J. D. PEARSON, İndex İslamicus Supplement, 1956-60. A. Catalogue of articles on Islamic subjects in periodicals and other collective publications, W. Heffer and Sons Limited. Cambridge, England, 1962. XXVII + 316, £3, 3S.
İndex Islandais, Londra Üniversitesi’ne bağlı School of Oriental and African Studies (Şarkıyyât ve Afrika Tedkilderi Mektebi) kütüphanesinde çalışan J.D. Pearson tarafından hazırlanmaktadır. İlmî mecmualardaki, kongreler ve ilmî toplantılar münasebetiyle neşredilen kitaplardaki muhtelif ellerden çıkan veya bir kimse tarafından yazılan makaleleri, konferansları, haberleri ihtiva eden İndex İslamicus'un 1906- 1955 yılları arasına ait neşriyatı içine alan birinci cildi 1958’de, aynı cilt bâzı ufak düzeltmeler ve daha zengin Kısaltmalar Listesi ile 1961’de basılmıştı. İlk cildinin 1961 basımı münasebetiyle Belleten’in geçen sayısında bir bibliyografya makalesi yazmış bulunduğumuz (C.XXVI., nu.103, Temmuz, 1962) eserin, son zamanlarda ikinci cildi de çıkmıştır.
İlk cildin zeyli ve devamı mâhiyetinde olan İndex Islamicus’un bu ikinci cildinin Önsöz’üne göre, bu bibliyografyanın birinci cildi münasebetiyle tenkid yazanlar tarafından birçok hatâ ve ihmaller işaret edilmiştir ; J.D.Pearson başka işlerin çokluğu yüzünden işaret edilen neşriyatı bu cilde ilâve edemediğini esefle kaydederek, diğer ciltte bu noksanların telâfi olunabileceğini ümit ettiğini yazıyor.
İndex Islamicus’un ikinci cildinde, 1956- 1960 arasındaki neşriyat yer alıyor; 1961 senesi Mayıs’ının sonuna kadarki makale ve haberler de buna dâhildir. Londra ve Cambridge’e, bahsettiğimiz tarihler arasında gelen mecmualardan ve kollektif eserlerden başka, daha önceki devre, yâni 1956’dan önceye âit olup birinci ciltte gözden geçirilemeyen bu cins bâzı neşriyat da, bu cilde alınmıştır; Kaynaklar Listesi ne bakıldığı zaman, bunların —basım tarhilerine dikkat etmek şartiyle— hangi mecmua v.b neşriyattan ibaret olduğunu kolaylıkla anlamak mümkün oluyor. Müellifin, yukarıda adı geçen kütüphanelerde bulunmayan mecmuaları gözden geçirmek için başka kütüphânelere de birçok ziyaret yaptığını, buralardaki kolleksiyonlardan başka, hususî şahsiyetlerin verdikleri listelerden de faydalandığını ilâve edelim.
İndex Islamicus'un ikinci cildinde eserin tertibi ve malzemenin sıralanması birinci cilttekînİn — hataları bulunmasına rağmen — aynidir : Önsöz (S.VII.)'den sonra, (1) Kaynak Adları başlıklı bölümde Mecmualar, Toplantılar. Diğer Umumî Eserler, Kongreler olmak üzre dört bahis bulunmaktadır (S. VIII. — XXI.); bu bölümlerin hepsinde malzeme, isim veya başlıklarına göre alfabetik sıralanmıştır. (2) Bu bölümü, birinci kısımda kaydedilen kaynak adlarının Kısaltmalar Listesi (S. XXII. - XXIII.) teşkil ediyor.(3) Malzemenin Tanzimi başlıklı kısım (S. XXIV. - XXVIII.), İndex’e geçirilen şeylerin fihrisitinden ibarettir. (4) İndeks kısmı (S.I - 284), malzeme ve müellif adlarına göre iki bölüme ayrılmıştır. Kitabın esası demek olan bu dördüncü kısımdaki malzeme sıralanırken önce muharrir adı, bundan sonra yazının başlığı, Londra Üniversitesi Şarkıyyât ve Afrika Tedkikleri Mektebi kütüphanesinde kayıtlı olduğu katalog numarası yazılmış, büyük bölümler romen rakamlarıyle, bunun ayrıldığı küçük bölümler ise Arap rakamlarıyle gösterilmiştir. Eserin ihtiva ettiği malzemenin zenginliği hakkında bir fikir verebilmek düşüncesi ile, kırküç büyük bölüme ayrılan bu dördüncü kısmın umumî başlıklarını ve her bölümdeki malezme saysını kaydetmeyi faydalı bulduk: I - Umumî İslâm Tedkikleri, Bibliyografi v.s.(Nu.-1-417). II - Din (Nu.418-875). III-Hukuk (Nu.876-1294). IV-Felsefe, İlim (Nu.1295-1624) .V-San’at (Nu. 1625-2207). VI-Coğrafya (2208-2296). VII-Etnoloji (Nu. 2297-2344). VIII-Tarih, Tarihe Yardımcı ilimler (Nu. 2345-2683). IX-Tarih (2864-3166). X.-İslâm Tarihinin İlk Devirleri, Hilâfet (Nu. 3167-3228). XI-Şimâlî Afrika, Coğrafya (Nu.3229-3278). ΧΙΙ-Şimâlî Afrika, Etnoloji (Nu. 3279-3434).ΧΙII-Şimâlî Afrika, Tarih, Umumî (Nu.3435-3454). XIV-Şimâlî Afrika, Tarih: Arap fütûhâtından Osmanli Devri’ne kadar (Nu. 3455-3487). XV-Şimâlî Afrika, Tarih: Osmanli Devri, Şerif Morocco’su (Nu. 3488-3543). XVI-Şimâlî Afrika, Tarih: Modem Devir (Nu.3544-3680). XVII- Şimâlî Afrika, Tarih: Şimâlî Afrika’da İspanyol ve İtalayanlar (Nu.3681-3738). XVIII-Misir, Coğrafya, Etnoloji (Nu.3739-3784). XIX-Mısır, Tarih (Nu. 3785-3983). XX-Sûdan ve Şarkî Afrika’nın başka kısımaları (Nu.3984- 4066). XXI - Yakın-Şark, Tarih (Nu. 4066-5108). XXII - Arabistan (Nu.4109-4175). XXIII-Filistin (Nu.4176-4214). XXIV-Ürdün (Nu.4215-4230). XXV-Suriye (Nu.4231-5271). XXVI-Lübnan (Nu. 4272-4321). XXVII-Irak (Nu.4322-4395). XXVIII-Türkiye, Türk Halkları (Nu. 4396-4604). ΧΧΙΧ-Türkiye, Tarih, Kıbrıs (Nu.4065-4931). XXX-İran, İran Halkları (Nu.4932-4997). XXXI-İran, Tarih (Nu.4498-5132). XXXII-Hindistan, Pakistan (Nu.5133-5516) .XXXIII-Afganistan (Nu.5517-5620). XXXIV-Merkezî Asya, Kafkasya, Kırım, Mogollar, Cenub-ı şarkî Asya ve Uzak - Şark (Nu.5621-5926). XXXV-İspanya ve İtalya’da İslâmlar (Nu.5927-6007). XXXVI- Dil: Umumî, Arapça (Nu.6008-6227). XXXVII- Edebiyat, Arap Edebiyatı (Nu. 6228-6423). XXXVIII-İran Dilleri: Farsça (Nu. 6424-6550). XXXIX-İran Edebiyatı (Nu. 6551-6723). XL-Türk Dilleri (Nu. 6724- 7085). XLI-Türk Edebiyatı (Nu. 7086-7188). XLII-Berberî Dil ve Edebiyatı (Nu. 7189-7224). XLIII-Maârif (Nu.7225-7296).
Kaydettiğimiz bu kırküç bölüm, eserin büyük bölümleridir; bu bölümlerden herbiri küçük harflerle işaret edilmek sûretiyle birçok kısımlara ayrılmıştır. Zeyl’de, eserin birinci cildindeki tasnif aynen muhafaza edilmiştir; ilk cilt de ayni romen rakamları ve aynı başlıklar ile kırküç bölüme ayrılmıştı. J. D. Pearson’un da kaydettiği gibi bu tasnif birçok bakımdan hatâlıdır; böyle bir sınıflandırmanın ne bakımından hatalı olduğunu kendisi kaydetmiyor; fakat, dikkat edilince, bunun birçok tedahüllere yol açtığı derhâl göze çarpar. Meselâ, Türkiye ve Türk Halkları bölümünde (XXVIII., nu. 4396-4604, s. 169-177), Küçük Asya coğrafyası, Türk halkları (umumî), etnoloji ve tarih, Osmanlılar, ilk Türkler, Hunlar, Kumanlar, Peçenekler, Altay Türkleri, Azerbaycanlılar, Başkırtlar, Çuvaşlar, Kırım Tatarları, Karakalpak, Kazak, Kıpçak, Tatar, Türkmen, Uyugr, Özbek, Yakut, Avrupalı ve diğer Türkler ile alâkalı neşriyat bir araya toplanmıştır. Bunu takip eden XXIX. bölümü Türkiye, Tarih, Kıbris teşkil ediyor (Nu. 4065-4931, s. 178-190). Bu bölümde sırasıyle Selçuklular, Karamanlılar, Osmanlılar (umumi), Osmanli İmparatorluğu (Avrupa’da) ve 1402 ’den 1922’ye kadarki tarihler arasındaki hâdiseler hakkında ve Kıbris’e ait neşriyata yer verilmiş, Akkoyunlular ile Karakoyunlular ise İran bölümüne alınmıştır (XXXI., s. 196); fakat J. D. Pearosn, biribirleriyle alâkası az, veya hiç bulunmayan malzemeyi bir araya getirmekten doğan karışıklığı düzeltmeye taraftar değildir. Bunu, ilk cildin neşrinden sonra, kendi ifadesine göre bütün yanlışlarına rağmen aynı tasnifi bu ikinci ciltte de aynen tekrarladığını kaydetmesinden anlıyoruz. İlk ciltteki tasnifi, büyük ve küçük bölümleri işaret eden rakam ve harfleri değiştirmemesi, ilk ciltteki neşriyatın devamını, aynı rakam ve harflere göre diğer ciltlerde kolayca bulabilmemizi te’min, karışıklığa meydan vermemek içindir.
Eserin belkemiğini teşkil eden İslâm’la alâkalı malzeme indeksinden sonra, müellif adlarına göre bir indeks de tertibedilmiştir (S. 285-316). Her ismin yanındaki Arap rakamları vasıtasıyle, o muharririn neşriyatını, malzemenin tasnifini içine alan indekste kolayca bulabiliyoruz.
İndex Islamicus’un ilk cildindeki İslâm memleketleri ile alâkalı tarih, edabiyat, coğrafya v.b her sahadaki makale, beyanat, haberler, kongreler münasebetiyle hitâbe ve zâbıtnâmelerin sayısı 26,076 idi ; mecumalardan ve kollektif neşriyattan derlenen bu malzemeye, bu ikinci ciltte 7,296 neşriyat daha ilâve edilmiş, böylece her iki ciltteki malzeme tutarı 33,372’ye yükselmiştir. İslâmiyet ve İslâm ülkeleri ile alâkalı her sahada çalışanlar için bir rehber vazifesini gören bu çok faydalı bibliyografyayı hazırladığı için, J. D. Pearson’a ve yardımcısı Mrs. Julia White (Ashton)’a teşekküre borçluyuz.
FEVZİYE ABDULLAH TANSEL