Rahmetli Orgeneral Kâzım Orbay’ın Türk Tarih Kurumu’nca satın alınan özel arşivi arasında, Atatürk’ün Anafartalar Gurubu Komutanı bulunduğu sıralarda, Eylül 1915 te, Başkomutan vekili Enver Paşa’nın Çanakkale cephelerine yaptığı ziyarette kendisini ihmal etmesini öne sürerek Gurup Komutanlığından istifasına dair üç parça belge bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Ordu Komutanı Liman von Sanders’in bu çekilme kararını kabul etmiyerek Enver Paşa’ya yazdığı bir mektuptur. Bu mektupta Liman von Sanders, Atatürk’ü müstesna derecede kabiliyetli ve cesur bir komutan olarak tanıdığını ve takdir ettiğini, bu büyük savaşta onun hizmetlerine memleketin mutlak surette muhtaç olduğunu bildirmekte ve gönlünün alınmasını rica etmektedir.
İkinci belge Enver Paşa’nın bu müracaat üzerine Atatürk’e yazdığı mektup, üçüncü belge de Atatürk’ün Başkomutan vekiline verdiği cevaptır. Birinci belge Almanca olarak Liman Paşa’nın el yazısı iledir. Bunun çevirisi ve fotokopisini bu yazımızda bulacaksınız. Enver Paşa’nın yazısı müsvedde halindedir; fakat altında Enver imzasını taşımaktadır. Atatürk’ün cevabı ise kendi yazısının suretidir.
Bu belgeleri vermeden önce Atatürk’ün Anafartalar Gurubu Komutanlığına atanması olayını hatırlatmakta fayda vardır :
26 Temmuz 1331 (8 Ağustos 1915) de Anafarta dolaylarında durum bir hayli karışıktır. Atatürk bu durumdan çok üzüntülüdür. Çünkü daha önce salık verdiği tedbirler alınmamıştır. Atatürk 8 Ağustos günü ve gecesi geçenleri Arıburnu raporunda şöyle anlatır[1]:
“Saat 5,30 sonrada Conkbayırı'nda bulundurduğum yaverim Mülâzım-ı Evvel Kâzım Efendi'nin verdiği malûmata nazaran düşmanın 25 - 30 metre mesafede karşı karşıya bulunduğu 64’üncü alayın ikinci taburunun icra eylediği hücumda muvaffak o kınamadığı, 92’inci alaydan gelen üçüncü taburun ilerletilemediği, bildiriliyordu. Vaziyetin nezaketi devam etmekte olduğundan Conkbayır'ı emr-i kumandası için mafevk karargâhların nazar-ı dikkatini celbetmekten hali kalamadım. Ordu erkân-ı harbiye reisi Kâzım Bey, ordu kumandanı Liman Paça hazretleri tarafından telefon başına çağırarak müşarünileyhin ahvali nasıl gördüğümü ve mütalâamı sorduğunu bildirdi. Buna da Conkbayrı vaziyetinin nezaketi, bunun için daha bir ân mevcut olduğu, bu ân da zayi olduğu halde, bir felâket karşısında kalmaklığımız pek muhtemel olduğunu söyledim. Vaziyet umumileşmiş, Anafartalar'a çıkmış ve çıkmakta olan büyük düşman kuvvetlerini nazarı dikkate almak ve ona nazaran umumî tedbirler ittihaz ederek sevk ve idareyi tevhit ve temin etmek lâzım geldiğinden kendisinin çare kalmadı mı? sualine verdiğim cevapta: "Bütün mevcut kuvvetlerin taht-ı kumandama verilmesinden başka çare kalmadığını" söyledim. Mumaileyh: “Çok gelmez mi?" sözüyle mukabele etti. “Az gelir!" dedim. Bu suretle telefon mükâlemesi kat' oldu. Ancak gece yarısına yakın idi, ki atideki emri aldım :
10’uncu Fırka Kumandanlığına
26/5/1331
Saat 9,50 sonra
Sureti atide münderiç ordu emrine tevfikan hemen hareketiniz lâzımdır. Fırka 19 kumandanlığına alay 27 kumandanı Şefik Bey tevkil, onun yerine münasip biri tayin olunacaktır.
Şimal Gurubu Kumandanı
ESAT
Şimal Gurubu Kumandanlığına
I Anafartalar gurubu emir ve kumandasını almak üzere 19'uncu fırka kumandanı Mustafa Kemal Bey'in hemen şimdi Çamlıtekkesi'ne hareketi için emir buyurulması; mumaileyh fırka 7 ve fırka 12 tarafından icrası emredilmiş olan taarruzu yarın şafakla icra edecektir. Taarruzun ne suretle icra olunacağı hakkındaki malûmatı Anafartalar gurubu Erkânı Harbiye Reisi Hayrı Bey'den alacaktır. Fırka 19 Kumandanlığı vekâletine birinin tayini rica olunur.
LİMAN VON SANDERS
Liman von Sanders’in mektubundaki şu : “Çünkü bu hususta görevlendirilmiş olan XVI. Kolordu Komutanı 7’inci ve 12’inci tümenlerle hücuma geçmesi yolunda verilen emirleri yerine getirmemiştir.” cümlesini Atatürk “Anafartalar Muharebatı’na ait Tarihçe” adlı eserinde şöyle açıklar[2] :
“Kocaçimen mıntakasında tecemmü eden kuvvetler, Anafartalar mıntakasının akşamı sairesinde kalan kıtaat ve Saroz mıntakasından gelmiş olan 7’inci ve 12’inci fırkalar, Anafartalar Gurubu namı altında, Saros Gurubu kumandanı miralay Feyzi Bey’in tahtı emrine verilmişti. Bu, ordu kumandanının tamiminden anlaşılmıştı. Ordu kumandanı tamiminde, Conkbayırı’na harekeli için Feyzi Bey’e emir ve talimat-ı lâzıme verdiğini de zikrediyordu.
26 Temmuz 331 saat 3.33 raddelerinde Şimal Gurubu kumandanı Esat Paşa hazretleri, “7’inci fırkanın şimdi Anafarta cenubundan Damakçılık istikametine taarruz edeceğini” ordu kumandanlığının iş'arına atfen tebliğ ediyordu.
Böyle bir taarruz vuku bulmadı. Bunun sebebi hakkında muhtelif rivayetler işittik. Bazı menabiin verdiği malûmata nazaran, Anafartalar Gurubu kumandam olan Feyzi Bey, ordu kumandanı Liman von Sanders Paşa'dan Gelibolu'dan gelmekte olan kolordusiyle düşmana taarruz etmek emrini almış ve fırkalarına taarruz emri dahi vermiştir. Fakat sahne-i muharebeye giren fırka kumandanları, vaziyeti gördükten sonra, gurup kumandanı Feyzi Bey’e “taarruz edilemez” demişler, Feyzi Bey de telefonla ordu kumandanına, fırka kumandanları “taarruz edilemez” diyor diye maruzatta bulunmuş. Liman Paşa, cevaben, gurup kumandanı sîzsiniz; siz ne diyorsunuz? demiş. Feyzi Bey, ben de bu mütalâadayım, cevabında bulunmuş. Bunun üzerine, derhal kumandadan ıskat edilmiş.
Diğer bazılarının beyanatına göre, Liman Paşa taarruzun 26/27 Temmuz gecesinde icrasını talep etmiş. Feyzi Bey, taarruzun ertesi güne talikini münasip görmüş ve bunun için askerin yorgunluğu ve araziyi tanımadığı esbabını dermeyan etmiş. Bu ihtilâftan dolayı kumandadan ıskat olunmuş.
Hakikati hal, ordu karargâhınca malûm olan bir keyfiyettir. Benim, bunu tahkik ve teyide zamanım olmadı. Bilâhara, merak edip Liman Paşa'ya da sormadım. Bu bapta, beyanı mütalâa edebilmek için, buna dair, ordu ve Feyzi Bey nezdindeki vesaika muttali olmak lâzımdır.”
Liman von Sanders’in mektubu 17 Eylül 1331 tarihini taşımaktadır[3]. Bu tarih 28 Temmuz 1331 (10 Ağustos 1915) Cönk bayırı saldırısından yani Atatürk’ün İngilizlere kesin darbeyi vurarak Çanakkale harblerinin geleceğini belirttiği tarihten aşağı yukarı birbuçuk ay sonradır. Atatürk bu tarihten iki ay on gün sonra, 27 Kasımda, hastalığı dolayısiyle Anafartalar gurubu Komutanlığını Fevzi Paşa’ya (Rahmetli Fevzi Çakmak) bırakarak komutanlıktan ayrılır.
İngilizler ise bu tarihten 23 gün sonra 7 Aralık 1331 (20 Aralık 1915) de Çanakkale cephesinden çekilmeye başlarlar.
I. Belge
17. 7. 1331
Ekselans
Enver Paşa,
Osmanlı İmparatorluğu Ordusu ve Donanması Başkumandan Vekili, Zatı Şahanenin Yaver-i Ekremi.
Ekselanslarınıza, Albay Mustafa Kemal Bey’in yazılı bir dilekçe ile (hizmetten) ayrılmasını dilemiş olduğunu bildirmekle şeref duyarım.
Bu dilekçeyi destekleyemem. Çünkü Mustafa Kemal Bey’i, vatanın bu büyük savaşta hizmetlerine muhakkak surette muhtaç olduğu, çok müstesna kabiliyetli, yetkili ve cesur bir subay olarak tanımayı ve takdir etmeyi öğrendim.
Albay Mustafa Kemal Bey, 5 ay önceki ilk karaya çıkış hareketinden beri 19 uncu tümenin başında parlak şekilde savaşmış ve İngilizlerin Anafarta kanadında son büyük çıkarma hareketleri esnasında müşkül bir ânda kumandayı üzerine almak zorunda kalmıştır; çünkü bu hususta görevlendirilmiş olan XVI. ıncı Kolordu komutanı, 7’nci ve 12’nci tümenlerle hücuma geçmesi yolunda verilen mükerrer emri yerine getirmemiştir.
Albay Mustafa Kemal Bey burada da görevini büyük bir cesaret ve iyi ve açık tertibat alarak ifa etmiştir : öyle ki, kendisine - vazifem icabı olarak- takdirimi ve şükranımı tekrar tekrar ifade ettim.
Albay Mustafa Kemal Bey ayrılmak istiyor, çünkü Ekselanslarının, — İmparatorluk Ordusu’nun Başkumandan vekili ve en yüksek mafevkinin - güvenine sahip olmadığı kanısındadır. O, bunu bilhassa Ekselanslarınızın son defa burada bulundukları sırada, o zaman ve halen hasta olduğu halde, ve öbür üç gurubun şeflerini ziyaretlerinizle şereflendirmiş olmanıza rağmen, kendisini aramamış olmanızdan istidlâl ettiğine inanmaktadır.
Ben Albay Mustafa Kemal Bey’e, ziyaretin sırf zaman yetersizliği yüzünden yapılamadığını ve Ekselanslarınızın kendisinin hizmetlerini her halde takdir ettiklerini ifade ettim.
Şimdilik ilişikte takdim etmediğim ayrılma dilekçesini, Ekselanslarınızın güvenini belirtmek suretiyle reddetmek lütfunda bulunmalarını rica ediyorum.
Ekselanslarınızın daima en derin hürmetkarı,
LİMAN VON SANDERS
II. Belge
Anafartalar Gurubu Kumandanı Miralay Mustafa Kemal Bey’e
Zata mahsustur.
Rahatsızlığınızı işittim, müteessir oldum. Son defaki Çanakkale’yi ziyaretimde muhtelif mevazii görmek istediğimden sizi ziyarete vakit kalmamıştı. İnşallah yakında tamamen kesb-i afiyet eyler ve bugüne kadar olduğu gibi kumanda ettiğiniz kıtaatın başında muvaffakiyetle ifay-ı vazife eylersiniz.
ENVER
Liman Paşa Hazretlerine
Mahrem; zata mahsustur.
Tahrirat-ı sâmilerini aldım. Arzu-yi devletleri veçhile Mustafa Kemal Bey’e yazdım.
ENVER
III. Belge
Başkumandan Vekili Enver Paşa Hazretlerine
Zata mahsustur.
Rahatsızlığımdan dolayı iltifat ve teveccühat-ı samilerine arz-ı teşekkürat-ı mahsusa eylerim. Bendenizi an-karip hudusu memul vekayi için ihzar olunan kuvvetin başında da bulundurarak zat-ı devletlerine daha büyük hidemat ifasına mazhariyetle taltif buyuracağınızdan eminim.
21 Eylül 331
Anafartalar Gurubu
Kumandanı
Miralay
KEMAL