J. D. PEARSON Μ. A., Index of Islamicus, 1906-1955. A catalogue of articles on Islamic subjects in periodicals and other collective publications. W. Heffer and Sons Limited, Cambridge, England, xxxvı+897. £ 55 s. 5
Londra Üniversitesi’ne bağlı bulunan School of Oriental and African Studies (Şarkıyyât ve Afrika Tedkikleri Mektebi) kütüphanesinde çalışan J. D. Pearson, M. A. tarafından, yine kütüphaneci Julia F. Ashton’un yardımı ile hazırlanan Index Islamicus, İslâmiyet’le alâkalı her sahada çalışanlar için kolaylık te’mini ve yol gösterme bakımından çok mühim bir ihtiyacı karşılamaktadır. Basım masrafının mühim kısmı School of Oriental and African Studies’in Neşriyat Komitesi ve kısmen Arabian-American Oil Company tarafından ödenen bu eserin, J. D. Pearson ve J. F. Ashton tarafından yazılan Önsoz’ünde, bütün kütüphanelerde, mevcut kitapların katologları bulunmakla beraber, bunlardan pek azında mecmua neşriyatının kaydedildiğine temas olunuyor. Pek mütenevvi faydalı malûmatı içine alan mecmualardan bir rehber bulunmaksızın faydalanmak güç olduğu kadar, belli zamanlarda çıkan bu mecmualarda neşredilen makaleler, ait olduğu nevi icabı, kitap ve risalelere göre daha çabuk yok olma gibi bir hususiyet de gösterir; bu makalelerden birkısmındaki bilgi, neşrinden uzun yıllar sonra, bâzı kitaplara nakledildiğinden zâyi olmaz; fakat çoğu, yok olmağa mahkûmdür. İşte bu v. b. sebeplerden, Londra Üniversitesi Şarkıyyât ve Afrika Tedkikleri Mektebi, 1906-1955 arasında, bu elli yılda başlıca mecmualarda çıkan İslâm'la alâkalı araştırmaları içine alan bir katalog tertibini düşünmüştür ve Index Islamicus, bu düşüncenin mahsulüdür. Bu katalog, adı geçen müessesenin kütüphânesinden fi’len faydalanma imkânı bulamayanları bilhassa alâkadar etmektedir.
Index Islamicus'a alınan makalelerin 1906’dan başlamasının sebebi, neşriyatını İslâm sahasına hasreden ilk mühim mecmuanın, Revue du Afonde Musulman’ın, bu tarihten itibaren çıkmağa başlamasıdır. Birinci Cihan Harbi’nden önceki beş yılda, bu mevzuda yazılara yer veren baışhca dört mecmua vardır: 1910’da Becker tarafından Der İslam te’sis edilmiş, bunu 1911’e doğru Moslem World takip etmiştir. 1913’de, Barthold’ün idaresinde ve Rusya İmparatorluğu Şarkıyyât Cemiyeti tarafından ömrü kısa süren Mir Islama'yı, 1913’de ise, Deutsche Gesellschaft für Islamkunde, kendi organı olarak Die Welt des Islams’ı neşre başlamış, İkinci Dünya Harbi’nin ilk günlerine kadar çıkan bu mecmua, 1951'denberi, “muasır Islâm’ın tarihî inkişafı hakkında milletlerarası mecmua,, yeni hüviyetiyle devam etmektedir. 1925’den itibaren, neşriyatını İslâmî mevzulara ayıran mecmuaların sayısı çoğalmıştır : 1925’de Islamica adlı zeyl bir nüsha da neşreden Asia Major adındaki Alman mecmuası, Fischer ve Brâunlich’in idaresinde 1935’e kadar süregelmiş, son nüshası (C. 23, sayı : 6), “Abhandlungen für Die Kunde des Morgenlandes”, sahibinin vefatı münasebetiyle, 1938’de neşredilmiş bulunuyor. 1927’de çıkmağa başlayan Islamic Culture ve Revue des Études Islamiques, hâlâ neşredilmektedir. Madrid ve Granada Arapça mekteplerinin neşrettiği Al-Andalus dışında, 1953’e kadar, tamamıyle İslâmî yazılara yer veren bir mecmuaya rastlamıyoruz; bu tarihlerde İslâmî mes’elelere verilen ehemmiyet, artan alâka dolayısıyle Fransa’da Studia Islamica (1953), Arabica (1954); İngiltere’de Islamic Quarterly (1954), İspanya’da Revista del Institudo Egipciano de Estudios Isamicos (1953) neşre başlanılmıştır. 1934-1951 arasında çıkan Ars Islamica, bügün, sahasını, Şark san’atının bütün kollarını içine almak üzre genişletmiştir.
İşte, Index Islamicus’da, yukarıda adı geçen mecmualardaki İslamiyet’le alâkalı her makaleye, ufak bir malûmata (haber, tebliğ, beyanat notlar ve muhtelif şeylere) yer verilmiştir; bugün Avrupa ve Amerika’da basılan şarkıyyât mecmualarında çıkan bir makale, bâzan muhtelif mevzuları içine almaktadır ve eserde, İslâmî mes'elelere de temas olunan bu gibi makalelerin kaydı de ihmal olunmamıştır.
İslâm tedkikleri sahasında çalışan âlimleri, Hıristiyan Şark ve Yahudîler’e ait araştırmalar neşreden mecmualardaki makaleler de alâkadar eder; Bizans tedkiklerinin çoğu Türkler hakkındadır; İspanyol tedkiklerine ait mecmuaların ekserisinde İspanya’da Araplar'a dair birçok makalelere, Roman dillerinden alınmış lisanı malzemeye, Çağdaş İspanyol san’atında İslâm san’atının te’sirine ait malzemeye rastlarız. İslâv tedkiklerini içine alan mecmualarda ise, Orta-Asya tarihi, Türkçe’den alınan kelimeler, İslâv tarihi için Asya kaynaklan hakkında malûmat vardır. Bu gibi neşriyatta bulunan mecmuaların çoğu Şimalî-Afrika’da çıkmakta, bu bakımdan İslâm’la alâkalı makaleler bilhassa Revue Africaine, Archives Marocaines, Hespéris, Revue Tunisienne, IBLA’da bulunmaktadır.
Gözden kaçanları, eksikleri imkân nisbetinde tesbit için, J. D. Pearson ve J. F. Ashton, yalnız bu v.b. mecmuaları değil, Garp dillerinde neşredilen bibliyografileri de taramışlardır. Bunların başında “İslam memleketleri tarih ve kültürüne ait mühim neşriyatı kısaca tanıtma ve tenkid,, maksadı ile, Der İslam'ın ıv. cildinden (1913), XXI. cildine kadar (1933) yer verilen Kritische Bibliographie gelmektedir. Revue des Études Islamiques'de, 1937’den, yâni birinci cildinden itibaren neşredilen Abstracta Islamica; Orientalische Bibliographie tarafından North and Central Asia, Semites, Arabia and Islam (Şimalî ve Orta-Asya, Sâmîler, Arabistan ve İslâm) bendleri ; çıkış tarihi olan 1947’denberi Middle East Journal'de basılan Yakın ve Orta-Şark’a ait neşriyâtı içine alan Bibliography of Periodical Literature on the Near and Middle East; bunlara ilâve Isis’de zaman zaman görülen İlim Tarihi (The History of Science) bibliyografilerinden başka, De Brie’nin ve Kühnel’in şahsen hazırlamış oldukları Bibliography Philosophica ile Islamic Art adlı bibliyografiler de taranılarak, bunlarda rastlanılan İslâm’la alâkalı melzeme, İndex Islamicus'a alınmıştır.
İndex İslamicus’un hazırlanışında 12,000 cilt tutan 510 mecmua 70 Symposium (İlmî musahabe ve münakaşalara yer verilen yemekli toplantı) ve 120 cilt kongreler münasebeti ile basılan şeyler gözden geçirilmiştir ve esere alınan malzeme sayısının yekûnu 26,076’dır.
Buraya kadar Önsöz (S. vıı.-ıx.)’ü üzerinde durduğumuz İndex İslamicus'u başlıca beş kısma ayırabiliriz. (1) Kaynak Adları başlıklı kısımda (S. vııı-xxvııı.), Mecmualar, Toplantılar, Diğer Umumî Eserler, Kongreler adlı dört bahis bulunmaktadır ve bu bahislerin her birindeki malzeme, isim veya başlıklarına göre alfabetik sıralanmıştır. (2) Bu bölümde, birinci kısımdaki kaynak adlarının kısaltmalarını gösteren ve yine alfabetik tanzim olunmuş Kısaltmalar Listesi (S. xxıx-xxx.) yer alıyor. (3) Malzemenin Tanzimi başlıklı bu kısımda (S. xxxı-xxxvı)„ eserde indekse alınan şeylerin bir fihristini buluyoruz ve bu malzeme, başlıca kırküç kısma ayrılmıştır. (4) Eserin belkemiğini teşkil eden bu dördüncü kısımdır (S. 1-824). Bunda, fihristte görüldüğü gibi kırküç bahse ayrılan İslâm’la alâkalı neşriyat sıralanırken alfabetik olarak muharrir adı, yazının başlığı, yanına da Londra Üniversitesi Şarkıyyât ve Afrika Tedkikleri Mektebi kütüphânesinde kayıtlı bulunduğu katalog numarası kaydolunmuştur. Index İslamicus'un, İslâm mevzuu üzerinde çalışanlar için nekadar zengin malzemeyi içine aldığı hakkında umumî bir fikir verebilmek maksadıyle, bu kısımları tanıtmağı faydalı bulduk : ı— Umumî İslam Tedkikleri, Bibliyografi (Nu. 1-1229). ıı-Din, Teoloji (Nu. 1230-3280). ııı-Hukuk (Nu. 3281- 4528). ıv-Filozofi, İlim ve Fen (Nu. 4529-5968). v-San’at (Nu. 5969-8632). vı- Coğrafya : Umumî (Nu. 8633-8964). vıı-Etnoloji, Demografi, Folklor (Nu. 8965- 9243). vııı- Tarih, Tarihe Yardımcı İlimler (Nu. 9244-10697). ıx- Tarih (Nu. 10698-11310). x-İslâm Tarihi’nin İlk Devirleri, Hilâfet (Nu. 1131 ı-ı 1531). xı- Şimalî Afrika, Coğrafya (Nu. 11532-12450). xıı-ŞimaIî Afrika, Etnoloji (Nu. 12451-13568). xııı-Şimalî Afrika, Tarih; Umumî (Nu. 13569-13805). xvı-Şimalî Afrika, Tarih - Arap fütühatından Osmanli Devri’ne kadar (Nu. 13806-13911). xv-Şimalî Afrika, Tarih: Osmanli Devri, Şerif Morocco'su (Nu. 13912-14188). xvı-Şimalî Afrika, Tarih: Şimalî Afrika’da Fransız İdaresi (Nu. 14189-14946). XVII.-Şimalî Afrika, Tarih: Şimalî Afrika’da İspanyol ve İtalyanlar (Nu. 15947- 15121). xvııı-Misir, Coğrafya, Etnoloji (Nu. 15122-15408). xıx-Misir, Tarih (Nu. 15409-16216). xx-Sûdan ve Şarkî Afrika’nın diğer kısımları (Nu. 16217- 16586). xxı-Yakın Şark, Tarih: Haçlılar ve Lâtin Devletleri (Nu. 16587-16722). xxıı-Arabistan (Nu. 16723-17039). xxııı-Filistin (Nu. 17040-17279). xxıv- Ürdün, (Nu. 17280-17312O. xxv-Suriye (Nu. 17313-17479)· xxvı-Lübnan (Nu. 17480-17504). XXVII- Irak (Nu. 17505-17640). xxvııı- Türkiye, Türk halkları (Nu. 17641-18162). xxıx-Türkiye, Tarih, Kıbrıs (Nu. 18163-19124). XXX- İran, Iran Halkları (Nu. 19125-19357). xxxı-İran, Tarih (Nu. 19358- 19667). xxxıı-Hindistan (Nu. 19668-21201). xxxııı-Efganistan (Nu. 21202- 21291). xxxıv-Orta-Asya, Kafkas, Kırım, Mogollar, Cenub-i Şarkî Asya ve Uzak Şark (Nu. 21292-21864). xxxv-İspanya ve İtalya’da İslâmlar (Nu. 21865- 22177)· xxxvı-Dil: Umumî, Arabça (Nu. 21178-23162). xxxvıı-Edebiyat: Arap Edebiyatı (Nu. 23163-24081). xxxvııı-iran Dilleri: Farsça (Nu. 24082- 24414). xxxıx-İran Edebiyatı (Nu. 24415-24845). XL.-Türk Dilleri (Nu. 24846- 25526). XLI-Türk Edebiyatı (Nu. 25527-25716). XLII-Berberî Dil ve Edebiyatı (Nu. 25717-25891). XLIII-Maarif (Nu. 25892-26076).
Indeks Islamicus’un 824 sayfayı içine alan Malzemenin Tasnifi başlıklı ve yukarıda muhteviyatı hakkında umumi bir fikir vermeğe çalıştığımız bu dördüncü bölümündeki kırküç kısım da, çalışanlara kolaylık maksadıyle, mevzulara göre tasnif edilmiştir. Meselâ, xxvııı. bölümü teşkil eden Yurkiye-Türk Halkları, Küçük-Asya Coğrafyası ve umumî olarak Türk halkları, ilk Türkler, Hunlar, Komanlar v.s. olmak üzre yirmialtı bahisten ibarettir.
J. D. Pearson ve Julia F. Ashton, Index Islamicus'dan kolaylıkla faydalanılması için, müellif adlarının ilk harflerine göre alfabetik bir indeks de tertibetmişlerdir. Eserin beşinci bölümünü teşkil eden bu index (S. 825-897)’de, her ismin yanında Arap rakamları ile numaralar vardır. Bu rakamlar vasıtasıyle, o muharririn makalesini, veya makalelerini, eserin belkemiğini teşkil eden dördüncü bölüme, yâni malzemenin tasnifini gösteren Index Islamicus bölümüne bakarak kolayca bulabiliriz : çünkü, o makale v.b. neşritayatın yanında da ayni rakamlar bulunmaktadır. Bu Müellif Adları İndeksi'nin sonunda anonim makalelerin numaralarının kaydedildiği, ayrıca makalelerde kullanılan mahlas ve rümuzlara göre de yine alfabetik iki indeks de yer alıyor.
Teknoloji ve mücerret fen dışında, İslâm tedkiklerinin her sahasını ihtiva eden Index islamicus’da, pek tabiî olarak ilim tarihi yer almıştır; bilhassa içtimaî ilimler tarihine ait malzeme çok zengindir. Coğrafî bakımdan alman sahalar ise, Şimalî Afrika, Mısır, Sûdan, Suriye, Lübnan, Türkiye, Irak ve İran’dır; Pakistan ve Cunûb-i şarkî Asya, diğer bibliyografların araştırmasına bırakılmıştır.
Index İslamicus’un yalnız bir nevi neşriyatı, ilmî mecmualardaki, ve kongreler, ilmî toplantılar münasebetiyle neşredilen kitaplardaki muhtelif ellerden çıkan, veya bir kimse tarafından yazılan makaleleri, konferansları içine aldığı ve bunların da yalnız Garb dillerinde (Rusça dâhil) kaleme alınanlardan ibaret bulunduğu için, bir bibliyografya değil, bir katalog telâkki edileceğine, J. D. Pearson, Önsöz’ünde işaret ediyor; fakat, bibliyografya tertibedenlerden de, ilim adamlarının her türlü ihtiyaçlarını tam mânasıyle karşılayacak malzeme beklenilemeyeceği kanaatındadır; çünkü, İslâm tedkiklerine ait makalelerin çoğu Şark dillerinde yazılmıştır ve yazılmaktadır ve ekserisi kitap tenkidleri, ansiklopedi makaleleri, birçok şeyleri muhtevi bir risalenin tam bir parçası, müstakil monografiler tarzındaki bu neşriyatın tesbiti işi, bir bibliyograftan da beklenilemez. J. D. Pearson, bunun sebeplerine pek temas etmiyor; çünkü bunlar bilinen şeylerdir. Bu hususta İlk akla gelen, bir katalog tertibedenin, yahut bir bibliyografın bütün dilleri bilmesinin imkânsızlığıdır. Böyle birşeyin mümkün olduğunu kabül etsek bile, Şark ve Garp memleketleri arasında sistemli bir neşriyat mübadelesinin mevcut olmayışı buna imkân bırakmayacaktır Bununla beraber Şark âlimlerinin Garp dillerinde yazılmş veya bu dillere çevrilmiş — meselâ memleketimiz neşriyatından Türk Tarih Kurumu’nun organı Belleten'deki, Fuad Köprülü Armağanı'ndaki v.b. mecmua ve eserlerde çıkan —makalelerinin de, Index Islamicus’a alınmış olduğunu görüyoruz[1].
Index İslamicus’u teşkil eden. Garp dillerinde basılan mecmualarda v. b. eserlerde yer alan ve müellif adlarına, buna bağlı olarak mevzulara göre tasnif edilmiş İslâm tedkiklerine ait makaleleler indeksi, Londra Üniversitesi Şarkıyyât ve Afrika Tedkikleri Mektebi’nin kütüphânesinde mevcuttur; bundan faydalanılması serbesttir. Bir benzeri Library Congress’de bulunan bu malzemenin neşri sayesinde, Londra’daki adı geçen kütüphâneden faydalanamayanların da, ellerine verilen bu zengin hâzineden istifadeleri te’min edilmiş oluyor. Bu yüzden, J. D. Pearson ile yardımcısı Julia F. Ashton’un çetin bir çalışma mahsûlü olan ve İslâm’la alâkalı her sahada tedkiklerde bulunanlar için bir rehber vazifesini gören bu çok kıymetli eseri hazırlayıp neşretmelerini şükranla karşılıyor, her beş yılda bir basılması ümit ve va’dedilen ikinci ve diğer ciltlerinin neşrini de sabırsızlıkla bekliyoruz.
FEVZİYE ABDULLAH TANSEL