Bilindiği üzere Rusya, gerek ilk dönem Türk tarihinden Osmanlı’ya, gerekse Osmanlı Dev- leti’nden günümüze kadar, Türklerle yakın bağlantısı olan bir devlettir. Bu sebeple Türk tarihinin eksiksiz yazılabilmesi için, bu ülke arşiv ve belgelerinin ülkemiz tarih araştırıcılarınca görülüp değerlendirilmesi şarttır. Ancak Sovyetler Birliği zamanında, ülkelerimiz arasındaki rejim farklılıkları nedeniyle, bu ülkedeki zengin arşiv ve kütüphanelerin kullanılması mümkün olamamıştır. Bu defa Soyvetler Birliği’nin parçalanması ile bugün bu imkân ortaya çıkmıştır. Bu sebeple Kurumumuz tarafından Rusya Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü mensuplarıyla kurulan temas sonucu, bu kurumu temsilen iki üye ülkemize davet edilmiş ve Türk Tarih Kurumu'nda “Rusya Arşivlerindeki Türk Tarihi ile İlgili Belgeler“ konusunda bir konferans verdirilmiştir. Bu konferans sonrasında bu temsilcilerle, 25 Eylül 1995’te tarih araştırmaları konusunda bir ön protokol imzalanmıştır. Bu protokol çerçevesinde ise, nihaî bir işbirliği anlaşması yapmak ve temaslarda bulunmak üzere Rusya Bilimler Akademisi tarafından 3-9 Mart 1996 tarihleri arasında Moskova’ya davet edildim. Belirtilen tarihler arasında gerçekleştirdiğimiz ziyaret ve bu ziyaret sırasında “Türkiye Tarihine Ait Arşiv Belge ve Malzemelerinin Yayımlanması Alanında İşbirliği Protokolü“ ile “Türk-Rus Tarihçiler Karma Komisyonu Kuruluş ve Çalışma Sözleşmesi imzalanmıştır.
Bu iki anlaşma. “Türkiye Cumhuriyeti ile Rusya Federasyonu Arasındaki İlişkilerin Esasları Hakkmdaki Anlaşma“nın 11 ve 17. maddelerinde yer alan bilimsel işbirliği maddelerine dayandırılmış ve Rusya Bilimler Akademisi Tarih Bölümü Başkan Yardımcısı (Başkan vefat ettiği için vekâleten) ile ortaklaşa bir “Muhtıra“ yayımlanmıştır.
Moskova ve Petersburg’daki 26 civarındaki arşiv ve kütüphanede yaptığımız incelemede, milattan öncelere kadar uzanan Türk tarihi ile Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti tarihlerine ait çok kıymetli belgeler görülmüştür. Özellikle her iki dönemdeki Rus elçilik ve istihbarat servislerinin raporları. Kurtuluş Savaşımızla ilgili belgeler, haritalar, plânlar, resimler tarihimiz açısından muhakkak değerlendirilmesi gereken belgelerdir. Yaptığımız protokol gereği ilk olarak Rus arşivlerindeki Türk tarihi ile ilgili belgelerin bir katalogunun yapılması ve daha sonra da bunların yayınlanması plânlanmıştır. Nitekim ilk 18 arşive ait katalog, daha önceki ön protokol çerçevesinde hazırlanmış ve tarafımıza verilmiştir. Rusça olarak hazırlanmış olan katalog, Türkçeye de çevrilerek Kurumumuz tarafından Türkçe ve Rusça olarak derhal yayımlanacaktır. Ardından bu belgelerin bir seri halinde faksimile neşrinin yapılması da plânlanmıştır. Ayrıca yine ilk iş olarak resim ve plânlardan teşekkül eden bir dizi albümün de hazırlanması kararlaştırılmıştır.
Ziyaretimizin en önemli bölümlerinden biri. Askeri Tarih Enstitüsü ile Devlet Askeri Tarih Arşivi’ni ziyaret olmuştur. Askeri Tarih Enstitüsü Başkanı Tuğgeneral Dr. Valeri N. Vartanov ile yaptığımız görüşmede, hazırladıkları Askerî Ansiklopedide Türkiye ile ilgili bölümün Türk Tarih Kurumu’nun tashihinden geçtikten sonra yayınlanması öngörülmüştür. Keza Şarkiyat Enstitüsü ile Moskova Devlet Üniversitesi Asya-Afrika Fakûltesi’nde, Türkiye’den gönderilecek yüksek lisans ve doktora öğrencilerine gerekli ilginin gösterilmesi ve Rusça öğrenmelerinde yardımcı olunması, arşive giriş için gerekli iznin enstitüce sağlanması kararlaştırılmıştır. Bu hususlar işbirliği protokolüne konulmuştur. Yine karma komisyonun çalışmaları ve işbirliği konulan da protokolde yer almaktadır.
Prof. Dr. Yusuf HALAÇOĞLU