Tire'de Bulunmuş Erken Roma Devrine Ait Cam Eserlerden Oluşan Mezar Grubu

İzmir'in ilçelerinden biri olan Tire kent merkezinin güney doğusun- dadır. Yazılı kaynaklarda adından Tyrra, Apateira ve Arkadiupolis[1 ]olarak bahsedilmektedir. Roma dönemi kaynaklarındaki adı ise Teira'dır[2]. Son Pergamon kralının ölümünden sonra kent Roma egemenliğine geçmiştir. Bu dönemde kente ait toprakların bir kısmı Ephesos'daki Artemis Tapınağı'nın kutsal alanı içerisinde kalıyordu[3].

Roma döneminde Tire ve çevresi hızla gelişmiştir. Bu dönemde Büyükkale (Bonita)[4] Küçükkale[5], Hasançavuşlar[6], Kurşak, Alaylı, Eskioba (Almura), Gökçen, Kürdüllü (Alcea), Peşrefli (Caere), Kireli (İdiphyta)[7], Hisarlık ve Uzgur köylerinin parlak birer yerleşim yeri oldukları görülür. Bunların dışında Tire'nin Kumtepe, Darmaras[8], Turgutlu, Alipaşa[9], Derebaşı, Doyranlı, Kırtepe, Eğridere, Akçaşehir, Üzümler, Kazantepe, Kahrat, Işıklı, Dündarh, Çobanköy ve Yeniçiftlik köyleri civarında yerleşim yeri[10] ve mezarlık alanlarının varlığı buralarda bulunan ve bugün Tire Müzesi'nde korunan eserlerle saptanmıştır.

Yeniçiftlik ve Atalan köyleri arasında bir lahdin içinde[11] ele geçmiş, üçü tam, dördü yarım olarak korunmuş cam parfüm şişeleri araştırılmamış bu yer için önem taşımaktadır.

Bunların içinde 1 no'lu (Çizim 1, Levha1), Isings Form 28a ile tanımlanır[12]. Formun bu erken gelişiminde örneğimizde olduğu gibi ince cidar görülür. 1 no ile paralel olan örnekler hem doğu hem de batı üretimleri içerisinde bulunur. Batıdaki tarihli örnekler Claudius ve Nero devirleri ile M.S1. yüzyılın sonlarına aittir[13]. İtalya üretimi olan bir diğer benzer M.S.1.yüzyılın ortasına veya 3. çeyreğine tarihlenmektedir[14]. Siphnos'da mezar buluntuları arasında yer alan aynı formadaki parfüm şişeleri içinde M.S75 yılının Vespasianus denariusu ile tarihleneni vardır[15].

Aynı form özelliklerini taşıyan camlara Suriye-Filistin üretimleri içerisinde de rastlanır[16]. Bu piriform biçim M.S1. yüzyıl ortasını veya geç zamanını gösterir. Kıbrıs ve Mısır üfleme camları arasındaki benzer formlar M.S1. yüzyıl ortalarına aittir[17]. Aynı form Dura-Europos'da M.S1. yüzyıl sonu ve 2. yüzyıla geçişe tarihlenir[18]. Priene'deki örnek ise M.S1. yüzyılın 2.yarısına ait bir mezarda ele geçmiştir[19]. Anadolu'dan iki örnek de Kocabaş Koleksiyonu içindedir[20].

2 no (Çizim 1, Levha 1), Isings Form 28b'ye girer[21]. Uzun süre kullanılmış olan bu formun batıdaki tarihli örnekleri arasında 2 no'luya benzeyenler M.S1. yüzyılın 2. yarısına aittir[22]. Suriye-Filistin camları içerisinde aynı form özelliklerini taşıyanlar M.S1. yüzyılın 2. yarısına ve erken 2. yüzyıla verilirler[23]. Priene'de M.S1. yüzyılın 2. yarısına ait bir mezardan gelen Örnek[24].ve Karanis'teki Tip D içindeki erken örnek[25] no'luya benzemektedir. Uzun ömürlü olan bu formun M.S4. yüzyıla kadar kullanılmış olduğunu Karanis buluntuları göstermektedir [26]

Bati üretimlerinin M.Sgeç 1. erken 2. yüzyıla tarihlenen erken tipleri arasında[27] ve Suriye-Filistin camlan içerisinde M.Serken 2. yüzyıla, tarihlenen örnekler[28]3. no'luya (Çizim 1, Levha 1) form açısından uyarlar. Anadolu'dan çok sayıda örnek Kocabaş Koleksiyonu İçinde bulunur[29]. Yine fazlaca örnek Hatay Müzesi'ndedir[30]. 3 no'lunun dahil olduğu tüp biçimlir parfüm şişelerinin örnekleri Roma imparatorluğunun hemen bütün merkezlerinde ele geçmiştir. Bu formun Doğu Roma üretimlerinde ağız kenarlarının içe doğru katlanması ortak özellikti[31].

Gövde kısmı korunmuş örneklerden ilki olan 4 no'lu (Çizim 2, Levha 2), 1 no'lu (Çizim 1, Levha 1) ile ayni formdadır. Karşılaştırmada, Siphnos'ta, içinde M.S75 yılının Vespasianus denariusu bulunmuş olan bir mezardaki örnek[32] ile ayni yerdeki içinde M.S.70-71 yıllarına ait Vespasianus denariusu ve M.S.80 yılına ait Titus denariusu bulunan bir diğer mezardaki örnek[33] önemlidir.

5 no'lu (Çizim 2, Levha 2). Flavius devrinin tipik piriform biçimine sahiptir. M.S. 1. yüzyıl ortası ya da 2. yarısından örneklere hem Batı formları hem de Mısır formları arasında rastlanır[34]. M.S.geç 1. ve erken 2. yüzyıla doğru bu form genişler. Anadolu'dan bir örnek de Kocabaş Koleksiyonu'nda yer alır[35].

6 ve 7 no'lular (Çizim 2, Levha 2), Isings Form 82 Al’e girer. Şamdan tipli bu form, alt kısmı aletle şekillendirilmiş boyun ve çan biçimli gövde ile tanınır[36]. Özellikle doğu merkezlerinde gelişmiş bu forma sahip camlar pek çok yerde ele geçmiştir. Çoğu örnek uzun boyunludur, kısa boyun ender görülür. 6 ve 7 no'luların da boyunları uzun olmalıdır. Suriye- Filistin camları içerisindeki doğu tiplerinde ve Dura-Europos'taki camlar arasında 6 ve 7 no'lulara benzeyen örnekler M.S1. yüzyıl sonu- 2. yüzyıl başına verilirler[37]. Kocabaş Koleksiyonu'nda da aynı formda ve açık mavi renkte bir parfüm şişesi vardır[38].

Mezar buluntusu bu yedi eserin renkleri mavimsi yeşil, açık mavi ve mavimsi/yeşilimsi renksizdir. Romalılar uzun bir süre üfleme camda yeşilimsi ve mavimsi renkleri kullanmışlardır. M.S1. yüzyılın sonuna doğru mavimsi yeşil camlar baskın hale gelerek günlük kullanım kaplarının en yaygın rengi olur[39]. M.S1. yüzyıl camlan Flaviuslar devrinde doruk noktasına ulaşmıştır. Renkli camların modası geçince genellikle açık gölgeli renkler moda olur ve yeşilimsi ve sarımsı renkler görülür[40].

Bu bilgilerin, özelliklerin ve yukarıda sözü edilen paralel örneklerin yardımıyla yedi eserden oluşan bu mezar grubunu M.S1 yüzyılın 3. çeyreği ile erken 2. yüzyıl arasına tarihlemek mümkündür. Gruptaki tüm parfüm şişelerinde kullanılmış olan teknik serbest üfleme tekniğidir. M.Ö. 1. yüzyılın ortasında cam teknolojisine giren, seri üretime olanak tanıdığı için üretimde artış ve formlarda çeşitlilik sağlayan bu teknik Roma İmparatorluğu topraklarında hızla yayılırken camı da kullanımı artan ucuz bir madde haline getirir. Bu teknikle yapılan formlar içerisinde en sık görüleni parfüm şişeleridir. Boyunlarının altında aletle yapılmış boğum ise tutmayı kolaylaştıran pratik bir amaca hizmet etmektedir[41].

Mezar grubunun M.S1. yüzyılın tipik, beş ayrı formuna sahip, parfüm şişelerinden oluşması tipoloji ve kronoloji açısından önem taşır. Benzer örneklerin belirgin şekilde gösterdiği gibi grup, Suriye-Filistin bölgesi, Kıbrıs ve Mısır parfüm şişeleriyle, dolayısıyla Doğu Roma üretimleri ve üretim merkezleriyle ilişkilidir. 1-3 no'lu örneklerin ağız kenarı çalışması da imparatorluğun doğusundaki üretim merkezlerinin özelliğini taşımaktadır. Benzer başka parfüm şişelerinin de Tire Müzesi'nde olması, başka formlardaki cam kapların üretildiğinin düşünüldüğü Batı Anadolu'daki cam atölyeleri[42] tarafından bu tür parfüm şişelerinin de üretilmiş olabileceğini varsaymamızı gerektirir.

KATALOG

1. Parfüm şişesi (Çizim1, Levha 1 ).
Tire Müzesi Env. No. 43.
Yükseklik: 9,8 cm.. Gövde Çapı: 4,2 cm.
Serbest üfleme ve aletle şekillendirme tekniği. Açık mavi renkte. Düzgün olmayan ağız kenarı dışa ve içe katlanmış Boynun alt kısmı aletle şekillendirilmiş. Piriform gövde. Noble izi bulunan düz dip. Yer yer kahverengi- bej aşınma tabakası altında irizeli bir yüzey ve camda matlaşma. Tam.

2. Parfüm şişesi (Çizim1, Levha 1 ).
Tire Müzesi Env. No. 44.
Yükseklik: 8,4 cm., Gövde çapı: 2,8 cm.
Serbest üfleme ve aletle şekillendirme tekniği. Açık mavi renkte. Boru biçimindeki ağız kenarı dışa ve içe katlanarak üst kısmı düzeltilmiş. Uzun, silindirik boyunun alt kısmı aletle şekillendirilmiş. Uzatılmış oval gövde. Kalın, hafif konkav dip. Dipte noble izi. Yüzeyde toprak kalıntısı. Camda matlaşma ve hava kabarcıkları. Tam.

3. Parfüm şişesi (Çizim1, Levha 1).
Tire Müzesi Env. No. 49.
Yükseklik: 12, 1 cm., Gövde çapı: 3,5 cm.
Serbest üfleme ve aletle şekillendirme tekniği. Mavimsi yeşil renkte. Da çeki ağız kenarı aşağıya ve yukarıya doğru kıvrılmış. Aşağıya doğru genişleyerek gövde ile birleşen boyun üzerinde alet çentik izleri. Uzun konik gövde. Noble izi bulunan düz dip. irizeli bir yüzey. Camda matlaşma ve hava kabarcıkları. Tam.

4. Parfüm şişesi (Çizim2, Levha 2).
Tire Müzesi Env. No. 46.
Korunan Yükseklik: 7 cm., Gövde çapı: 5,2 cm..
Serbest üfleme ve aletle şekillendirme tekniği. Mavimsi yeşil tonda renksiz. Boynun alt kısmı aletle şekillendirilmiş. Konik gövde. Noble izi bulunan hafif konkav dip. Camda matlaşma ve çatlaklar. Boynun ak kısmı ve gövde korunmuş.

5. Parfüm şişesi (Çizim 2, Levha 2).
Tire Müzesi Env. No. 45.
Korunan Yükseklik: 7,5 cm.. Gövde Çapı: 3,4 cm.
Serbest üfleme ve aletle şekillendirme tekniği. Mavimsi tonda renksiz. Boynun alt kısmı aletle şekillendirilmiş. Oval gövde. Hafif konkav dip. Noble izi yok. Camda matlaşma ve hava kabarcıkları. Boynunun alt kısmı ve gövde korunmuş.

6. Parfüm şişesi (Çizim 2, Levha 2).
Tire Müzesi Env. No. 47.
Korunan Yükseklik: 6,7 cm., Gövde Çapı: 5 cm.
Serbest üfleme ve aletle şekillendirme tekniği. Açık mavimsi yeşil renkte. Boynun alt kısmı aletle şekillendirilmiş. Konik gövde. Noble izi bulunan konkav dip. Camda irize ve matlaşma. Bol miktarda hava kabarcığı. Boynun alt kısmı ve gövde korunmuş.

7. Parfüm şişesi (Çizim 2, Levha 2).
Tire Müzesi Env. No. 48
Korunan yükseklik: 6,3 cm., Gövde Çapı: 4,8 cm.
Serbest üfleme ve aletle şekillendirme tekniği. Yeşilimtırak renksiz. Boynun alt kısmı aletle şekillendirilmiş. Konik gövde. Noble izi bulunan konkav dip. Camda matlaşma ve hava kabarcıkları. Boynun alt kısmı ve gövde korunmuş.

Şekil 1. Çizim 1

Şekil 2. Çizim 2

Şekil 3. Levlıa 1

Şekil 4. Levha II

Dipnotlar

1. J. Keil- A.V. Premerstein, Bricht über eine dritte Reise in Lydien, Wien 1914, 82-83.
2. J. Keil- A.V.Premerstein, 82.
3. J. Keil- A.V.Premerstein, 82.
4. J. Keil-A.V. Premerstein, 99-101.
5. J. Keil- A.V.Premerstein, 97-98.
6. J. Keil- A.V.Premerstein, 98.
7. J. Keil- A.V.Premerstein, 96.
8. J. Keil- A.V.Premerstein, 97
9. J. Keil- A.V.Premerstein, 92.
10. J. Keil- A.V. Premerstein, 96-97.
11. Aynı lahdin içerisinde Tire Müzesi enıanterine 179 no ile kayıtlı olan 22 ayar altından yapılmış 1,3 gr. ağırlığında bir kadın yüzüğü de bulunmuştur. Teşhirde olan bu yüzük dairesel kesitlidir ١e ek yeri belirgindir. Üzeri düzeltilmiş tek kanallıdır.
12. c. Isiligs. Roman Glass Form Dated Finds, Groningen/DJakarta 1957, 42.
13. c. Simonett, Tessiner Gräberfelder (Monographien zur Ur-und Frühgeschichte der Sclrweiz) III. Basel 1941. 95, Taf. 79.23.
14. JW. Hayes, Roman and Pre-Roman Glass In The Royal Ontario Museum, Toronto 1975, 151, Fig. 20 no. 625.
15. G. Mackworth Young, "Excasations in Siphnos: IV The Roman Grases Of The First Century A.D.", BSA/44. 1949, 90, PI. 25 no. 2, PI. 32 no. 2, PI. 34 no. 3.
16. Hayes, 44, 69, 70, 72, Fig. 8 no. 220/242.
17. Hayes, 123, 125.133. Fig. 14 no. 485, Fig. 18 no. 569.
18. c.w. Clairmont, The Excasations at Dttra Europos, Final Report IV, Part V. The Glass Vessels. New Hasen 1963, Type F.
19. Th. Wiegand- H. Scharder. Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchungen in den Jahren 1895-1898, Berlin 1904, 279.
20. Y. Akat, N. Frratlr, H. Kocaba؛, Hüseyin Kocaba؛ Koleksiyonu Cam Eserler Katalogu/Catalogue of Glass in the Hüseyin Kocaba؛ Collection, Istanbul 1984, no. 184 res. 76, HO. 186 res. 78.
21. Isings, 43.
22. Simonett, 146, Taf. 124, 23; L. Berger, Römische Glaser aus Vmdonissa, Basel 1960, no. 189,190, Taf. 12. 20.
23. llayes, 71. 73, 74, Fig. 8 no. 233, PI. 17 no. 251.
24. Tl Wiegand-H. Scharder, 279.
25. D.B. Had 11. Roman Glass From Karanis. Alili Arbor 1936. 266 Teype D.
26. Hadi, 271.110. 279.803.
27. Hayes. 152, Fig. 20 no. 263.
28. Hayes. 73, no. 246.
29. Y. Abat. N. Fıradı, H. Kocabaş, no. 179 res. 69, no. 171 res. 70. 172 res. 71a. no. 173 res. 7Ib. no. 174 res. 72, no. 175 res. 73.
30. E. Erten Yağcı, "Hatay Miizesi'ndeki Bir Grup Cam Eser”, 1. Uluslararası Anadolu Cam Suali Sempozyumu, 26-27 Nisan 1988, İstanbul 1990, 32, res. 29.
31. E.M. Stern. Ancient Glass at tire Fondation Custodia (Collection Frist Lugt), Groningetı. 1977, 3538. no. 7a-b.
32. Mackworth Young. Pl. 32, 14 (2).
33. Mackworth Young. Pl. 34, 20 (16).
34. Hayes, Fig. 17 no. 570: Harden, 267-268; Maclorth Young. 1’1. 34, 20 (15).
35. Akat, N. Fnadt. H. Kocabaş, no. 160 res. 65.
36. Isings, 97.
37. Hayes, 73, Fig. 8 no. 247; Dura Europos IV, V, no. 683-691.
38. Y. Akat, N. Fıratlı, H. Kocabaş, no. 134 res. 58.
39. Isings. 36
40. Isings, 163-164.
41. O. Vessberg, "Roman Glass in Cyprus", Opusculae Archaeologica, 7, 1952, 140.
42. C.S. Lightfoot. "Some Types Of Roman Cut-Glass Vessels Found In Turkey", I. Uluslararası Anadolu Cam Sanatı Sempozyumu, 26-27 Nisan 1988, Istanbul 1990, 9-10; N.P. Sorokina, "Glass Aryballoi (first-third centuries A.D.) From The Northern Black Sea Region", JGS 29, 1987, 42.

Şekil ve Tablolar

Şekil 1. Çizim 1

Şekil 2. Çizim 2

Şekil 3. Levlıa 1

Şekil 4. Levha II