Mühimine Defteri 90, Hazırlayanlar: Nezihi Aykut, Idris Bostan, Feridun Emecen, Yusuf Halaçoglu, Mehmet ipşirli, ismet Miroglu, Abdülkadir özcan, ilhan ?ahin. Redaksiyon ve Sadeleştirme: Mertol Tulum. Türk Dünyâsı Araştırmaları Vakfi Yayınlarından, İstanbul 1993, 440 sayfa.
OsmanlI merkez teşkilâtlın en önemli kuruluşu olan Dîvân veya Dîvân-ı Hümayun, siyasi, askeri ve mali İşler hakkında karar verebilen, her türlü dava ve şikayetlerle meşgul olan devletin en üst dâiresidir. Bu teşkilat Selçuklularda ve Anadolu beyliklerinde de bulunuyordu. Dilinin gündeminde bulunan idari ve orfi İşleri sadnazam. arazi işlerini nişancı, şer'î ve hukuki İşleri kazaskerler ve mali İşleri defterdar görürdü. Dîvân-1 Hümâyûn Fatih Sultan Mehmed zama- ninda en mükemmel şekline kavuşmuştu. XVI. yüzyılda ihtiyaçlar üzerine bazı değişiklikler yapılarak klasik bir yapı kazanmışa. Dîvân-1 Hümâyûn XVII. yüzyıldan itibaren dei'let teşkilatındaki anemini yavaş yavaş yitirmeye başlaınıştır. Bilhassa Köprülü Mehmed Paşa'NIN sadaretinde Dîvân toplantıları ulûfe tevziat! günleriyle elçi kabullerinde yapılmaya başlanmıştır. Bu da Köprülü'nün Dîvânda görüşülmesi gereken her türlü meseleyi bizzat inhisarına almış olmasından ileri geliyordu. Bu tarih Dîvân-1 Hümâyûnun önemsiz hale gelmesinin başlangıç! olmuştur.
Bundan sonra devlet İşleri sadrazam konağında görülmeye başlanmıştır. Dîvân-1 Hümâyûn tabiri de Yeniçeri Ocağının ilgasından sonra artık kullanılmamıştır. Onun yerine Meclisi Vükelâ veya Meclis-¡ Has tabirleri Tanzimat'a kadar kullanılmıştır.
Dîvân-ı Hümâyûn toplantılarında alman kararların kaydedildiği defterlere Mühimine Defteri denilmektedir. Bu defterlere, alman kararların son şekli tarih lirasına gore kaydedilirdi. Kararlar Dîvân kâtipleri eliyle raptedildikten sonra reisülküttap tarafından gözden geçirilirdi. Sonra eldeki hüküm veya fermana tuğra çekilerek ilgili yere gönderilirdi.
Hükümler âit olduğu ayin tarihinden sonra peş peşe kaydedilmiş olurdu. Hükmün üst ta- rafında, götürmekle görevli şahsın adi ile teslim tarihi ve “yazıldı" ibaresi bulunurdu. Hükümlerde bir hitap cümlesi, emrin gönderildiği şahsın adi veya makamın adi yazılır “hüküm ki" ibaresiyle bitirilirdi. Bundan sonra konuya girilir, özetlenir ve "buyurdum ki" cümlesinin ardindan Dîvânda alman karar bildirilirdi. Her hükmün başında, o hükmün geçerlilik kazandıgını gösteren “buyruldu" kaydı bulunmaktadır. Sahifelerde mümkün mertebe boş yer bırakıl- mamasına dikkat edilirdi.
Mühimme Defterlerinin, Osmanlı Devleti'nin gerek siyasî, askerî, mal¡, iktisadi ve ticarî, gerekse diplomatik (belge ilmi) tarihi bakımından büyük bir önem taşımasına rağmen, şimdiye kadar bir bütün olarak ele alınıp yayınlandığı ve araştırıcıların istifadesine sunulduğu söylene- mez. Boyle olmakla beraber, muayyen konulardaki mühimme kayıtlarım bir araya getiren bazı çalışmaların yapıldığı görülmektedir. Bu meyanda Ahmet Refik Alunay'ın yaptığı çalışmalar (meselâ bk. Onuncu Asr-1 Hicride İstanbul Hayati 961-1000. Istanbul 1933; Hicri Onikinci Asırda İstanbul Hayati 1100-1200, İstanbul 1930; Hicri Onuncu Asırda İstanbul Hayati 1200- 1255, İstanbul 1932; Anadolu’da Türk Aşiretleri 966-1200, İstanbul 1930) ile Uriel Heyd (Ottoman Documents on Palestine 1552-1615, Oxford 1960)'in çalışmasını zikredebiliriz. Muayyen konulardaki mühimme kayıtlarım bira raya getiren bu gibi çalışmalar yanında, bir Mühimme Defterinin tamamını içine alarak yapılan ilk yayın ise, burada tanıtımım yaptığımız defterdir. Bu defter. Başbakanlık OsmanlI Arşivinde Mühimme Defterleri Tasnifi İçinde 90 numa-ara ile kavilidir. Defter Hicri 1 Muharrem 105& evâhir-1 Zilhicce 1056 (17 Şubat 1646 - 29 Ocak - 7 Şubat 1647) yılına aittir. Defter, geçi؛ dönemine yalan olmakla beraber daha ziyade klasik tarzda tutulmuştur. MUhimme Defterinin asit 154 sahife olup 504 adet hükmü ihtira et- mektedir.
Elimizdeki Muhimme Defteri muhteviyat itibariyle çok zengindir, ictimai ve iktisadi meseleleri defterde tespit etmek mümkündür. Bu cümleden olarak çeşitli eyaletlerden gelen şikayetler. daralar ile mezraa. miras, timar ihtilafları, eşkıyalık hadiseleri, azınlıklar, zımmî hukukuna dair kayıtlar defterde yer almaktadır. Eyalet ve sancak tevcihleri (mesela Anadolu. Krbns, Bagdad). şehirler(Ankara. Adana. Bolu, Trabzon, üsküb. Varna, Yanya. Yenişehir- Fenar r-.b.) hakkında bilgileri bu defterde bulabiliriz. Ote yandan ؟eşitli mansıblar (subaşılık, voyvodalık vb.), vergi nevileri için de bu defter kaynaktır. Yabancı tüccarlar üe bunlar arasındaki anlaşmaz- lıklan bu defterde bulabiliriz. Bu hususta itina ile hazırlanmış olan teferruatlı indeks araştırmacılar İçin çok yararlıdır. Hükümler XVII. yüzyıl ortalanma yazışma dilini de aksettirmektedir.
Metin neşri yapılırken her hükmün klişesinin fotografı konulmuş ve altına yeni harflere çevrilmiş hali ile sadeleştirilmiş şekli verilmiştir. Osmanlı tarihi üzerinde çalışanlar İçin bir çok bakımdan önemli bir kaynak olan bu Muhimme Defterinin yayınlanmış olmasında büyük isabet vardır. üstelik böyle bir yayının ilk defa yapılmış olması da kayda değer bir başarıdır. Bu örnek çalışmayı yayma hazırlayan sahasında uzman öğretim üyeleriyle yayını yapan Türk Dünyâsı Araştırmaları Vakfı yetkililerini tebrik ediyoruz.
PROF. DR. MÜCTEBA İLGÜREL