahıl vergilerini kişi, hane ve sınıf temelli toplamaya başlayan Moğollar, ipek vergisini de yine aynı metotla toplamaya başlamışlardı. “Gizli Tarih”te Ögedey’in (581-638/1186-1241) hazineyi ipeklerle, gümüş külçeleriyle, yiyeceklerle, yaylarla, zırhlarla ve silahlarla doldurmak istediği yazmaktadır[52].

Peng Daya’nın 彭大雅 söylemi göz önüne alındığında Çin’deki şehirlerden muhtemelen darḥanlık verilmiş kişiler (din adamları, soylular gibi) ve Moğollar için ürettikleri özel ürünleri (silah, ipek giysi ve kumaşlar gibi) vergi olarak veren zanaatkârlar dışında her kişi başına (erkek ve kadın) 25 liang 兩 (~1 kg), her öküz ve keçi başına 50 liang 兩 (~2 kg) ipek kumaş; köylerden ise diğer vergilerin yanında [“kişi başına”] 100 liang 兩 (~4 kg) ipek kumaş alınmaktadır[53]. Fakat Xu Ting’in 徐莛 eklemeleri göz önüne alındığında en azından kendi döneminde Chaifa 差發[54] için verilecek ipek kumaşlar genelde gümüş ile karşılanıyordu[55]. Depolarda [“tek bir chi 呎 ipek kumaş”] kalmamış olması tıpkı [“tek bir dou 石 tahıl”] kalmamış olmasıyla eşdeğerdi[56].

Yelu Chucai, Cengiz Han’a Kuzey Çin topraklarını otlağa dönüştürmeyi tavsiye edenlere karşı çıkarak şarap, tuz, demir, sirke ve cevherden alınacak “ticaret ve toprak vergilerinden” her yıl belli bir miktar gümüş ve tahıl dışında “80 bin top ipek kumaş” elde edilebileceğini söylemişti[57]. 632-33/1235-36’da Şigi Qutuqu’nun Kuzey Çin’de gerçekleştirdiği halk sayımından[58] (to’a) sonra[59] Moğol prenslerine, prenseslerine ve genel itibarıyla devletin önde gelenlerine Kuzey Çin’den verilecek toprak dağıtımına Yelu Chucai, halkın üzerindeki vergi ve angarya yükümlülüğünü arttıracağını söyleyerek karşı çıkmıştı. Bunun yerine bölgedeki vergilerin, toprakların verildiği kişiler yerine doğrudan sarayın atayacağı memurlar tarafından sabit miktarlar ile toplanmasını ve yılsonunda da bu vergilerin paylaştırılmasının aşırı vergi ve angaryayı önleyeceğini öne sürmüştü[60]. Dolayısıyla imparatorluk genelindeki prensler de Kuzey Çin’den aralarında ipeğin de yer aldığı vergiler alıyordu. Muhtemelen 633/1236’da gerçekleştirilen bu vergi belirlemeleri içerisinde “her iki hanenin [戶] hükûmetin kullanması için 1 jin [596,82 gram][61] ipek [絲一斤], her beş hanenin de çeşitli prens ve bakanların bakımı [湯沐] için 1 jin ipek vermesi” de yer alıyordu[62]. Şigi Qutuqu’nun 633/1236’daki bu sayımında vergilerin alınması için birim olarak belirlenen dört hane kategorisinden ikisi dashumu 大數目 (Büyük Çoğunluk) ve wuhusihu 五戶絲戶 (Beş Hane İpek Hanesi) idi. Burada konumuz açısından önemli olan “Beş Hane İpek Haneleri”, vergilerini, “Büyük Çoğunluk”un aksine, Kağan’a değil Moğol köbegün veya soylularına veriyordu. 633/1236’daki bu vergi belirlemelerinden ikinci durumda kastedilen haneler “Beş Hane İpek Haneleri” idi[63].

633/1236’da (Bingshen yılı 丙申年) ve 647/1250’lerde “beş hane ipek hanesi” olarak kayıt altına alınan ve Moğol soylularının Çin’deki apanajlarında yer alan hanelerin yaklaşık 936 bin haneyi bulduğu anlaşılmaktadır. 718/1319 yılında ise (Yanyou Saltanat Dönemi’nin 6. yılı 延祐六年) “beş hane ipek hanesi” olarak kaydedilen hane sayısında ciddi bir azalma olduğu görülmektedir[64]. Bunun nedeni muhtemelen apanajlardaki (timarlar) halkın üzerindeki mevcut baskıyı azaltmak ve hükûmetin vergi gelirlerini daha fazla arttırmaktı.

95. Juan’da eksik olmakla beraber kaydedilen bu soylu aileleri arasında Cengiz Han’ın kardeşleri Kaçi’un’un, Coçi Kasar’ın, Otçigin Temüge’nin, Belgütey’in çocukları ve elbette kendi oğulları Coçi’nin, Çağatay’ın, Ögedey’in ve Tuluy’un soyu da vardı. Örneğin 633/1236 nüfus sayımı ile Coçi’nin çocuklarına Pingyang’dan 平 陽 41.302 hane; Çağatay’a Taiyuan’dan 太原 47.330 hane; Güyük’e Daming’den 大名府 68.593 hane; Ögedey’in oğlu Köten’e Dongpinglu’dan 47.741 hane; Tuluy’un oğlu Arık Böke’ye Zhending’den 80 bin hane “beş hane ipek hanesi” olarak tahsis edildi. Ögedey’in yıllığına göz gezdirildiğinde ise mevcut ailelerden ziyade kişilere yapılan atıflar dikkat çekmektedir. 633/1236 sonbaharında Zhending’deki haneler “Dul İmparatoriçe” [太后] Sorqaqtani’ye;[65] Pingyang’dakiler Batu’ya; Taiyuan’dakiler Çağatay’a; Daming’dekiler Güyük’e; Xingzhou’dakiler 邢州 Sağ Kanat’ın (Bara’un Ghar) komutanı Buralday’a; Hejianfu’dakiler 河間府 Cengiz Han’ın Kulan Hatun’dan olma oğlu Kölgen’e; Guangningfu’dakiler 廣寧府 Belgütey’e; Yidu 益都 ve Jinan 濟南 olmak üzere iki fu’daki (vilayet) haneler Coçi Kasar’ın oğlu Yegü’ye; Binzhou 濱州 ve Dizhou’dakiler 棣州 Kaçi’un’un oğlu Alçiday’a; Pingzhou 平州 ve Luanzhou’dakiler 灤州 Otçigin Temüge’ye; Dongpingfu’daki 東平府 haneler eşit bir şekilde Ögedey’in oğlu Köten’e, Cengiz Han’ın kızı Tümelün’le evlenen Konggiratlardan damat Çigü’ye,[66] Cengiz’in üçüncü kızı Alahay Beki’ye, en büyük kızı Kocin Beki’ye, komutanlardan Muqali’nin torunu Guowang Çila’un-Tas’a, Prens? Çağatay’a, Sol Kanattaki (Ce’ün Ghar) komutanlardan Uru’ud’lu Cürçedey’in torunu Dolçin’e, Sol Kanat’ta bulunan Mangutlardan Ming’an-ı Noyan Möngke Kalca’ya, Börte’nin kardeşi Konggiratlardan Sol Kanat’taki Alçin Noyan’a, Konggiratlı Dey Seçen’in oğlu Hükü Noyan’a, Ögedey’in Kebte’ül’ünün komutanı? Kada’an’a ve Caciratlardan Ming’an-ı Noyan (Binbaşı) Cüsük’e tahsis edildi[67].

Görüldüğü gibi Moğol soyluları haricinde önemli mevkilerdeki kişi ve prenseslere de Kuzey Çin’den bu tip apanajlar verilmişti. Dolayısıyla metinde verilen hane değerlerini yukarıda bahsettiğimiz yıllık ipek vergi değerleriyle mukayese ederek, en azından 633/1236 sayımında belirlenen vergi değerlerinin devam ettiği süre boyunca prenslerin vergi olarak aldığı ipek miktarlarını belirlemek mümkündür. 633/1236 yılı dışında bazı soylu ailelerin “beş hane ipeği” olarak aldığı yıllık ipek miktarları ve hanelerin sayısı (bazılarında zamanla apanaj bölgeleri değişmekle beraber) şu şekildedir:[68]

Tablo 1. 633/1236’dan Sonraki Yıllarda Bazı Soylu Moğol Ailelerinin Kuzey Çin’den Aldıkları Yıllık İpek Vergi Miktarları

Ayrıca Cengiz Han’ın eşlerine tahsis edilmiş “Dört Ordo”da yaşayan prensesler de Çin’deki bazı yerlerden “beş hane ipeği” olarak vergi alıyorlardı. Örneğin Herlen/Kerülen (Хэрлэн) ve Tsenher (Цэнхэр) nehirlerinin kavuşma noktasına yakın bulunan[69], ilk olarak Börte’nin idaresine verilmiş[70] “Büyük Ordo”daki kraliçeye 652/1255’te Baodinglu’dan 60 bin hane “beş hane ipek hanesi” olarak tahsis edilmişti. Bu hatun 719/1319’da ise 12,693 haneden, 5207 jin ipeği (~3 ton) vergi olarak alıyordu[71]. 9 Ramazan 658/18 Ağustos 1260’ta Merkezî Sekreterliğe (中書省) [72]; Yidu 益都 ve Pingzhou’nun 平州 altın ve ipek vergi gelirlerini ve Otçigin Temüge’nin oğlu Prens Baygu’ya ve Ögedey’in torunu Şiremün’e ait olan hâneleri, zanaatkârları ve yıllık vergi miktarını, Otçigin Temüge’nin torunu Prens Taçar’a[73] tahsis etmesi için emir verildi[74]. Dolayısıyla aynı zamanda prens ve soylulara dağıtılmış topraklardaki halktan alınan ipek vergilerini de ifade etmeye başlayan “beş hane ipeği” terimi Moğolcada aqa-tamur olarak isimlendiriliyordu. Farquhar Yuanshi’de Ahatanmaer 阿哈探馬兒 olarak geçen terimi[75] Moğolca aqa-tamur’un transkripsiyonu olarak kurmakta, tamur’u[76] Çince “ipek ipliği” anlamındaki sī 絲 ile eşitleyerek terimin “Beş Hane İpeği”nin (五戶絲) Moğolcası olduğunu söylemektedir[77].

Yuanshi Çin’den alınan “hane vergileri”nin [科差] kapsamını ikiye ayırıyor: siliao 絲料 ve baoyin 包銀. Toprak ve tekel vergileri gibi vergiler dışında hane temelli toplanan bu vergilerden ilk kategori adından da anlaşıldığı gibi büyük oranda ipek vergilerini kapsıyordu. Yelu Chucai’ın biyografisindeki hanelerin vereceği ipek vergi değerleri bu kategori içine girmektedir. Bahsettiğimiz ipek vergileri dışında ilk defa Möngke Kağan devrinde Orta Asya ve İran’ın aksine (bu bölgelerde kafa vergisi şeklinde uygulanıyordu.) Çin’de hane temelli toplanan gümüş (daha sonra kâğıt para)[78] vergileri de ikinci kategoriye girmektedir. Baoyin vergilerinin Möngke devrinde belirlenen hane başına dört lianglık gümüş değerinin iki liangının “ipek ipliği, ipek kumaş ve ipek boyası?” gibi maddelerle de karşılanabileceği belirtiliyor. Kubilay devrine gelindiğinde yeni vergi reformu ile beraber hâneler çok ayrıntılı ve spesifik olarak yeni baştan düzenlendi. Kuzey Çin’i kapsayan bu vergi reformunda hane kategorileri nüfus sayımlarına ve vergilere göre ayrılmaktadır. Bu ayrıntılı hâne kategorileri Yuanshi’de şöyle sıralanıyor: “İlk Başta Sayılmış Haneler” (元管戶), “Karışık Sayılmış Haneler” (交參戶), “Sayımdan Kaçmış Haneler” ( 漏籍戶) ve “Destek Haneleri” (協濟戶) [79]. Bunlar dışında ise tâli kategoriler olarak “İpek ve Gümüşü Tam Veren Haneler” (絲銀全科戶), “Yarım Vergilendirilen Haneler” (減半科戶), “Yalnızca İpek Ödeyen Haneler” (止納絲戶), “Yalnızca Kâğıt Para Veren Haneler” (止納鈔戶), “İpek Açan? Haneler” (攤絲戶),[80] “Chuyesudaier Tarafından İdare Edilen İpek Ödeyen Haneler” (儲也速?兒所管納絲 戶), “Bölgelerine Geri Dönen Haneler” (復業戶), “Zamanla Yetişkin Erkekleri Olacak Haneler” (漸成丁戶) vardı[81].

“İlk Başta Sayılmış Haneler” içinde yer alan “Doğrudan Hükûmete Bağlı Haneler”den (系官戶) tam ipek ve gümüş miktarında vergiye bağlı olanları “hükûmete ait ipek [係官絲]” için hane başına 1 jin, 6 liang, 4 qian (一斤六兩四錢) [82] ipek iplik verirken “Beş Hane İpek Haneleri”nden tam ipek ve gümüş vergisine tabi olanları hükûmete hane başına 1 jin ipek iplik ve Moğol soylularına 6 liang 4 qian ipek veriyorlardı[83].

“Yarım Vergilendirilen Haneler”den ise 8 liang hükûmete, 3 liang, 2 qian ipek ipliği ise “beş hane vergisi” olarak sayılıyor, yani soylulara gidiyordu. “Yalnızca İpek Ödeyen Haneler”in hükûmete bağlı olanlarından Shangdu 上都, Longxing 隆興, Xijing 西京 bölgelerinde yer alan her hane 1 jin; Dadu 大都 civarındakiler ise (路) hane başına 1 jin, 6 liang, 4 qian ipek veriyordu[84].

“Yalnızca İpek Ödeyen Haneler”den hem hükûmete hem soylulara bağlı olan haneler 1 jin ipeği hükûmete ve 6 liang, 4 qianini soylulara veriyorlardı. “Karışık Sayılmış Haneler” 1 jin, 6 liang, 4 qian ipeği hükûmete ödüyordu. Aynı miktar “Sayımdan Kaçmış Haneler” içerisindeki “Sadece İpek Ödeyen Haneler” tarafından da hükûmete verilirken; “Sadece Kâğıt Para Ödeyen Haneler” ise ilk yılda (1260) sadece kâğıt para şeklindeki baoyin ile ödeme yaparken zamanla tam ipek ve gümüş vergisi ödemesinde karar kılındı. “Destek Haneleri”nin arasında ise genel olarak baoyin olarak 4 liang gümüşün yanında 10 liang, 2 qian ipek ödeyenler ve gümüş ödemeden aynı miktar ipek verenler mevcuttu. “İpek Açan Haneler” hane başına 4 jin “açılmış ipek” veriyorlardı. Miktarı “İpek Açan Haneler”inkiyle aynı olmak üzere (4 jin~2,4 kg) “Chuyesudaier Tarafından İdare Edilen Haneler”, “ince ipek” (細絲) vermekle yükümlülerdi. “Bölgelerine Geri Dönen Haneler” ve “Zamanla Yetişkin Erkekleri Olacak Haneler” 1260’da vergiden muaf olsalar da 659/1261’de yarım vergiye 660/1262’de ise tam vergiye tabi tutuldular[85].

Tablo 2. Yuan Devri Hane Temelli Vergi Türleri. Özellikle Yuanshi 93. ve 94. bölümleri temel alınarak tarafımızdan hazırlanmıştır.

Cemazeyilevvel 661/Nisan 1263’te ise hizmet altındaki tüm haneler için artık kâğıt para ile verilecek baoyin vergisi hane başına 4 liang, ipek olarak verilmeye devam edecek ipek vergisi ise her on hane için 14 jin (~5,4 kg) ipek iplikti. Sayımdan kaçmış, yaşlı ve çocuk haneler (muhtemelen “Destek Haneleri”) içinse 3 liang kâğıt para ve 1 jin ipek iplik olarak belirlendi[86]. Sözünü ettiğimiz hane vergileri arasındaki en büyük yekûnu ipeklerin ve hatta farklı ipek türlerinin tutmuş olduğu görülüyor. Yuanshi bu vergi miktarlarını bize aktardıktan sonra sadece Kuzey Çin’i ve oradaki sayımları temel almak üzere yıl içinde, ipek türünden bazı vergi toplamlarını da kaydetmektedir:[87]

Tablo 3. Yuanshi Kayıtlarında Yıllara Göre Toplanan İpek Vergi Miktarları. Miktarların görece azlığı sadece Kuzey Çin’de birkaç milyon haneyi kapsamasıyla açıklanabilir.

Gelir toplamı olarak diğer bölümlerde 661/1263 için 1.579,110 haneden toplam 706.401 jin ipek iplik ve 49.487 ding kâğıt para; 663/1265 için 1.597,601 haneden 986.288 jin ipek iplik ve 57.682 ding kâğıt para toplandığı dile getiriliyor[88]. 728/29- 1328/9 yılı için Yuanshi 33. Juan’da verilen değerler ise ham ipek için 834,405 jin, ipek kumaş için 407.500 pi yani top kumaştır[89]. Fakat her hâlükârda tablodaki değerleri yaklaşık olarak doğru kabul etmek mümkündür. Herbert Franke, kaynakta verilen bu miktarların görece azlığını (Tablo 3) sadece Kuzey Çin’de, sayısı 4-5 milyonu aşmayan kayıtlı kişileri kapsamasıyla açıklamaktadır[90].

İpek vergi miktarlarının zaman zaman dalgalanmasında nüfus hareketliliğinin yanında doğal şartlar da rol oynamaktaydı. Kubilay, 5 Şevval 665/29 Haziran 1267’de Orta Başkent (Zhongdu 中都), Shuntian 順天, Dongping 東平 ve diğer yerlerde ipekböcekleri arasında bir hastalık mevcut olduğu için bu bölgelerdeki halktan, zararın seviyesine bağlı olarak ipek hane vergilerinin (siliao) alınmayacağını duyurmuştu[91]. 6 Şevval 668/29 Mayıs 1270’te ise Dongjing 東京 bölgesindeki kıtlık ve de tahıl taşıması amacıyla gemi inşa etme yükümlülükleri nedeniyle bölgeyi 10’da 3 oranında ipek ve gümüş hane vergilerinden serbest bıraktı. Yine aynı yıl haziranda Daming 大名, Dongping 東平 ve diğer yerlerde ipek böceklerinin ölmesi nedeniyle; Nanjing 南京, Henan 河南 ve diğer yerlerde de çekirge istilası sebebiyle gümüş ve ipek vergileri 10’da 3 oranında azaltıldı[92]. Mevcut vergi yükünün ağırlığı yüzünden belli bölgelerden zaman zaman hane vergilerinin alınmadığı da oluyordu. Çin kaynaklarındaki bütçe değerlerinde harcamalar için net toplam değerler mevcut olmamasına rağmen kısa süre içinde devasa bütçe açıkları verildiği görülüyor. Bu bütçe açıklarında muhtemelen gelenek hâlini alan ipek kıyafet, kumaş bağışları, cisün festivalleri de rol alıyordu. Örneğin geç tarihli olmakla beraber yine 728/29-1328/9 yılı için İmparatoriçenin günlük ipek kumaş giderinin 50.000 pi olduğu kaydediliyor[93]. Söylenene göre her yıl sırf Keşig üyeleri (Keşigten) için imparatorların verdiği kâğıt para ve ipek bağışlarının (幣) toplamı milyonları bulabiliyordu[94].

Çin’den alınan yoğun ipek vergileri Moğolların temel ipek kaynağı olsa da ipek vergileri imparatorluk çapında bir yayılım gösteriyordu. Möngke Kağan devrinde dinî ayrımın gözetilmediği cizye olarak düşünülebilecek bir tür kafa vergisine dönüşen qubçiri[95] Kuzey Kafkasya’da nakit altın veya gümüşün yanında doğrudan “ipek” ile de karşılanabiliyordu[96]. Grigor Aknertsi Moğolların Gürcü ve Ermeni prenslerinden yoğun vergiler topladığını belirterek bazılarından “altın kumaşları”, bazılarından “doğanları” ve diğerlerinden “besili köpekleri ve atları” vergi olarak aldıklarını söylemektedir.[97] Kirakos Gandzaketsi ise Moğolların Ermenilerden temelde “atlar ve kıymetli kıyafetler” talep ettiklerini çünkü bunları “çok sevdiklerini” dile getirmektedir[98].

Hazineden Moğol Soylularına Dağıtılan Yıllık İpek Tahsisatları

Bazı ayrıcalıklı soyluların apanajlarından “beş hane ipeği” olarak aldıkları vergiler dışında, ayrıca hazineden genelde gümüş ve kumaş cinsinden yıllık tahsisâtlar (歲賜) da aldıkları bilinmektedir. Yıllık ödeneklerinin bir kısmını kâğıt para, altın ve diğer tekstil türleriyle (koyun derisi gibi) alan soylular da vardı. Muharrem 659/Ocak 1261’de Kubilay muhtemelen Kaçi’un’un soyundan gelen Alçiday’a, Kulakur’a, Kadan’a, Kuraçu’ya ve Şingnakar’a,[99] her birine 5.000 liang gümüşün yanında yarısı düz altın iplikli olmak üzere 300 pi desenli ipek kumaş (文綺帛); Prens Taçar’a ve Açul’a, her birine 59 ding kâğıt paranın yanında 5.098 jin (~3 ton) ham ipek (綿), 5.098 pi bezayağı örgülü ipek (絹), 300 pi yarısı düz altın işlemeli olmak üzere desenli ipek; gelecekteki düşmanı Kaydu’ya 833 liang gümüşün yanında yarısı düz altın işlemeli 50 pi desenli ipek; mensubiyeti bilinmeyen Uru’uday’a 5.000 liang gümüşün yanında yarısı düz altın işlemeli 300 pi desenli ipek; Ca’udu ve Coçi Kasar’ın torunu Bekmür’e 5.000 liang gümüşün yanında yarısı altın işlemeli 300 pi desenli ipek; Tuglug’a ve Tuluy’un oğlu Böçök’ün torunu Yakudu’ya[100] 833 liang gümüşün yanında 50 jin (~30 kg) özel ipek armağanı; Açigi’ye 5.000 liang gümüşün yanında yarısı düz altın işlemeli 300 pi desenli ipek vermişti. Kubilay Kağan aynı zamanda, Eski İmparatoriçe’ye, yani muhtemelen Möngke’nin karısı Tegülün’e[101] (Ogul Tutmış?) 2.500 liang gümüşün yanında 23 ding kâğıt paradan biraz daha fazla değer eden ipek tül armağan etmişti. Tüm bu değerler Ocak 1261’den sonra artık, Saray’ın verdiği düzenli yıllık tahsisatlar hâline geldi[102].

Yuanshi Kubilay yıllıklarında kaydedilen bu değerler dışında, 95. bölümde ise kimi soyluların ipek cinsinden olan yıllık tahsisat değerleri paralelliklerle beraber şu şekilde kaydediliyor:[103]

Tablo 4. Yuanshi 95. Bölüm’e Göre Bazı Soylu Moğol Ailelerinin Moğol Hükümdarından Aldıkları Yıllık İpek Tahsisatları

Dolayısıyla 659/1261’den sonra gelenek hâlini alan yıllık ipek bağışları da hazine ve elbette halk üzerindeki temel yüklerden birini oluşturuyordu. Soylulara verilen düzenli yıllık bağışlar dışında İmparator ödül olarak da geniş çaplı ipek kumaş dağıtıyordu. Zilhicce 659/Kasım 1261’de Luzhou’ya 瀘州 saldıran Song birliklerine karşı gâlip gelen Liu Zheng’i 劉整 Kubilay, 5.000 liang gümüşün yanında 2.000 pi ipekli ile ödüllendirmişti. Yine 664/1265’te de Song ile savaşlardaki başarısından ötürü Yang Wenan’ı 楊文安 50 liang altınla, askerlerini ise 600 liang gümüşün yanında rütbelerine göre ipeklilerle (幣帛) ödüllendirdi.

Sonuç

Siyasi güçler arasında iktisadi, dinî ve kültürel birçok alışverişin ana merkezi olan İpek Yolu, doğu-batı arasında bir köprü konumundadır. İnsanların ihtiyaçlarına bağlı olarak bir ticaret yolu kimliği ile ortaya çıkan sonrasında da kültürler arası taşımacılığı göğüsleyerek insanların her konuda etkileşim ve iletişimini sağlayan bu yol, tarih boyunca birçok mücadelenin ana nedeni olmuştur. Milletleri ve devletleri ayakta tutan yegâne güç, askerî ve siyasi başarıları ise de bunların sürdürülebilirliğini ancak iktisadi güç ile sağlamak mümkündür. Dönemin siyasi aktörlerine bakıldığında Çin ile Moğollar dikkat çekmektedir. Özellikle Moğolların geniş bir coğrafi sahada boy göstermeleri, Çin’in bazı bölgelerini ele geçirebilme kabiliyetleri ve ipeğe verdikleri önem, aralarındaki etkileşimi zorunlu ve devamlı hâle getirmiştir.

Moğolların ipeğe oldukça önem verdikleri bilinen bir gerçektir. Bu nedenle ipek stoklarının bitmemesi için İpek tedarikine ve bu durumun süreklilik arz etmesine özen göstermişlerdir. Farklı kanallar vasıtasıyla tedarik edilen İpek, onlar için sadece giyim konusunda bir tutkunun ötesinde sağlam bir kültürel kimlik arayışlarına da kılavuzluk etmiştir. Gerek hediye gerek yağma gerekse ticaret vasıtasıyla elde etmiş oldukları ipeğin günlük hayat ve özel zamanlardaki kullanımına özen gösteren Moğollar, vergi yoluyla da bu kumaş türüne ulaşmayı başarmışlardır. Öyle ki Çin ile yapılan anlaşmalarda ilk sırayı genelde İpekli kumaşlar almıştır. Moğolların ipek üzerinden almış oldukları vergilere bakıldığında “ipek haneleri” (絲戶) önemli bir yere sahiptir. “Beş hane ipek hanesi”nin (五戶絲戶) vermiş oldukları vergiler, Moğol soylu sınıfına ödenmektedir. Dolayısıyla İmparatorluk’un çeşitli coğrafyalarında yer alan bu soylu sınıf, Kuzey Çin’de kendilerine tahsis edilmiş timar diyebileceğimiz apanajlara sahip olmuşlardır. Timarı yönetme hakkına sahip olan Moğol soyluları, ki bunların arasında Moğol prens, prensesleri, devlet görevlileri ve askerleri de bulunmaktadır, kendilerine tahsis edilmiş topraklarda yaşayan belli sayıdaki hanelerden ipek ve gümüş (veya kâğıt para) üzerinden vergiler alabilmişlerdir. Timarlardaki hanelerin bağlı bulundukları soylulara verdikleri ipek vergisine “beş hane ipeği” (Moğolca aqa-tamur) ismi verilmektedir. Vergiye bu adın verilmesinde 633/1236 yılında gerçekleştirlen nüfus sayımı ile beraber timar sahibine her beş hanenin 1 jin (596,82 gram) ipek ödemesi zorunluluğu etkili olduğu söylenebilir. 658/1260 yılında gerçekleşen vergi reformuyla beraber bu uygulama değişmiş “beş hane ipek haneleri” adı altında vergi vermeye başlayan haneler, artık 1 jin ipeği doğrudan hükûmete 6 liang, 4 qian’ını da (238,72 gram) bağlı bulunduğu soyluya ödemekle yükümlü hale gelmiştir. Bu durum soyluların egemenliği altında vergi veren ailelerin hükûmete daha fazla vergi ödeme zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Öyle ki bu değişime bağlı olarak “beş hane ipek haneleri” sayısında ciddi bir azalış meyda gelmiştir. Moğolların tarih boyunca ipeğe olan talepleri, ipekli kumaş kullanımlarıyla doğru orantılı olarak daima artış göstermiştir. Önceki dönemlere göre artan ipek kumaş harcamalarının sebebi de muhtemelen lüks hayata alışmış Moğol soylu sınıfının varlığıdır. Sonraki süreçte yerleşikleşme ve zenginleşme beraberinde daha büyük harcamalar ve ağır vergilendirmeler getirecektir.

EKLER

Ek 1. Taibei Ulusal Saray Müzesi’nde Yuan-Moğol İmparatorlarının (Cengiz Han’dan başlayarak) İpek Portreleri (Kesi)

Ek 2. 667/1269’a tarihli Zhang Andabuha ve karısı Li Yunxian’i Moğol ipek kıyafetleri içerisinde gösteren, Shaanxi Dongercun’daki bir duvar resmi (Liu Hengwu 刘恒武, “Shanxi Pucheng Dongercun Yuan Mu Bihua 陕西蒲城洞耳村元 墓壁画”, Collectors, S. 2, 1999, s. 16)

Kaynaklar

  • Kaynak Eserler
  • Mahmûd al-Kâşgarî, Dîvân Lugât at-Turk, çev. Z. A. Auezova, Dayk-Press, Almatı 2005.
  • Mahmud al-Kaşgari, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān luγāt at-Turk), C 1, çev. Robert Dankoff-James Kelly, Harvard University Printing Office, Harvard 1982.
  • Atwood Christopher P., (çev.), “The History of the Yuan, Chapter 1”, Mongolian Studies (Journal of the Mongolia Society), C 39, 2017, s. 2-81.
  • Blake, Robert P., Richard N. Frye, “History of the Nation of the Archers (The Mongols) by Grigor of Akancͺ Hitherto Ascribed to Matakͺia The Monk: The Armenian Text Edited with an English Translation and Notes”, Harvard Journal of Asiatic Studies, C 12/S. 3-4, 1949, s. 269-399.
  • Chao Hung-Sü T’ing-P’eng Ta-Ya [Zhao Gong, Xu Ting, Peng Daya], Meng-Ta pei-lu und Hei-Ta shih-lüeh: Chinesische Gesandtenberichte über die frühen Mongolen, 1221 und 1237 (nach Vorarb. von Erich Haenisch und Yao Ts’ung-wu), çev. Peter OlbrichtElisabeth Pinks, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1980.
  • Dawson, Christopher, Mission to Asia: Narratives and Letters of the Franciscan Missionaries in Mongolia and China in the Thirteenth and Fourteenth Centuries, Harper & Row 1966.
  • Index to the Secret History of the Mongols, Indiana University Publications, Bloomington 1972.
  • de Rachewiltz, Igor, Sino-Mongol Culture Contacts in the XIII Century, The Australian National University Doktora Tezi, 1960.
  • de Rachewiltz, Igor, The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century, Brill, Leiden-Boston 2004.
  • Ebülferec-İbnülibrî, Tarihi Muhtasarüddüvel, çev. Şerafeddin Yaltkaya, Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
  • Farquhar, David M., The Government of China Under Mongolian Rule (A Reference Guide), Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1990.
  • Gamq’relidze Dmitri, Medea Abashidze, Arrian Chant’uria, (çev.), Kartlis Tskhovreba (A History of Georgia), ARTANUJI Publishing, Tbilisi 2014.
  • Haenisch, Erich, Die Geheime Geschichte der Mongolen (aus einer mongolischen Niederschrift des Jahres 1240 von der Insel Kode’e im Keluren-Fluss, Otto Harrassowitz, Leipzig 1941.
  • Hambis, Louis, Paul Pelliot, Le Chapitre CVII du Yuan Che: Les Généalogies Impériales Mongoles dans L’histoire Chinoise Officielle de la Dynastie Mongole, E. J. Brill, Leiden 1945.
  • Hamdullah Kazvînî, Nüzhetü’l-Kulûb, Neşr. Muhammed Debîr-i Sîyâkî, Kitabhane-i Tahuri, Tahran 1336.
  • Hanlaryan, L. A. (çev.), Kirakos Gandzaketsi (İstoriya Armenii), Akademiya Nauk SSSR (Otdelenie İstorii), Moskva 1976.
  • Hrapaçevskiy, R. P. (çev.), Zolotaya Orda v İstoçnikah (Materialı dlya İstorii Zolotoy Ordı ili Ulusa Djuçi), C 3 (Kitayskie i Mongol’skie İstoçniki), Tsentr po İzuçeniyu Voennoy i Obşçey İstorii, Moskva 2009.
  • Hrapaçevskiy, R. P. (çev.), “Annalı Hubilaya” Glavnıy İstoçnik po İstorii Pravleniya Pervogo İmperatora Dinastii Yuan’ (Tszyuani 4-17 “Yuan’ Şi”), Tsentr po İzuçeniyu Voennoy i Obşçey İstorii, Moskva 2019.
  • Hsiao, Ch’i-ch’ing [Qiqing Xiao], The Military Establishment of the Yuan Dynasty, Harvard University Press, London 1978.
  • Jackson, Peter, David Morgan, The Mission of Friar William of Rubruck: His journey to the court of the Great Khan Möngke 1253-1255, Hakluyt Society, London 1990.
  • Juvaini, The History of World Conqueror, C 2, çev. John Andrew Boyle, Harvard University Press, Cambridge, Mas. 1958.
  • Kadırbaev, A. Ş., Hey Da Şi Lyue (İstoçnik po İstorii Mongolov 13 V.), Nauka-Vostoçnaya Literatura, Moskva 2016.
  • Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk, çev. Ahmet Bican Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu, TDK Yayınları, Ankara 2014.
  • Kerimüddin Mahmudî Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2000.
  • Krause, Friedrich Ernst August, Cingis Han: die Geschichte seines Lebens nach den chinesischen Reichsannalen, Winter, Heidelberg 1922.
  • Liu, Hengwu 刘恒武, “Shanxi Pucheng Dongercun Yuan Mu Bihua 陕西蒲城洞 耳村元墓壁画”, Collectors, S. 2, 1999, s. 16-18.
  • Munkuev, Ts., Kitayskiy İstoçnik o Pervıh Mongol’skih Hanah (Nadgrobnaya Nadpis’ na Mogile Yelyuy Çu-Tsaya), İzdatel’stvo Nauka, Moskva 1965.
  • Munkuev, Ts., Men-da Bey-lu (“Polnoe Opisanie Mongolo-Tatar”) (Pamyatniki Pis’mennosti Vostoka XXVI), İzdatel’stvo “Nauka” Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, Moskva 1975.
  • Pelliot, Paul, A. C. Moule, Marco Polo The Description of the World, George Routledge and Sons Limited, London 1938.
  • Rashiduddin Fazlullah, Jami’u’t-tawarikh: Compendium of Chronicles: a History of the Mongols, C 1, çev. W. M. Thackston, Harvard University Press, Cambridge 1999.
  • Raşid-Ad-Din, Sbornik Letopisey, C I/2, çev. O. İ. Smirnova, İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, Moskva-Leningrad 1952.
  • Richard, Jean, Simon de Saint-Quentin Histoire des Tartares, Librairie Orientaliste Paul Geuthner, Paris 1965.
  • Schurmann, H. F., Economic Structure of the Yüan Dynasty (Translation of Chapters 93 and 94 of the Yüan shih 元史), Harvard University Press, Cambridge, Mas. 1956.
  • Simon de Saint Quentin, Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245 - 1248, çev. Erendiz Özbayoğlu, Doğu Akdeniz Kültür ve Tarih Araştırmaları Vakfı, Antalya 2006.
  • Song, Lian 宋濂, Yuanshi 元史, ed. Yang Jialuo 楊家駱, Zhonghua Shuju 中華書 局, Beijing 北京 1976.
  • Şastina, N. P., Djiovanni del’ Plano Karpini İstoriya Mongalov; Gil’om de Rubruk Puteşestvie v Vostoçnıe Stranı, Gosudarstvennoe İzdatel’stvo Geografiçeskoy Literaturı, Moskva 1957.
  • Wang, Guowei, Menggu Shiliao Si Zhong 蒙古史料四種, Zhengzhong Shuju 正中 書局, Taibei 1975.
  • van den Wyngaert, P. Anastasius, Sinica Franciscana I: Itinera et Relationes Fratrum Minorum Saeculi XIII et XIV, Quaracchi-Firenze 1929.
  • Vér, Márton, Old Uyghur Documents Concerning the Postal System of the Mongol Empire, Brepols Publishers, Turnhout 2019.
  • Yule, Henry, Cathay and the Way Thither (Being a Collection of Medieval Notices of China), C 2, Cambridge University Press, New York 2009.
  • Araştırma ve İnceleme Eserler
  • Allsen, Thomas T., Commodity and Exchange in the Mongol Empire: A Cultural History of Islamic Textiles, Cambridge University Press 1997.
  • Allsen, Thomas T., Culture and Conquest in Mongol Eurasia, Cambridge University Press, Cambridge 2001.
  • Atlas Tartarica, ed. S. G. Klyaştornıy-İ. Yu. Strikalov-M. A. Usmanov, (Rafail Hakimov yönetiminde hazırlandı), çev. İlyas Kemaloğlu, TDBB Yayınları, İstanbul 2017.
  • Barfield, Thomas T., The Perilous Frontier (Nomadic Empires and China), Blackwell, Cambridge, Mas. 1992.
  • Broadbridge, Anne F., Women and the Making of the Mongol Empire, Cambridge University Press, New York 2018.
  • Buell, Paul D., “Maritime Silk Route: the Mongols and the Indian Ocean”, The Mongol World, ed. Timothy May-Michael Hope, Routledge Taylor and Francis Group, London-New York 2022, s. 458-467.
  • Clauson, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Clarendon Press, Oxford 1972.
  • Dashdondog, Bayarsaikhan, The Mongols and the Armenians (1220-1335), thk. Michael R. Drompp, Devin DeWeese, Brill, Leiden-Boston 2011.
  • de Rachewiltz, Igor, “Yeh-lü Ch’u-ts’ai, Yeh-lü Chu, Yeh-lü Hsi-liang”, In the Service of the Khan: Eminent Personalities of the Early Mongol-Yüan Period (1200-1300), ed. Igor de Rachewiltz vd., Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1993, s. 136-75.
  • Di Cosmo, Nicola, “Black Sea Emporia and the Mongol Empire: A Reassessment of the Pax Mongolica”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, C 53, S. 1/2, 2010, s. 83-108.
  • Doerfer, Gerhard, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen: Türkische Elemente im Neupersischen, C 2, F. Steiner 1967.
  • Emanov, A. G., Mejdu Polyarnoy Zvezdoy i Poludennım Solntsem: Kafa v Mirovoy Torgovle XIII-XV Vekov, Aleteyya, Sankt-Peterburg 2018.
  • Emanov, A. G., Sever i Yug v İstorii Kommertsii: na Materialah Kafı XIII-XV vv., Mi “Rutra”, Tyumen’ 1995.
  • Endicott-West, Elizabeth, “Merchant Associations in Yüan China: The ‘Ortoy’”, Asia Major (Third Series), C 2/S. 2, 1989, s. 127-54.
  • Erdem, İlhan, “İlk Dönem Türkiye Selçuklu-Moğol İlişkilerinin İktisadi Boyutu (1243-1258)”, AÜ Tarih Araştırmaları Dergisi, C XXIV/S. 38, 2005, s. 1-10.
  • Fedorov-Davıdov, G. A., Zolotoordınskie Goroda Povolj’ya, İzdatel’stvo Moskovskogo Universiteta, Moskva 1994.
  • Franke, Herbert, Geld und Wirtschaft in China unter der Mongolen-Herrschaft (Beiträge zur Wirtschaftsgeschichte der Yüan-Zeit), Otto Harrassowitz, Leipzig 1949.
  • Haenisch, Erich, Wörterbuch zu Manghol un Niuca Tobca’an (Yüan-cha’o Pi-shi) Geheime Geschichte Der Mongolen, Otto Harrassowitz, Leipzig 1939.
  • Haw, Stephen G., Marco Polo’s China: a Venetian in the Realm of Khubilai Khan, Routledge, London and New York 2006.
  • Karpov, S. P., İstoriya Tanı (Azova) v XIII-XV vv., C 1 (Tana v XIII-XIV vv.), Aleteyya, Sankt-Peterburg 2021.
  • Karpova, İ. A., Tolkovo-İstoriçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka: Tkani, 3. baskı, İzdatel’stvo “Flinta”, Moskva 2016.
  • Kiknadze, R. K., “İz İstorii Remeslennogo Proizvodstva (Karhane) v İrane XIII-XIV VV.”, Blijniy i Sredniy Vostok: Sbornik Statey, ed. A. İ. Falina, İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva 1962, s. 47-56.
  • Koca, Salim, “Türkiye Selçuklu Tarihinin Akışını Değiştiren ve Anadolu’nun Kaderini Belirleyen Savaş: Kösedağ Bozgunu”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 37, 2015, s. 35-84.
  • Lessing, Ferdinand D., Mongolian-English Dictionary, University of California Press, Berkeles-Los Angeles 1960.
  • Lunde, Kristin Scheel, 13th – 14th Century Yuan and Mongol Silk-Gold Textiles: Transcultural Consumption, meaning and reception in the Mongol Empire and in Europe, Department of the History of Arts and Archaeology SOAS, London University, PhD 2017.
  • Martin, Henry Desmond, The Rise of Chingis Khan and His Conquest of North China, Octagon Books, New York 1971.
  • May, Timothy, Culture and Customs of Mongolia, Greenwood Press, London 2009.
  • Menandyan, H. A.-N. G. Garsoyan, The Trade and Cities of Armenia in Relation to Ancient World Trade, Livraria Bertrand, Lisbon 1965.
  • Nadelyaev, V. M. vd., Drevnetyurkskiy Slovar’, Akademiya Nauk SSSR (İnstitut Yazıkoznaniya), Leningrad 1969.
  • Nedaşkovskiy, L. F., “Remeslo Zolotoy Ordı”, Problemı İstorii, Filologii, Kul’turı, C 3/S. 41, 2013, s. 136-55.
  • Ratchnevsky, Paul, “Şigi-Qutuqu, ein mongolischer Gefolgsmann im 12.-13. Jahrhundert”, Central Asiatic Journal, C 10/S. 2, 1965, s. 87-120.
  • Schurmann, H. F., “Mongolian Tributary Practices of The Thirteenth Century”, The History of Mongolia, C 1, ed. David Sneath-Christopher Kaplonski, Global Oriental, Kent 2010, s. 174-211.
  • Shim, Hosung, “The Jam System: The Mongol Institution for Communication and Transportation”, The Mongol World, ed. Timothy May-Michael Hope, Routledge Taylor and Francis Group, London-New York 2022, s. 382-394.
  • Sims-Williams, Nicholas, Geoffrey Khan, “Zandanījī Misidentified”, Bulletin of the Asia Institute, C 22 (Zoroastrianism and Mary Boyce with Other Studies), 2008, s. 207-13.
  • Sinclair, Thomas, Eastern Trade and the Mediterranean in the Middle Ages: Pegolotti’s AyasTabriz Itinerary and its Commercial Context, Routledge, Taylor and Francis Group, London-New York 2020.
  • Şirin, Hatice, Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, TDK Yayınları, Ankara 2020.
  • Tezcan, Mehmet, “Türk-Moğol Hâkimiyeti Döneminde Karadeniz’de Ticaret”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C XXIV/S. 1, 2009, s. 151-94.
  • Togan, Ahmet Zeki Velidi, “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadî Vaziyeti”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C 1, 1931, s. 1-42.
  • Topçu, Erol, “Şemseddin Muhammed İsfahânî’nin Kösedağ Bozgunu Öncesi ve Sonrası Diplomatik Faaliyetleri (1242-1245)”, Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, S. 1, 2019, s. 242-66.
  • Tübinger Atlas des Vorderen Orients (Deutsche Forschungsgemeinschaft und Institut für Wissenschaftliche Zusammenarbeit mit Entwicklungsländern), Teil B, hrsg. vom Sonderforschungsbereich 19 der Universität Tübingen, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1977.
  • Wilkens, Jens, Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch-Deutsch-Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü: Eski Uygurca-Almanca-Türkçe), Universitätsverlag Göttingen 2021.
  • Kısaltmalar
  • YS: Yuanshi (Song Lian 宋濂, Yuanshi 元史, ed. Yang Jialuo 楊家駱, Zhonghua Shuju 中華書局, Beijing 北京 1976)

Dipnotlar

  1. Hatice Şirin, Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, TDK Yayınları, Ankara 2020, s. 335, 336, 337.
  2. Mahmûd al-Kâşgarî, Dîvân Lugât at-Turk, çev. Z. A. Auezova, Dayk-Press, Almatı 2005, s. 319, 451; Mahmud al-Kaşgari, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān luγāt at-Turk), C 1, çev. Robert Dankoff-James Kelly, Harvard University Printing Office, Harvard 1982, s. 260, 362; Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk, çev. Ahmet Bican Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu, TDK Yayınları, Ankara 2014, s. 142, 213. Çuz terimi için ayrıca bk. V. M. Nadelyaev vd., Drevnetyurkskiy Slovar’, Akademiya Nauk SSSR (İnstitut Yazıkoznaniya), Leningrad 1969, s. 157. Çıhansı terimi için ayrıca bk. Sir Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Clarendon Press, Oxford 1972, s. 409. Çince imler tarafımızdan eklenmiştir.
  3. Bu konu için bk. Clauson, age., s. 358.
  4. el-Kehf 18/31; ed-Duhân 44/53; er-Rahmân 55/54; el-İnsân 76/21.
  5. Kelime muhtemelen Türkçe ipek anlamındaki torkudan ödünçlemedir. Moğol Devri Uygur belgelerinde vergi olarak verilen ipek kumaşları ifade ederken de aynı Türkçe kelime kullanılmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bk. Gerhard Doerfer, Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen: Türkische Elemente im Neupersischen, C 2, F. Steiner 1967, No: 884; Márton Vér, Old Uyghur Documents Concerning the Postal System of the Mongol Empire, Brepols Publishers, Turnhout 2019, s. 175; Jens Wilkens, Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch-Deutsch-Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü: Eski Uygurca-Almanca-Türkçe), Universitätsverlag Göttingen 2021, s. 734.
  6. Erich Haenisch, Wörterbuch zu Manghol un Niuca Tobca’an (Yüan-cha’o Pi-shi) Geheime Geschichte Der Mongolen, Otto Harrassowitz, Leipzig 1939, s. 152.
  7. Timothy May, Culture and Customs of Mongolia, Greenwood Press, London 2009, s. 99, 109.
  8. Örneğin görgü tanığı Li Zhichang 李志常 Çinli ipek dokumacıların Moğollar tarafından Yenisey boylarındaki Jianjianzhou 儉儉州 adlı bölgeye “Şam ipeği [綾], ipek bez [羅], sırmalı ipekler [錦 綺]” dokumaları amacıyla yerleştirildiğini bildirmektedir. Bk. Wang Guowei, Menggu Shiliao Si Zhong 蒙古史料四種, Zhengzhong Shuju 正中書局, Taibei 1975, s. 367. İran’da Moğol Dönemi saray imâlathâneleri için bk. R. K. Kiknadze, “İz İstorii Remeslennogo Proizvodstva (Karhane) v İrane XIII-XIV VV.”, Blijniy i Sredniy Vostok: Sbornik Statey, ed. A. İ. Falina, İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva 1962, s. 47-56.
  9. Orta Moğolca telaffuzu tam olarak “Çinggis Han” olmasına rağmen Türkiye’deki yaygın kullanımı tercih ettik.
  10. İpliğe sarma veya deri ve bağırsak gibi hayvan kısımlarına yerleştirme yöntemiyle, örülebilir hâle getirilen altının ipekle beraber dokunmasıyla oluşan altınlı ipek kumaşlara verilen isimdir. Moğol İmparatorluğu Dönemi’nde; Orta Doğu’da, Çin’de ve Altın Orda coğrafyasında patlama yapan temel kumaş türüdür. Konu hakkındaki ayrıntılı bir inceleme için bk. Kristin Scheel Lunde, XIIIth – XIVth Century Yuan and Mongol Silk-Gold Textiles: Transcultural Consumption, meaning and reception in the Mongol Empire and in Europe, Department of the History of Arts and Archaeology SOAS, London University, PhD 2017. Kelimenin kökü Arapça “dokumak, örmek” anlamındaki nasaca-جَ سَ َن fiilidir. Bk. Thomas T. Allsen, Commodity and Exchange in the Mongol Empire: A Cultural History of Islamic Textiles, Cambridge University Press 1997, s. 2-3. transcontinental empire that intensified commercial and cultural contact throughout Eurasia. One aspect of this exchange, little studied to date, was the extensive traffic in human talent; from the outset of their expansion, the Mongols systematically identified and mobilized artisans of diverse backgrounds and frequently transported them from one cultural zone of the empire to another. Prominent among those transported were Muslim textile workers, resettled in China, were they made sumptuous robes and other garments for the imperial court. [...] Thomas Allsen investigates the significance of cloth and color in the political cultures of Islam, Iran, the steppe peoples in China, thereby illuminating the cultural dynamics which condition the act of borrowing. His conclusion places the transmission of Muslim textiles and clothing culture to China within the broader context of the history of the Silk Road, the primary link in East-West cultural communication during the pre-modern era. The book promises, therfore, to be of interest not only to students of Middle Eastern and Asian history, but also to geographers, anthropologists, art historians and textile specialists.”,”- language”:”en”,”note”:”Google-Books-ID: x2IU99wzgrEC”,”number-of-pages”:”160”,”publisher”:”Cambridge University Press”,”source”:”Google Books”,”title”:”Commodity and Exchange in the Mongol Empire: A Cultural History of Islamic Textiles”,”title-short”:”Commodity and Exchange in the Mongol Empire”,”author”:[{“family”:”Allsen”,”given”:”Thomas T.”}],”issued”:{“date-parts”:[[“1997”,7,13]]}},”locator”:”2-3”}],”schema”:”https://github.com/citation-style-language/schema/raw/master/csl-citation.json”}
  11. Igor de Rachewiltz, The Secret History of the Mongols: A Mongolian Epic Chronicle of the Thirteenth Century, Brill, Leiden-Boston 2004, s. 163; Igor de Rachewiltz, Index to the Secret History of the Mongols, Indiana University Publications, Bloomington 1972, s. 136.
  12. Song Lian 宋濂, Yuanshi 元史, ed. Yang Jialuo 楊家駱, Zhonghua Shuju 中華書局, Beijing 北 京 1976, 1.17 (Bundan sonra YS); Friedrich Ernst August Krause, Cingis Han: die Geschichte seines Lebens nach den chinesischen Reichsannalen, Winter, Heidelberg 1922, s. 33; Christopher P. Atwood (çev.), “The History of the Yuan, Chapter 1”, Mongolian Studies (Journal of the Mongolia Society), C 39, 2017, s. 26. Cengiz Han Devri Moğol-Jin muharebelerinin ayrıntılı bir incelemesi için bk. Henry Desmond Martin, The Rise of Chingis Khan and His Conquest of North China, Octagon Books, New York 1971.
  13. Bu bilgi yanlış olup yerine II. İzzeddin Keykâvus geçmiştir.
  14. Arap kaynaklarının bu konuda farklı malumatlar verdiği görülmekte olup haracın miktarı hakkında kesin bir rakam vermek neredeyse imkânsızdır. Selçukluların Moğollara vermeyi kararlaştırdıkları verginin ortalama 360 bin - 400 bin aralığında olduğu sanılmaktadır. Bunun yanı sıra Anadolu’yla irtibat halinde olan Moğol memurlarının hediyelerle karşılanması, ağırlanması ve yol masrafları da Selçuklular tarafına bırakılmıştır. Ayrıntılı bilgi için bk. İlhan Erdem, “İlk Dönem Türkiye Selçuklu-Moğol İlişkilerinin İktisadi Boyutu (1243-1258)”, AÜ Tarih Araştırmaları Dergisi, C XXIV/S. 38, 2005, s. 6; Erol Topçu, “Şemseddin Muhammed İsfahânî’nin Kösedağ Bozgunu Öncesi ve Sonrası Diplomatik Faaliyetleri (1242-1245)”, Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, S. 1, 2019, s. 255.
  15. Jean Richard, Simon de Saint-Quentin Histoire des Tartares, Librairie Orientaliste Paul Geuthner, Paris 1965, s. 85; Simon de Saint Quentin, Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245 - 1248, çev. Erendiz Özbayoğlu, Doğu Akdeniz Kültür ve Tarih Araştırmaları Vakfı, Antalya 2006, s. 65. Vergi miktarlarının zaman içinde arttırıldığı görülmektedir. Bu miktar Baycu Noyan zamanında 200 bin dinara (20 tümen) Gazan Han döneminde 600 bin dinara (60 tümen) yükseltilmiştir. Bk. Ahmet Zeki Velidi Togan, “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadî Vaziyeti”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, C 1, 1931, s. 22; Salim Koca, “Türkiye Selçuklu Tarihinin Akışını Değiştiren ve Anadolu’nun Kaderini Belirleyen Savaş: Kösedağ Bozgunu”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 37, 2015, s. 81. Aksarayî 657/1259 yılında yeniden düzenlenen vergi hakkında şu malumatı vermektedir: “Nakit 20 tümen, 500 parça ecnas: Antalya kumaşı ve renkli kumaş, 3 bin altın işlemeli kap kacak, 500 baş iğdiş at (ahta), 500 baş katır”, Kazvînî ise 737/1336 yılında Anadolu’da toplanan verginin 3.300.000 dinar olduğunu ifade etmektedir. Ayrıntılı bilgi için bk. Kerimüddin Mahmudî Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2000, s. 46; Hamdullah Kazvînî, Nüzhetü’l-Kulûb, Neşr. Muhammed Debîr-i Sîyâkî, Tahran 1336, s. 109-116.
  16. Dmitri Gamq’relidze, Medea Abashidze, Arrian Chant’uria, Kartlis Tskhovreba (A History of Georgia), ARTANUJI Publishing, Tbilisi 2014, s. 349.
  17. Peter Jackson, David Morgan, The Mission of Friar William of Rubruck: His journey to the court of the Great Khan Möngke 1253-1255, Hakluyt Society, London 1990, s. 162.
  18. P. Anastasius van den Wyngaert, Sinica Franciscana I: Itinera et Relationes Fratrum Minorum Saeculi XIII et XIV, Quaracchi-Firenze 1929, s. 120.
  19. YS, 5.95; R. P. Hrapaçevskiy, “Annalı Hubilaya” Glavnıy İstoçnik po İstorii Pravleniya Pervogo İmperatora Dinastii Yuan’ (Tszyuani 4-17 “Yuan’ Şi”), Tsentr po İzuçeniyu Voennoy i Obşçey İstorii, Moskva 2019, s. 97.
  20. Thomas T. Barfield, The Perilous Frontier (Nomadic Empires and China), Blackwell, Cambridge, Mas. 1992, s. 206.
  21. Raşid-ad-din, Sbornik Letopisey, C I/2, çev. O. İ. Smirnova, İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR, Moskva-Leningrad 1952, s. 188.
  22. İsmini Buhara yakınlarındaki Zendana köyünden alan bir tür ipek kumaş olduğu söylenmiş olsa da son zamanlardaki mevcut kanıtlardan yola çıkarak hammaddesinin ipek yerine pamuk olduğu öne sürülmektedir. Tartışmalar için bk. Nicholas Sims-Williams, Geoffrey Khan, “Zandanījī Misidentified”, Bulletin of the Asia Institute, C 22 (Zoroastrianism and Mary Boyce with Other Studies), 2008, s. 208 vd.
  23. Raşid-ad-din, age., C I/2, s. 187.
  24. Ebülferec-İbnülibrî, Tarihi Muhtasarüddüvel, çev. Şerafeddin Yaltkaya, Maarif Matbaası, İstanbul 1941, s. 7; Rashiduddin Fazlullah, Jami’u’t-tawarikh: Compendium of Chronicles: a History of the Mongols, C 1, çev. W. M. Thackston, Harvard University Press, Cambridge 1999, s. 233.
  25. Wang, age., s. 435; Ts. Munkuev, Men-da Bey-lu (“Polnoe Opisanie Mongolo-Tatar”) (Pamyatniki Pis’mennosti Vostoka XXVI), İzdatel’stvo “Nauka” Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, Moskva 1975, s. 52.
  26. Wang, age., s. 493-94; A. Ş. Kadırbaev, Hey Da Şi Lyue (İstoçnik po İstorii Mongolov 13 V.), Nauka-Vostoçnaya Literatura, Moskva 2016, s. 35.
  27. Ortogh birlikteliği ve Moğol soylularının Uygur ve Müslüman tüccarlar ile ilişkileri için bk. Elizabeth Endicott-West, “Merchant Associations in Yüan China: The ‘Ortoy’”, Asia Major (Third Series), C 2/S. 2, 1989, s. 127 vd.
  28. Nicola Di Cosmo, “Black Sea Emporia and the Mongol Empire: A Reassessment of the Pax Mongolica”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, C 53/S. 1/2, 2010, s. 90.
  29. 3. ve 14. yüzyıllarda Çin’den, Orta Asya’dan ve Volga’dan gelen ve Karadeniz’e giden İpek Yolu rotalarının Kırım’daki son duraklarından biriydi. Don Nehri’nin Karadeniz’e döküldüğü noktada kurulmuştur ve özellikle 13. yüzyılın ikinci yarısı ve 14. yüzyılın ilk yarısında Ceneviz ve Venediklilerin önemli ticaret müesseselerine ev sahipliği yapıyordu. Altın Orda kentleri ile ticaret yolları vasıtasıyla bağlantıdaydı. Genelde İtalyan kaynaklarında geçen tana kelimesi Hint-Avrupa dillerinde “su, nehir, kaynak” anlamındaki kökten gelmektedir ve bu bakımdan Don kelimesiyle de yakın bağlantı içerisindedir. Antik Yunanlıların Don Nehri’ne verdikleri Τάναϊς (Tanais) isimlendirmesinden gelmektedir. Doğu kaynaklarında ise genel itibariyle “Azak” olarak isimlendirilir. Bk. S. P. Karpov, İstoriya Tanı (Azova) v XIII-XV vv., C 1 (Tana v XIII-XIV vv.), Aleteyya, Sankt-Peterburg 2021, s. 27.
  30. Eski Rusçada, saten ismiyle kullanılan bu kumaş türü pamuktan, ipekten, yünden veya yapay kumaşlardan üretilebilmekteydi. Bk. İ. A. Karpova, Tolkovo-İstoriçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka: Tkani, 3. baskı, İzdatel’stvo “Flinta”, Moskva 2016, s. 175.
  31. Tafta pamuk, ipek veya doğal çözgülü yapay kumaştan, sıkı bükülmüş atkı ve çözgü ipliklerle düz örgü ile örülmüş, iki tarafı tek renkten veya tek tarafı desenli kumaş türüdür. Bk. Karpova, age., s. 186.
  32. XIII. ve XV. yüzyıllar arasında Kefe ve Ceneviz’in özel hukuk kanunlarında onlarca farklı tip ham ipeğin ismi geçmektedir. Bunlar arasında yukarıda sayılan bölgelerden gelen ipekler vardı. Bk. A. G. Emanov, Mejdu Polyarnoy Zvezdoy i Poludennım Solntsem: Kafa v Mirovoy Torgovle XIII-XV Vekov, Aleteyya, Sankt-Peterburg 2018, s. 146-47.
  33. L. F. Nedaşkovskiy, “Remeslo Zolotoy Ordı”, Problemı İstorii, Filologii, Kul’turı, C 3/S. 41, 2013, s. 148.
  34. Emanov, Mejdu Polyarnoy Zvezdoy i Poludennım Solntsem, s. 105, 155-56; Karpova, age., s. 100, 104, 154.
  35. Anadolu üzerindeki Ayas-Tebriz ticaret yolu için bk. Thomas Sinclair, Eastern Trade and the Mediterranean in the Middle Ages: Pegolotti’s Ayas-Tabriz Itinerary and its Commercial Context, Routledge, Taylor and Francis Group, London-New York 2020, s. 165-257.
  36. Emanov, Mejdu Polyarnoy Zvezdoy i Poludennım Solntsem, s. 153.
  37. H. A. Menandyan, N. G. Garsoyan, The Trade and Cities of Armenia in Relation to Ancient World Trade, Livraria Bertrand, Lisbon 1965, s. 189.
  38. Christopher Dawson, Mission to Asia: Narratives and Letters of the Franciscan Missionaries in Mongolia and China in the Thirteenth and Fourteenth Centuries, Harper & Row 1966, s. 226.
  39. Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Harita: B VIII/15 “Iran: Das Reich der Ilhane 656–736 h/1258– 1336 n. Chr.”, s. 271.
  40. Karadeniz’in kuzeyinde, Venedik ve Ceneviz’in ticaret konusundaki rekabeti için bk. Mehmet Tezcan, “Türk-Moğol Hâkimiyeti Döneminde Karadeniz’de Ticaret”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C XXIV/S. 1, 2009, s. 161-62.
  41. Emanov, Mejdu Polyarnoy Zvezdoy i Poludennım Solntsem, s. 147.
  42. Henry Yule, Cathay and the Way Thither (Being a Collection of Medieval Notices of China), C 2, Cambridge University Press, New York 2009, s. 287-90.
  43. A. G. Emanov, Sever i Yug v İstorii Kommertsii: na Materialah Kafı XIII-XV vv., Mi “Rutra”, Tyumen’ 1995, s. 150.
  44. Pelliot, Moule, age., s. 256, 267, 301. Marco Polo’nun eserindeki yerlerin çağdaş karşılıkları için bk. Stephen G. Haw, Marco Polo’s China: a Venetian in the Realm of Khubilai Khan, Routledge, London and New York 2006, s. 98, 108.
  45. Emanov, Mejdu Polyarnoy Zvezdoy i Poludennım Solntsem, s. 154.
  46. Atlas Tartarica, s. 220-221.
  47. G. A. Fedorov-Davıdov, Zolotoordınskie Goroda Povolj’ya, İzdatel’stvo Moskovskogo Universiteta, Moskva 1994, s. 20-42.
  48. Nedaşkovskiy, agm., s. 149.
  49. van den Wyngaert, age., s. 33-34. Ayrıca bk. N. P. Şastina, Djiovanni del’ Plano Karpini İstoriya Mongalov; Gil’om de Rubruk Puteşestvie v Vostoçnıe Stranı, Gosudarstvennoe İzdatel’stvo Geografiçeskoy Literaturı, Moskva 1957, s. 27.
  50. Paul Pelliot, A. C. Moule, Marco Polo The Description of the World, C 1, George Routledge and Sons Limited, London 1938, s. 237.
  51. Moğolistan’ı Çin ile bağlayan ve Orta Asya’ya uzanan posta yollarının en yeni ve yetkin bir incelemesi için bk. Hosung Shim, “The Jam System: The Mongol Institution for Communication and Transportation”, The Mongol World, ed. Timothy May-Michael Hope, Routledge Taylor and Francis Group, London-New York 2022, s. 382-394. Moğol Devri’nde Hint Okyanusu civarına uzanan ticari okyanus rotaları için bk. Paul D. Buell, “Maritime Silk Route: the Mongols and the Indian Ocean”, The Mongol World, ed. Timothy May-Michael Hope, Routledge Taylor and Francis Group, London-New York 2022, s. 458-467.
  52. de Rachewiltz, The Secret History of the Mongols, s. 214. Ayrıca bk. Erich Haenisch, Die Geheime Geschichte der Mongolen (aus einer mongolischen Niederschrift des Jahres 1240 von der Insel Kode’e im Keluren-Fluss, Otto Harrassowitz, Leipzig 1941, s. 151.
  53. Chao Hung-Sü T’ing-P’eng Ta-ya [Zhao Gong, Xu Ting, Peng Daya], Meng-Ta pei-lu und Hei-Ta shih-lüeh: Chinesische Gesandtenberichte über die frühen Mongolen, 1221 und 1237 (nach Vorarb. von Erich Haenisch und Yao Ts’ung-wu), çev. Peter Olbricht-Elisabeth Pinks, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1980, s. 142; Kadırbaev, age., s. 33.
  54. Moğol vergi ve yükümlülükleri alban ve khubçiri için Çin kaynaklarında kullanılan genel Çince isimlendirmedir.
  55. H. F. Schurmann, “Mongolian Tributary Practices of The Thirteenth Century”, The History of Mongolia, C 1, ed. David Sneath-Christopher Kaplonski, Global Oriental, Kent 2010, s. 180.
  56. Ts. Munkuev, Kitayskiy İstoçnik o Pervıh Mongol’skih Hanah (Nadgrobnaya Nadpis’ na Mogile Yelyuy ÇuTsaya), İzdatel’stvo Nauka, Moskva 1965, s. 73; Igor de Rachewiltz, Sino-Mongol Culture Contacts in the XIII Century, The Australian National University Doktora Tezi, 1960, s. 103.
  57. de Rachewiltz, agt., s. 103-14; Munkuev, Kitayskiy İstoçnik o Pervıh Mongol’skih Hanah, s. 73.
  58. 631/1233’te zaten kısmî bir sayım gerçekleştirilmiş olmasına rağmen, sayım emri 632/1234 veya 633/1235’te verilmiş ve Temmuz-Eylül 634/1236’da tamamlanmıştı. 631/1233’te Kuzey Çin’in bir kısmında gerçekleştirilen ilk sayımda 730 bin hanelik bir nüfus sayılmıştı. Ardından 634/1236’da tamamlanan sayım ile 1.100,000 haneden daha fazlası da eklenmişti. Bk. YS, 2.32, 34; R. P. Hrapaçevskiy, Zolotaya Orda v İstoçnikah (Materialı dlya İstorii Zolotoy Ordı ili Ulusa Djuçi), C 3 (Kitayskie i Mongol’skie İstoçniki), Tsentr po İzuçeniyu Voennoy i Obşçey İstorii, Moskva 2009, s. 168-71. 1234/5-1236 sayımının tarihlendirmeleri için bk. de Rachewiltz, agt., s. 373, 213n; Munkuev, Kitayskiy İstoçnik o Pervıh Mongol’skih Hanah, s. 77, 79.
  59. Paul Ratchnevsky, “Şigi-Qutuqu, ein mongolischer Gefolgsmann im 12.-13. Jahrhundert”, Central Asiatic Journal, C 10/S. 2, 1965, s. 109, 98n.
  60. Munkuev, Kitayskiy İstoçnik o Pervıh Mongol’skih Hanah, s. 194; YS, 2.35.
  61. Yuan Devri’nde 1 jin, 596,82 gram idi. Bk. David M. Farquhar, The Government of China Under Mongolian Rule (A Reference Guide), Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1990, s. 443.
  62. YS, 146.3460; YS, 93.2361.
  63. H. F. Schurmann, Economic Structure of the Yüan Dynasty (Translation of Chapters 93 and 94 of the Yüan shih 元史), Harvard University Press, Cambridge, Mas. 1956, s. 61, 91, 97.
  64. Yapılan sayım yaklaşık 1.700,000 hanenin yarısından fazlası etmektedir. “Beş hane ipek haneleri”nin soylulara göre sayıları için bk. YS, 95.2411-2447. Kuzey Çin’den en az 935,824 hanenin soylulara verildiğine dair bk. Farquhar, age., s. 18. Igor de Rachewiltz de yaklaşık 900 bin hanenin timarlarda olduğunu belirtiyor. Bk. Igor de Rachewiltz, “Yeh-lü Ch’u-ts’ai, Yeh-lü Chu, Yeh-lü Hsi-liang”, In the Service of the Khan: Eminent Personalities of the Early Mongol-Yüan Period (1200-1300), ed. Igor de Rachewiltz vd., Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1993, s. 155.
  65. 634/1236’dan sonra Sorqaqtani Zhending’deki apanajında yaşamaya başlamıştı. Bk. Anne F. Broadbridge, Women and the Making of the Mongol Empire, Cambridge University Press, New York 2018, s. 198.
  66. Çigü Küregen için bk. Broadbridge, age., s. 117-18.
  67. YS, 2.35; Hrapaçevskiy, Zolotaya Orda v İstoçnikah, s. 171-72.
  68. YS, 95.2413-2418.
  69. Cengiz Han’ın “Dört Ordo”sunun konumları için bk. Farquhar, age., s. 337.
  70. Börte’den sonra “Büyük Ordo”ya hâkim olan hatunlar için bk. YS, 106.2693-2694.
  71. YS, 95.2422.
  72. Yuan Devri hükûmetinin en önemli yapılarından biri olan Merkezî Sekreterlik kendisinden alt seviyedeki çoğu atamayı gerçekleştirmesinin yanında neredeyse hükûmetin her alanında (vergi, gelir, tören, prenslerle ilişkiler, suç vak’aları, kamu meseleleri, bağışlar) karar alıp hükümdara tavsiye verebiliyordu. Merkezî Sekreterlik için bk. Farquhar, age., s. 169-75.
  73. Taçar’ın kimliği ve diğer kaynaklardaki yazım şekli için bk. Hrapaçevskiy, “Annalı Hubilaya” Glavnıy İstoçnik, s. 31, 49n. Temüge Otçigin’in soyağacı için bk. Louis Hambis, Paul Pelliot, Le Chapitre CVII du Yuan Che: Les Généalogies Impériales Mongoles dans L’histoire Chinoise Officielle de la Dynastie Mongole, E. J. Brill, Leiden 1945, s. 42-45.
  74. Hrapaçevskiy, “Annalı Hubilaya” Glavnıy İstoçnik, s. 38.
  75. YS, 89.2267.
  76. “Bükmek” ve “eğirmek” anlamındaki tamu- fiili için bk. Ferdinand D. Lessing, Mongolian-English Dictionary, University of California Press, Berkeles-Los Angeles 1960, s. 776.
  77. Farquhar, age., s. 363, 244n; Thomas T. Allsen, Culture and Conquest in Mongol Eurasia, Cambridge University Press, Cambridge 2001, s. 46.
  78. 661/662-1263/64 yılının üçüncü ayında (nisan) hükûmet tüm bölgelerde baoyin vergilerinin artık kâğıt para ile ödenmesini emretmiş, fakat ipek vergilerinin hâlâ ipek şeklinde verilmesinde karar kılmıştı. Bk. YS, 5.91.
  79. “Karışık Haneler” birden fazla kez sayıma tabi tutulmuş haneleri belirtirken “Destek Haneleri” tam vergi yükümlülüklerini yerine getiremeyen çok yaşlı, çok genç, hasta ve tek kadın ailelerini kastetmektedir.
  80. Tānsī 攤絲. “Yayılmış/Açılmış İpek” anlamına geliyor. Tabirin tam olarak neyi kastettiğini bilemesek de muhtemelen kozadan çıkartıldıktan sonra belli bir işleme tabi tutulmuş ipeği belirtiyor olabilir.
  81. YS, 93.2361; Schurmann, age., s. 98-99.
  82. jin bu dönem için 596.82 gramdı. 1 liang 1 jinin 16’da 1’i iken 1 qian 1 liangın 10’da 1’idir. Dolayısıyla bu değer toplamda 835,54 gram eder.
  83. Dolayısıyla 634/1236 sayımından farklı olarak 658/1260 vergi reformuyla beraber artık “Beş Hane İpek Haneleri”nin vergi miktarlarının bir kısmı hükûmete tahsis edilmişti.
  84. Bu kayıt “Yalnızca İpek Ödeyen Haneler”in bu bölgelerle sınırlı olduğunu göstermektedir.
  85. YS, 93.2361-2362; Schurmann, age., s. 94-95, 98-100. Çalışmamızda gümüş miktarlarına yer vermedik.
  86. YS, 5.91.
  87. YS, 93.2363.
  88. Hrapaçevskiy, “Annalı Hubilaya” Glavnıy İstoçnik, s. 97, 128.
  89. YS, 33.748.
  90. Herbert Franke, Geld und Wirtschaft in China unter der Mongolen-Herrschaft (Beiträge zur Wirtschaftsgeschichte der Yüan-Zeit), Otto Harrassowitz, Leipzig 1949, s. 132.
  91. YS, 6.115; Hrapaçevskiy, “Annalı Hubilaya” Glavnıy İstoçnik, s. 135.
  92. YS, 7.129-130; Hrapaçevskiy, “Annalı Hubilaya” Glavnıy İstoçnik, s. 164-65.
  93. Franke, age., s. 137.
  94. YS, 99.2525; Ch’i-ch’ing Hsiao [Qiqing Xiao], The Military Establishment of the Yuan Dynasty, Harvard University Press, London 1978, s. 94.
  95. Bu dönüşüm için bk. Juvaini, The History of World Conqueror, C 2, çev. John Andrew Boyle, Harvard University Press, Cambridge, Mas. 1958, s. 517.
  96. Bayarsaikhan Dashdondog, The Mongols and the Armenians (1220-1335), thk. Michael R. Drompp, Devin DeWeese, Brill, Leiden-Boston 2011, s. 115.
  97. Robert P. Blake, Richard N. Frye, “History of the Nation of the Archers (The Mongols) by Grigor of Akancͺ Hitherto Ascribed to Matakͺia The Monk: The Armenian Text Edited with an English Translation and Notes”, Harvard Journal of Asiatic Studies, C 12/S. 3/4, 1949, s. 321.
  98. L. A. Hanlaryan, Kirakos Gandzaketsi (İstoriya Armenii), Akademiya Nauk SSSR (Otdelenie İstorii), Moskva 1976, s. 168.
  99. Kaçi’un ve çocuklarının soyağacı için bk. Hambis, Pelliot, age., s. 32.
  100. Böçök’ün soyu için bk. Hambis, Pelliot, age., s. 101-2.
  101. Tegülün’ün kimliği için bk. Hrapaçevskiy, “Annalı Hubilaya” Glavnıy İstoçnik, s. 41, 92n.
  102. Hrapaçevskiy, “Annalı Hubilaya” Glavnıy İstoçnik, s. 40-41.
  103. YS, 95.2412-14, 2419, 2422.

Şekil ve Tablolar

Harita 1. 656-736/1258-1336 Yılları İlhanlı›nın Batı Ticaret Yolları[39]
Harita 2. Karadeniz’in Kuzeyinden Geçen Ticaret Yolları[46]
Ek 1. Taibei Ulusal Saray Müzesi’nde Yuan-Moğol İmparatorlarının (Cengiz Han’dan başlayarak) İpek Portreleri (Kesi)
Ek 2. 667/1269’a tarihli Zhang Andabuha ve karısı Li Yunxian’i Moğol ipek kıyafetleri içerisinde gösteren, Shaanxi Dongercun’daki bir duvar resmi (Liu Hengwu 刘恒武, “Shanxi Pucheng Dongercun Yuan Mu Bihua 陕西蒲城洞耳村元 墓壁画”, Collectors, S. 2, 1999, s. 16)
Tablo 1. 633/1236’dan Sonraki Yıllarda Bazı Soylu Moğol Ailelerinin Kuzey Çin’den Aldıkları Yıllık İpek Vergi Miktarları
Tablo 2. Yuan Devri Hane Temelli Vergi Türleri. Özellikle Yuanshi 93. ve 94. bölümleri temel alınarak tarafımızdan hazırlanmıştır.
Tablo 3. Yuanshi Kayıtlarında Yıllara Göre Toplanan İpek Vergi Miktarları. Miktarların görece azlığı sadece Kuzey Çin’de birkaç milyon haneyi kapsamasıyla açıklanabilir.
Tablo 4. Yuanshi 95. Bölüm’e Göre Bazı Soylu Moğol Ailelerinin Moğol Hükümdarından Aldıkları Yıllık İpek Tahsisatları