ISSN: 0041-4255
e-ISSN: 2791-6472

Roderic H. Davıson

Anahtar Kelimeler: Osmanlı İmparatorluğu, Rusya, Küçük Kaynarca Antlaşması, Dosografa Kilisesi

Osmanlı İmparatorluğunun Rusya tarafından feci bir yenilgi almasına sebep olan 1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla Ruslar İstanbul'da Galata semtinde bir kilise İnşa etme hakkim elde ettiler. Ayrıca antlaşma, kilisenin Bab-ı Âlî'de temsilciliğini yapabilecek Rus elçinin himayesi altında olmasını da belirledi. Bu kilise ve Rusya'nın onu himaye etme ve temsilciliğini yapma hakki, Rus hükümetlerinin sonraki yıllarda Rum Ortodoks kilisesini, hatta Sultanin hakimiyeti altındaki Rum Ortodoks halkım himaye etme hakkını dayandırdığı iddianın temelini oluşturdu, iddialar abartıldı, fakat İstanbul'daki kilise antlaşmanın 14. maddesinde yazıldığı gibi 'Rum ayin şeklini' kullanmaktaydı, bu yüzden bağlantı mantıki gözükmekteydi[1]. Ancak, antlaşmanın Türkçe metni, Cevdet Paşa tarihinde yeniden aktardığı gibi, ‘Rum ayin şeklini’ kullanan bir kiliseden bahsetmemektedir. Bunun yerine, 14. madde bu kiliseye Dusugrafa veya Dosografa Kilisesi denildiğini belirler[2].

Dosografa Kilisesi nedir? Bu etiketin anlamı, hemen açık değildir. Kelime ne Türkçe, ne Yunanca, ne Rusça’ya benzemektedir. Ne de kilisenin adını aldığı bir Saint Dosografa vardır, öyleyse, bu görüş Rus-Türk ilişkilerini en derin bir şekilde inceleyen modern Türk tarihçi Profesör Akdes Nimet Kurat tarafından paylaşılmaktadır. Değerli eseri, Türkiye ve Rusya'da antlaşmanın 14. maddesinde bir 'Dosografa' Kilisesi'nden bahsedildiğini aktarır[3].


Ayrıca Mu’ahedat Mecmu'ası, Osmanlı antlaşmalarının resmi basımlarının koleksiyonu, Cevdet'i doğrular. Kilisenin adı tamamıyla aynidir [4].Üç çalışmanın hiçbiri ‘Dosografa' Kilisesi'ni açıklayan herhangi bir dipnot sunamazlar.

Problem antlaşma metnini bir adim daha geriye götürüp izini sürerek kısmen çözülür. Bu, İstanbul'daki Başbakanlık Arşivi'ndeki Küçük Kaynarcanın kopyası sayesinde olur. Antlaşmanın orijinali orada bulunmaktadır, fakat eski bir el yazması kopya, ki bu Cevdet ve Mu’ahedat Mecmu'asi için bir kaynak olmuştur, antlaşmaları, madalyaları ve konsoloslukla ilgili konuları kaydeden bir kayıtta. Ecnebi Defterleri serisinde bulunmuştur. Burada 14. maddeye göre kurulacak kilisenin ismi, farklı yazılmıştır- Rosograf veya Rusugraf ya da Rusograf'tır [5]. ilk harfin r olduğu d olmadığı kesindir ve ayni paragraftaki diğer ilk harfler sı'ye ve antlaşmadaki diğer r'lere benzer, öyleyse muhtemelen kelime Ruslarla ilgili bir şeyle bağlantılıdır.

En son olarak ‘Dosografa' Kilisesi İçin mantıklı bir açıklama. Küçük Kaynarca'nın Rusça ve İtalyanca metinleri de incelendiğinde mümkün olmaktadır. I774'te Veziriazam Muhsinzade Mehmed Paşa, antlaşmanın 28. maddesinde belirtildiği gibi Mareşal P. A. Rumyantsov Rusça ve İtalyanca metinleri imzalarken, antlaşmanın Türkçe ve İtalyanca metinlerini İmzalamıştır. Öyleyse bu üç dil tek 1'esmî dillerdir ve Türkçe ve Rusça metinler arasında bir farklılık durumunda, İtalyanca bunu kontrol etmek İçin kullanılacaktır. Rusça metnin 14. maddesi İstanbul’da İnşa edilecek kilisenin ‘Greko-Rus inancına' sahip olanlar İçin olacağını belirtmektedir[6], öyleyse kilise, açıkça ‘Rus’ karakterliydi ve Türkçe el yazısı metindeki 'Rus' kelimesiyle bağlantılıydı. Antlaşmanın İtalyanca tercümesi durumu dalla da açıklığa kavuşturur. Burada 14. madde kilisenin ‘Rus-Rum’ kilisesi olmasını şart koşar[7], öyleyse Türkçe metinde grafiti yanlışlıkla yer aldığı, aslında grek'in kastedildiği büyük ihtimaldir. Bab-1 Âlî'nin katibi “Rusogrek’in son k'sini yanlış okumuş ve onu iki yerine bir nokta kullanarak f'ye çevirmiştir.

Bu durumda Cevdet Paşa’daki ve resmî antlaşma koleksiyonundaki ‘Dosografa’ Kilisesi, büyük ihtimalle bir ‘Rusogrek’ Kilisesi olmaktadır. Bu, Küçük Kaynarca’nın İtalyanca metniyle tam uyum içindedir. Rusça metnin anlamıyla da uyum içindedir, ancak Rusça metinde birleşik sıfatın yeri değişmektedir ve Greko-Rus yerine Rus-Grek olmaktadır. İki iyi tarihçi Cevdet’le Kurat’ın, araştırmadan Dosografa Kilisesi ifadesini neden kabul ettiklerini açıklamak zordur. Ve neden başka hiçbir Türk tarihçinin 14. maddeyi veya antlaşma koleksiyonunun resmî basımını sorgulamadığını açıklamak da zordur. Dahası Küçük Kaynarca metninin modern Türkçe’de tam bir basımının olmaması da kesinlikle gariptir. Her nasılsa ben hiç bulamadım. Bu yüzden 14. maddenin Türkçe mevcut basılmış metni, kopya hatalarıyla doludur. İlki, katip tarafından ‘Rusogrek’ yerine ‘Rusograf yazılması, İkincisi, Cevdet ve antlaşma koleksiyonu derleyicisi ve diğerleri tarafından ‘Rusograf ın’ ‘Dosografa’ yapılmasıdır.

Düzeltme yapıldığında, 14. maddenin Türkçe metninin çevirisi şu şekildedir: Diğer güçlerin yaptığı gibi, Rus hükümeti, özel bir kiliseyle birlikte, Galata Bölgesi'nde Beyoğlu tabir edilen mahallenin yaya yolunda bir kilise inşa edebilecektir. Bu kilise kamuya ait olacaktır, Rus-Rum kilisesi olarak anılacaktır ve daima Rus hükümetinin elçisinin himayesi altında olacaktır ve herhangi bir taarruzdan veya müdahaleden korunacaktır[8].

Bu antlaşma hükmü Rusya için büyük bir başarıdır. İmparatoriçe Katerina, Rusya himayesinde Osmanlı başkentinin bir banliyö kentinde bir Rum kilisesiyle övünebilirdi, imparatorluğu, Yakındoğu’ya ulaşmasıyla geleneksel olarak Galata ve Beyoğlu’ndaki Latin kiliselerinin hamisi olan Katolik güçleri Avusturya ve Fransa ile eşit olacaktı[9]. Fakat Katerina’nın başarısı daha fazlaydı. 14. madde, sadece eski kilisenin yerine bir kilise yapılmasına değil, tamamen yeni bir kilisenin inşasına da izin veriyordu. Osmanlı hükümeti, 1453’ten önce inşa edilmiş olan Rum ve Latin kiliselerine izin vermiş olmalarına rağmen, İstanbul’un fethedilmesinden sonra yeni hiçbir kilisenin inşasına izin verilmemiştir[10]. Ayrıca, yeni kilise Beyoğlu’nun ana caddesi üzerinde bulunacaktı, özel elçilik kilisesi olmaktan ziyade genel olarak halka açık olacaktı ve Rusya’nın ismi verilecekti. İstanbul’un Rum Ortodoksları arasında, Rusya ve Çariçe Katerina çok övülecekti. Küçük Kaynarca Antlaşması için yapılan uzun müzakerelerin tarihî İstanbul’un bazı Rumlarının tam böyle Rusya himayesinde bir kiliseye hevesli olduklarını göstermiştir. Bunun için bir yer (toprak) ve fon ayrılacaktı ve A. M. Obreskov, 1722-1723’teki Rus müzakereci, bu kiliseyi inşa etme hakkının Rusya himayesinde olmasını sağlamak için baskı yaptı. Tabii ki o, Rusya himayesinde olan bir kilisenin, Osmanlı Rumları üzerindeki nüfuzunu artıracağını farketmişti[11]. Dinî etkinin artması, Rusya’ya antlaşmayla verilen toprakla ilgili, ticarî ve diplomatik statünün artmasıyla paralel giderdi.

Ancak, Rusya’nın kurmasına izin verilen kilisenin ismi, Rusya’nın etkisinin gelecekte artmasını sağlayacak öneme sahipti. Çünkü eğer kilise, yalnızca Rum olmaktan ziyade Rus-Rum kilisesi olsaydı, Rus yöneticilerinin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Rum Kilisesi’ni himaye iddialarının çok daha zayıf temellere dayandırılmasını sağlardı. Antlaşma hükmüne göre, İstanbul kilisesi Osmanlı İmparatorluğu’nun tipik Rum kiliselerinden biri olmazdı. Bu tipik kiliselerden biri olmasının düşünülmediği yargısı; antlaşmanın Türkçe metninde kullanılan terminolojiden ve kâtibin antlaşmayı yazarkenki hatasından çıkarılabilir. Osmanlı İmparatorluğu’nda tipik Yunan kilisesi için genel olarak kullanılan terim, ‘Rum’ du. Antlaşmanın kendisi, aslında Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yunan dinî cemaatini isimlendirmek için bu kelimeyi kullanır[12]. 14. maddede kurulmasına izin verilen İstanbul Kilisesi’nin tipik Yunan kiliselerinden biri olması planlansaydı, muhtemelen ‘Rum’ kilisesi denilirdi ve kâtip terimi yazarken zorluk çekmezdi. Bunun yerine, kiliseye ‘Rusogrek’ denilmiştir. Kâtip, Türkçe’de yaygın olarak kullanılan ‘Rus’ kelimesini tanımıştır, fakat ‘Grek’ kelimesini tanıyamamıştır. Türkçe ‘Rum’ Kilisesi’nden farklı olarak, antlaşmanın kurulmasına izin verdiği kilisenin yabancı bir kilise, ‘Rusogrek’ olduğu açıktı.

Antlaşmanın Rusça metni kiliseyi ‘Pravoslavniy’ olarak tanımlaması da önemli olabilir. Ne de olsa bu, Ortodoks için kullanılan genel bir terimdir. 1775’te İmparatoriçe Katerina’nın kendisi, antlaşmayı öven bir bildiride, hem Rus kilisesinin mezhebini, hem de Moldavya ve Wallachra’nin (Eflak) Rum Ortodoks mensuplarını ‘pravoslavniy’ olarak nitelendirmiştir[13]. Niye kiliseye bunun yerine ‘Greko-Rus’ denilmekteydi? Cevap ancak tahmine bağlı olabilir. Muhtemelen Rusça terim üzerinde anlaşılan İtalyanca metnin ‘Russo-Greca’ teriminden etkilenmiş olabilir. Fakat İtalyanca ifadenin etkisi mümkün olmasına rağmen, bu terimin kökenini açıklamaz. Bunu ilk kez Obreskov’un kullandığı açıktır. Başarısız 1772-1773 barış görüşmelerinde, Obreskov Türkler’e Beyoğlu’nda 'Greko-Rus inancını’ benimseyen rahipler İçin Rus himayesinde bir kilise açılmasını önermiştir[14]. Ayni görüşmelerde Tiklere sunulan anlaşmanın Rusça taslağı son antlaşmanın 14. maddesiyle ayni bir madde içermekteydi. Bu madde, Rusya'nın Galata'da Beyoğlu cad- desinde 'Greko-Rus' inancında bir halk kilisesi açma hakkini şart koşu- yordu[15]. Obreskov’un ‘Ortodoks’ yerine 'Greko-Rus' terimini kullanmasının üç sebebini ancak tahmin edebiliriz. Birincisi. Rumlarla Rusların yakın dinsel ilişkisini Türklere kabul ettirme arzusu olabilir. Böylece, Rusya’nın Osmanlı topraklarındaki dini etkisinin alanını genişletmeyi sağlayacaktı. İkincisi, Bab-1 Âli’nin tipik bir Rum Kilisesinin inşasını onaylamayacağım, İstanbul Rumlarından bilmesiydi. Bir kilise inşasının mümkün olduğunu düşünmüşlerdi.Üçüncüsü, muhtemelen getireceği diplomatik prestij nedeniyle kiliseye özel 'Rus' ismini istemiş olabilir. Bu. Fransa ve Avusturya Beyoglu'nda kendi özel Hıristiyanlık etiketini taşıyan kiliselerini himaye edebilirse, Rusya'da kendi etiketini taşıyan kilise İçin aynısını yapabileceğini gösteriyordu [16].

Küçük Kaynarca'nın hem Rusça, hem de İtalyanca metinleri, şimdi gör- düğümüz gibi Türkçe metni de, İstanbul'da kurulacak kilisenin 'Rus-Rum' nitelikli olacağını belirtir, öyleyse neden anlaşmanın İngilizce metni bunu belirtmez? Neden yanlış olarak ‘Grek ayin şeklini benimseyen' bir kiliseden söz eder, fakat Rus-Grek kilisesinden bahsetmez? Bunun cevabi, yanlış kopya etmeden değil, yanlış tercümeden kaynaklandığıdır. Bugün antlaşmanın en yaygın olarak kullanılan İngilizce metni, günümüz bilim adamları tarafından basılan iki belge koleksiyonunda yeniden yayınlanmıştır[17]. Ruslar Osmanlı imparatorluğundaki Rum Ortodokslarmı himaye etme iddialarını oldukça ilerlettiklerinde. Dışişlerinde Kırım Savaşı zamanında basılan tercümeye dayandıkları açıktır[18]. Bu İngilizce tercüme. Küçük Kaynarca’nın, İngilizce’siyle birlikte 1854’te Parlamento için basılan Fransızca tercümesinden yapılmıştır. Bir not, bu Fransızca tercümenin St. Petersburg’ta, 1775’te basıldığını ortaya koyar. Bu Fransızca tercümenin II. Katerina hükümeti tarafından yaptırıldığı açıktır[19]. Avrupa’da en yaygın olarak kullanılan antlaşma koleksiyonunun editörü olan Martens aynı Fransızca tercümeyi yayınlar ve resmî tercümenin Rusya’da yapıldığına, 1775’te St. Petersburg’ta basıldığına dikkati çeker[20]. Bu Rus resmî makamlarınca yaptırılan Fransızca tercüme, Martens kendi Fransızca tercümesini daha önce yayınlamasına rağmen, Avrupa’da standart olmuştur. Bu tercümede İstanbul’da inşa edilecek kiliseye ‘Rus-Grek’ denilmemiştir. Bunun yerine, kiliseye sadece ‘Grek âyin şeklini benimseyen’ denilmiştir[21]. Kilisenin Rus karakterine atıfta bulunulmamıştır. Fransızca ve İngilizce tercümede bulunan bu yanlış çeviri açıkçası, Rusların Osmanlı İmparatorluğu’ndaki daha çok Rum kilisesini himaye etme hakkı iddialarına yardımcı olmuştur. Bu antlaşmanın, ne Rusça ne İtalyanca ne de Türkçe metnine uymaktadır. İnsan, yanlış tercümenin masumca olup olmadığını merak etmektedir[22].

Eğer St. Petersburg Fransızca tercümesi Rusça’dan yapılıp İtalyanca metinden yapılmadıysa, belki tercüme ifadesi masumcadır. Çünkü, ‘Rum âyin şeklini benimseyen’ bir kilise 14. maddenin Rusça metninde belirtilen ‘Greko-Rus inancında’ kilise ifadesinden birazcık farklı gözükmektedir. Fakat ‘Rum âyin şeklini benimseyen’ bir kilise, anlamı kontrol eden İtalyanca metinde ve aynı şekilde Türkçe metinde şart koşulan ‘Rus-Grek ismini taşıyan’ kiliseden oldukça farklıdır. St. Petersburg Fransızca tercümesi öyleyse kilisenin Rus karakterine hiç atıfta bulunmayıp, yalnızca Rum karakterinden bahsederek, yanlış yönlendirme yapmıştır. Bilerek veya değil, bu kesinlikle sonraki Rus iddiaları için avantajlı bir temel oluşturmuştur.

Görünüşe göre Rus-Grek kilisesinin hiç inşa edilmediğini keşfetmek, hayal kırıklığına uğratıcıdır. En azından bu, yayınlanmış kayıttan çıkarılması gereken sonuçtur; ve böyle bir kilisenin gerçekten inşa edilmiş olsa bile, özellikle İstanbul’a gelen Rus ziyaretçilerin gözünden kaçmış olması mümkün görünmemektedir. Rus büyükelçiliğinin 1793’te Osmanlı başkentine gönderilen iki üyesinin oldukça ayrıntılı raporları böyle bir kiliseden bahsetme- inektedirler[23]. 1808’de raporları İstanbul’a taşıyan ve birkaç hafta için İstanbul’da kalan bir Rus görevli, günlüğünde böyle bir kiliseden hiç bahsetmemektedir[24]. Yolcular ve turistler için yayınlanan sonraki iki Rusça kılavuzda, Rus-Grek ya da Rusya himayesinde olan bir kiliseden söz edilmemektedir[25]. Ayrıca ne Cevdet’in tarihinde, ne de Küçük Kaynarca Antlaşmasından uzun bir süre sonra yazılan Mouradgea d’Ohsson’un Tableau général de T empire othoman eserinde hiç bahsedilmediğini farkettim[26]. En son olarak, bir dizi bilgili Batılı İstanbul gezginleri ve sakinler, herhangi bir Rus-Grek ya da Rus himayesinde kilise hakkında aynı şekilde sessizdirler[27]. Eğer böyle bir kilise inşa edilmiş olsaydı, birkaç Avrupa büyükelçiliginin ve Katolik kilisenin yıkıldığı, 1831 büyük Beyoğlu yangınında mahvolmuş olmalıdır. Fakat, ne o tarihten önce, ne de sonra inşa edildiğinden ya da onarıldığından söz edilmektedir.

Kilisenin neden inşa edilmediği, bir tahmin konusu olarak kalmaktadır. Rus ve Osmanlı arşivleri daha da araştırıldıktan sonra bile öyle kalabilir. Sultan’ın ve Çar’ın devletleri arasında süregelen gerginlikler ve savaşlar dikkate alınırsa, inşa için ideal bir zamanın hiç bulunamamış olması olabilir. Veya muhtemelen Ruslar, Bab-ı Âli’nin Beyoğlu’nda bir kilise inşa etme ve himaye etme hakkının onaylamasına razıydılar ve bunu Katolik güçlerle teorik olarak eşitliğinin temeli olarak ortaya koymaktaydılar.

Şu ana kadar kanıtlardan çıkarılabilecek sonuç, üç tanedir: Osmanlı antlaşma metninde söz edilen ‘Dosografa’ Kilisesi, hayalîdir; St. Petersbourg Fransızca metnindeki ‘Rum âyin şeklini benimseyen’ kilise de yanlıştır ve Küçük Kaynarca Antlaşmasıyla Rusya’ya verilen bir Rus-Grek kiliseyi inşa ve himaye etme hakkı, gerçeğe dönüştürülmemiştir.

* Makalenin orijinal adi “The ‘Dosografa’ Church in the Treaty of Küçük Kaynarca", Bulletin of the School of Oriental and African Studies. University of London 42:1 (1979), pp. 46-52.

Dipnotlar

  1. J. c. Hurewitz'111 İngilizce antlaşma metiri. The Middle East and North Africa in World Politics: A Documentary Record. New Haven. 1975. 92-101.
  2. Ahmed Cevdet, Tarih-¡ Cevdet. Tertib-¡ cedid. Istanbul, 1301-9. 1, 289.
  3. Akdes Nimet Kurat. Türkiye lie Rusya: w. Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Satai',ta Kadar' Turk-Rus ilişkileri (1798-1919), Ankara, 1970. 29. Kurat'111 metni Cevdet'in 14. maddesiyle pek ayni değildir. En bûyök farklılık Kurat'111 keniseyi her kelime ortaya çıktığında kiliseye dönüş- tiirmesidir. Fakat bundan anlam etkilenmemiştir.
  4. Mu 'ahedat Mecmu 'asi, İstanbul, 1294-8, III, 261.
  5. Başbakanlık Arşivi. Ecnebi Defterleri 83/1. 144.
  6. Rusçası. 'Grekorossyskago ispovicdaniye’. Polonya sopraniye zakonov rossiyskov iniperii, Sr. Petersbourg, 1830-1916, First Series, XX. 962.
  7. Rusçası. chiaınata Russo-Greca'. c. E. de Martenes (ed.) Recueil des principaux traie.. . . de !’Europe. Gottingen, 1791-1801. IV. 620.
  8. Ecnebi Defterleri 83/1’deki el yazısı kopyadan ve yazılı; üslubu aynı olan Mu’ahedat Mecmu ası ndan kelimesi kelimesine tercüme yapılmıştır. (Dûvel-i saireye kıyasen kilisen mah- suseden ma‘ada Galata tarafında Beg Oglı nâm mahallenin yolunda tarik-i âmda Rüsya Devleti bir kenise etdirmek ca'iz ola işbu kenise kenise-i 'avamın olub Rusogrek kenisesi ta'biriyle tes¬miye ve ile’l-ebed Rusya Devletinin elçisi siyanetinde olub her türlü ta'arruz ve müdâhaleden emin ve beri ve hıraset olma) Cevdet, anlamı değiştirmeden yalnızca bir kelime ekler, “Bir ke¬nise bina etdirmek ca’iz" der. Türkçe metin şöyle başlayan şekilde tercüme edilebilir: (Rus Devleti’nin diğer güçlerde olduğu gibi özel bir kiliseye sahip olmakla birlikte bir kilise inşa et¬mesine izin verilmiştir..." Fakat bu ifade, diğer güçleri örnek göstererek, sadece özel büyükelçilik kilisesiyle bağlantı kurmuştur, ya İtalyanca ya da Rusça metne uymadığı için, muhtemelen hariç tutulması gerekmektedir. <br>İtalyanca 14. madde, Martens’in içerdiği şekilde ;öyledir: “L'altissima Corte di Russia potrà a norma delle altre Potenze, a riserva della Chiesa Domestica, edificarne una nelle parte di Galata nella strada detta Bey-Uglu, la qual Chiesa sara pubblica, chiamata Russo Greca, e questra sempre si manterrà sotto la protezione del Ministro di questo Impero, e andrea illesa da ogni molestia, ed oltraggio”.<br>Rusça 14. madde. “Rossiyskomu Vısocayshemu Dvoru, po primeru drugikh Derzhav, poz- volyayetsya. krome domashney v dome Ministra tserkvi, vozdvignut v chasti Galata, v ulitse Bey Oglu nazyvayemoy, publichnuyu Grekorossiyskago ispovedaniya tserkov, kotoraya vsegda pod protektsyeyu u oy Imperii Ministroi’ ostat’sya imeyet, i irikakomu pritesneniyu, ili oskorbleniyu podierzhena e budet.”
  9. Katolik kiliseleri ١e büyükelçilik kiliseleri liakkmda bilgi F. A Belin, Histoire de la Latinité de Constantinople, 2. genişletilmiş bastm R. P. Arsène de Chatel, Paris, 1894, 178, 227. 231, 241- 2, 277-80, 302-6. 312-14, 3224, 375-7; belki Beyoğlu'uda bir kilise İ؟in Rusların arzusu, oradaki Aiusturya himayesindeki kilisenin ١e büyükelçilik kilisesinin 1767 büyük yangınında yandıktan sonra . taştan daha kalıcı olarak yeniden İnşa edilmesi gerçeğiyle artmış olabilir. Belin, Latinité, 277, 333. Ancak, Beyoğlu’ndaki diğer Katolik kiliseleri gibi, basit dış görünüşleri ١e ana cadde- den biraz uzak olmaları sebebiyle, seçkin kiliseler değillerdi. A. Brayer. Neuf années à Constantinople. Paris, 1836, 1, 14. Rus Büyükelçiliği de 1767 yangınında tahrip oldu.
  10. Elbetteki tüm eski kiliseler ayakta kalmadı. 1453’ten onceki birkaç kilise camiye çesTİldi. Mi'iteakip üçyüzyıda Hiristiyanlar her zaman fermanlarla yanmış kiliselerin onarılmasını sağla- yamadılar. Bazen yıkılmış kiliselerin bulunduğu aiazi Müslüman yetkililer tarafından ellerinden alındı. Belin, Latinité. 303, 536; Robert Mantran. Istanbul dans fa seconde moine du XVII siècle, Paris. 1962,73. Tabii ki fetiliteit sonra İstanbul’da Rum Ortodoks Kiliseleri İnşa edildi-Ernest Mamboury. Istanbul touristique, İstanbul 1951, 348-50, 1453'deır sonra İnşa edilen kiliselerin 24'ünü listelei'. Fakat eski kiliselerin yerine İnşa edilmiş ya da yeni kiliselerin inşası yasağının ba- zen gelmediği 19. ١e 20. yüzyıllarda İnşa edilmiş olmalıdırlar.
  11. Ye. I. Druzinina, Kyuchuk- Kaynardzhiyskiy mir 1774 goda (yego podgotovka i zaklyuc- heniye), Moscow, 1955, 2204. 2956, 348.
  12. Article 16, par. 9. Ecnebi Defterleri 83/1, 145.
  13. Proclamation of 17 March 1775: Polnoye sobraniye zakonov, First Series XX, 81. Ancak özellikle Beyoğlu kilisesinden bahsetmemiştir. Örneğin sonraki bir Rusça kılavuz İstanbul'daki Rum Ortodoks kiliselerine atıf yapmak için pravoslavniy kelimesini kullanmaktadır. PııtevoditeP po Konstantinopolyn: opisaniye zanıiyechatel'nykh i svyatykh miyest, Odessa. 1884, 66.
  14. dlya dukhomykh, grekorossiyskoy zakon ispo'eduyushchikh": Druzhinina, Kyuchuk- Kaynardzhiyskiy mir, 221, Mosko'a Arkhiv Vneshney Politiki Rossii’deki dokumandan alıntı ya- pılmıştır. Obreskov. Türklerle iletişim kurarken İtalyanca’yı mi kullanmıştı?
  15. ibid.. 346. article 23: 'ozd'ignut ١• chasti Gala ti, V ulitse BeyOglu nazyvayemoy, pub- lichnuyu grekorossiyskago ispo١,edaniya tserkov...'
  16. Rusların Rum Ortodoksların! himaye etmesine izin 'eren Küçük Kaynarca Antlaşmasının yorumlanması sorunu İçin. Roderic H. Davisoıı’ın “Rus Hüneri 'e Türk Beceriksizliği: Küçük Kaynarca Antlaşmasın Yeniden Tenkidi” makalesine bakiniz. (Sla'îc Re'iew XXXV 3 1976 46383.
  17. Hurewitz. see n. 1. above; M. s. Anderson. The great powers and the Near East. 1774- 1923 London, 1970, 9-14.
  18. Treaties (political and territorial) between Russia and Turkey, 1774-1849', in Great Britain. House of commons. Sessional Papeis. 1854, LXXII.
  19. İbid.
  20. Martens, Recueil. IV. pp. 606, n., 607.
  21. 4. Madde’nin tercümesi: ‘A l’exemple des autres Puissances on permet a la haute Cour de Russie, outre la Chapelle bâtie dans la maison du Ministre, de construire dans un quartier de Galata dans la rue nommée Bey Oglu, une église publique du rit Grec, laquelle sera toujours sous la protection des ministres de cet Empire & à l’abri de toute gène & de toute avanie’.
  22. Theodor Schiemann Rusça metindeki (Greco-Rus) ile Fransızca metindeki (Grek) ara¬sındaki farka dikkati çekti, ancak bunun önemi gözünden kaçtı: Geschichte Russlands tinter Kaiser Nikolaus I, Berlin, 1904-19,1, p. 257,n,l. Martens’in önceki muhtemelen İtalyanca’dan tercümesi Recueil I eserinde, sayfa 507-22’deydi. Gabriel Noradounghian, Recueil d' actes in¬ternationaux de l'empire ottoman. Paris. 1897,1903, I. 319-34, yine muhtemelen İtalyanca’dan tercüme edilmiş olan bir Fransızca çesiriyi sunmaktadır. Türkçe, Rusça, İtalyanca ve Fransızca diğer yayınlanmış ١٠ersiyonları hakkında detaylı bilgi için, Davison, loc. cit., nn. 22,36,37.
  23. Heinrich Christoph von Reimers, Reise der Russisch-Kaiserlichen ausserordentlichen Gesandschaft an die ottomanische Pforte im Jahr 1793,St. Petersburg, 1803; Johann Christian von Struve, Voyage en Krimée, suni de la relation de I' Ambassade envoyée de Pétersbourg A Constantinople en 1793, Struve 25 Kasım/6 Ocak 1793’de, Çariçe’nin ziyafet gününde İstanbul'daki Rus Büyükelçiliği’nde büyük bir kutlama olduğunu söyler. “Rum kilisesinde büyük seremoni ile kauldığımız kutsal âyin kutlamalarından sonra, çok hoş bir ziyafet sardı...” Fakat Rum Kilisesi'ni tanımlamaz. Bu, yerel bir kilise de olabilir, veya büyük ihtimalle büyükelçilik kili¬sesi olabilir. Çünkü, Struve’in verdiği izlenim, açıkça söylemese de kilise ve büyükelçiliğin yan- yana olduğudur.
  24. Aleksandr Grigorevich Krasnokutskiy, Dnevnyya zapiski poyezdki v Konstantinopol١'1808 godu,Moscow, 1815. İstanbul’da bir Rus binbaşının mezarından söz eder. Muhtemelen bağlı olduğunu belirttiği Rus himayesinde bir kiliseden de söz etmiş olabilir.
  25. Antonii, Putevoditel'po Konstantinopolyu: Günümüzdeki 'Hıristiyan' (yani Rum) kilise¬lerini sayfa 99-101 ,de listeler. Buna Galata'da iki kiliseyi dahil eder fakat Beyoğlu'ndan (Pera) hiç kilise adı söylemez. D. Korkmaz ve M. Skokouskaia, PutevoiteP po Konstantionpolyu, Constantionple, 1912: Bölüm 2 sayfa 31’de kısmen söz eder ve Katolik veya Ortodoks olup ol-madığını belirtmeden Pera’da 'manastırlar ve büyük Hıristiyan kiliseleri’ olduğunu söyler. IV.bölüm, sayfa 29’da İstanbul’daki Rus yapılarından (konsolosluk, bankalar, okullar, arkeolojik müze) söz eder, fakat hiç kiliseden söz etmez.
  26. İkinci basım, Paris, 1788-1824, 7. vol. D’Ohsson, İsveç elçiliğinin tercümanı, Beyoğlu’nu iyi biliyordu. Andaşmaya göre bir kilise inşa etme hakkından söz eder: VII, 463-4.
  27. Elizabeth Craven, A Journey Through the Crimea to Constantinople, repr., New York, 1970 (ilk basım., Dublin, 1789): Hammer, Constantinopolis.: 24 Rum kilisesini listeler ve açıklar, I, 446-66; Brayer, Neuf années: Yalnızca Pera'daki Katolik kiliselerden ve Rum Katolik cemaatten söz eder. II, 14; Charles Pertusier, Promenades pittoresques dans Constantinople, 3 vol. Paris 1815: Galata ve Peta ile Rum kilise organizasyonundan bahseder; John Auldjo, Journal ofa visit to Constantinopole in the spring and summer of 1833,Londra, 1835: Hünkar Iskelesi'nde Ruslardan ve metropolisten sik sik bahseder; Friedriclr von Tietz, St. Petersburg, Constantinople and Napoli de Romania in 1833 and 1834, 2 vol, londra. 1836: Pera'nrn “uzun caddesindeki” üç Katolik kilisesinden söz eder. II. 1267; Charles Mc Farlane, Constantinoplein 1828, 2. bastm, 2 vol.. 1829: Rusya'nın Türkiye'ye saldırdtgr zaman Mc Farlane Rumlara oldukça taraftardı; Charles White, Three years in Constantinople, 3 vol., Londra, 1845: Çalışkan bir araştırmacıydr; A. I. Davydov. Zhivopisniye ocherki Konstantinopolya, St. Petersburg, 1855, (Rus-Turk) Kinm Savaşı sırasında yazılmıştır ve I833'te Rusların kamp kurduğu Hünkar iskelesi'nin özerinde durur.<br> Ek not: Küçük Kaynarca Antlaşması nın Türkçe metni tümüyle ek maddelerle birlikte yeni harflerle Nihat Erim’in Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri vol. 1: OsmanlI imparatorluğu Andlaşmalart (Ankara, 1953) sayfa I21-I37'de verilmiştir. Antlaşmayla ilgili iki önde gelen makale yazılırken bu kitabi bulamamıştım. Erim metni yukarıdaki not 4'de belirtilen Muahedat Mecmuası'ndaki eski harfli metinden almıştır. Fakat, okuyucularına belirtmeden kaynağı düzeltmiştir. 14. maddede kaynağının yaptığı (yazdığı) gibi “dosografa" kilisesi deme- niştir. Fakat, “Ruso-Girek Russo-grecque) olduğunu söylemiştir. OsmanlI kaynak yerine ant- !aşınanın Fransızca tercümesine dayandığı açıktır. <br>1856'da Venedik arşivlerinde Babı Ali'deki bir kayıttan I774’de kopya edilmiş olan ant- İaşmanın bir İtalyanca metnini keşfettim. Muhtemelen gerçek kopyaya dayanıyor ve orijinal İtalyanca metin olduğuıru düşündüğüm Martens'in İtalyanca metninden bazı bakımlardan fark- ildir. Karşılaştırılan metinlerin açıklaması ve Venedik kopyasından bazı alıntılar. Roderic H. Davison'un “The Treaty of Kuchuk Kaynardja: A Note on Italian Text"makalesinde (The International History Review10: 4 (Kasim 1988): 611621 bulunmaktadır.<br> Bu iki keşif iki şeyi göstermektedir: Tarihçi ilgili tüm kaynaklan bulmaya çalışmalıdır. Tarihçinin İŞİ asla bitmez.

Şekil ve Tablolar