Onbirinci yüzyılın hemen başlarında, Anadolu'yu yurt edinmeye başlayan Türkler, karşılarında sürekli gerilemek durumunda kalan Bizans'ı bulmuşlardır. Türkiye Selçukluları, Beylikler ve nihayet Osmanlılar kimi zaman savaş yoluyla, kimi zaman da müttefikleri olarak Bizans topraklarını ele geçirmişlerdir. 1453 yılında Fatih Sultan Mehmed tarafından İstanbul'un feth edilmesiyle Bizans son bulurken, OsmanlIların Balkanlar’daki ve Anadolu’daki topraklan merkezî bir yönetim altında birleştirilerek İmparatorluğun kuruluş dönemi tamamlanmış oluyordu.
Ondördüncü yüzyılın başında Türklerin karşısına Bizans’tan başka Venedik ve Ceneviz gibi Lâtin Devletleri çıkmışlardır. Anadolu'da llhanlı egemenliğinin çökmeye başlaması ve Bizans'ın da zaafından yararlanan Türkmen uç Beyleri fethettikleri bölgelerde birer Beylik kurmuşlardır. Batı Anadolu’da Menteşe ve Aydın-oğullan Beylikleri’nin kurulmasından sonra, bu Beyliklerden gaziler Romania’ya (Ege havzasındaki topraklar) akınlarda bulunmaya başladılar. Romania'nın büyük ölçüde görünümünü değiştirecek olan bu akınlar, Venedik ve Ceneviz’in tepkisi ile karşılaştı. Bir yandan Türklere karşı Haçlı Seferleri düzenlenirken diğer yandan-zaman zaman kesintiye uğramakla beraber-ticari ilişkiler sürdürüldü.
Türklerin Anadolu, Balkanlar ve Romania’da yayılmaları incelenirken, ilişkide bulunduğu Bizans ve Lâtin Devletlerin kaynaklarına başvurmak kaçınılmazdır. Burada tanıtmaya çalışacağımız kitap, başlıca bu iki kaynak grubuna dayanılarak hazırlanmıştır. “Romania and the Turks” başlığını taşıyan eser, E. Zachariadou’nun çeşitli makalelerinin Variorum yayınevi1 tarafından bir araya getirilmesiyle meydana gelmiştir.
Girit Üniversitesi öğretim üyelerinden olan Prof. Dr. E. Zachariadou, daha önce yayımlamış olduğu, tiTo ChTonıko ton 7ourkon Soultanon ve ‘ Trade and Urusadf adım taşıyan kitaplarıyla Türk tarihine önemli katkılarda bulunmuştu2. Şimdi de “Romanie and the Turks"de, Beylikler dönemi ile OsmanlIların Beylik'ten İmparatorluğa geçiş sürecinde çeşitli problemler ele alınmakta ve aydınlatılmaktadır.
Yazarın önsözünden sonra kitapta yer alan makaleler şunlardır: t- Pachymeres’degeçen bazı Türkçe kelimelere ilişkin Gözlemler (İngilizce); 2- Pachymeres’de Kastamonulu “ Amourioi” ler (İngilizce); 3- Trabzon ve Türkler (1352-1402) (İngilizce); 4- Bayezıd ile Kadı Burhan al-Dın Ahmad arasındaki mücadele hakkında Manuel II Palaeologus (İngilizce); 5- Atına Katalanları ve Ege Bölgesinde Türk Yayılmasının Başlangıcı (İngilizce); 6- Atina Ağıtının Tarıhlendirilmesi Hakkında (1329) (Grekçe); 7- Aydın-oğlu Hıdır’m Grekçe Antlaşması (Grekçe); 8- Efes Hükümdarı Ertuğrul Bey (İtalyanca); 9- Ramama'da Hububat Pazarlan 1343-1405) (Fransızca); 10- John VII (alias Andronicus) Palaeologus (İngilizce); 11- Bizans Imparatoru'nun Yeniçerileri (Fransızca); 12- Edime’nın Türkler tarafından Fethi (İngilizce); 13- II. Mehmed'in tik Sırbistan Seferleri (İngilizce) (1454-1455); 14- Onbeşınci Yüzyılda Kefe Metropolü için (Grekçe); 15- Prodromos Manastırındaki (Serez) Erken Osmanlı Belgeleri (İngilizce); 16- Dionysıou Arşivinde (Athos Dağı) Osmanlı Belgelen (1495-1520) (İngilizce); 17- Kuzeydoğu Ege Tarihine Katkı (Grekçe). Kitabın sonuna bir dizin eklenmiştir.
E. Zachariadou, araştırmalarında daha çok Venedik ve Yunanistan arşivlerinde bulduğu yeni malzemeden yararlanmıştır. Pachymeres’de geçen Türkçe isimlerin açıklamalarından, Romania ve Balkanlarda Türk fetihleriyle ilgili çok çeşitli konuların işlendiği kitapta, son üç makale ise Yunanistan arşivlerindeki Türkçe belgelere dayanılarak yazılmıştır. Bilindiği üzere Yunanistantan'da, özellikle manastır arşivlerinde, Türk ve Balkan Devletleri tarihi ile ilgili son derece zengin malzeme bulunmaktadır. Araştırmacı, Serez yakınlarında bulunan Prodromos Manastırında I. Murad (1372), Musa Çelebi (1412), I. Mehmcd (1419) ve II. Mehmed’e (1461) ait fermanları incelemiş; Athos (Aynaroz) Manastırında Dionysıou Arşivinde 1495-1514 yıllan arasında II Bayezid ve I. Selim’e ait fermanlarla tımar defterlerini ele alarak, konuya ilişkin belgeleri yayımlamıştır. Patmos Adası Arşivinde bulunan 1454-1522 yıllarına ait 10 fermanın yayımlandığı sonucu makalede, bu tarihler arasında OsmanlIların Rodos Şövalyeleriyle mücadeleleri ve 1453’tcn sonra Osmanlı egemenliğine geçen Patmos Adası hakkında ilginç bilgiler verilmiştir.
Araştırmacı tarafından yayımlanan Türkçe belgeler, Osmanlı yönetiminde manastır mülkleri ve Osmanhlann Müslüman olmayan toplumlara karşı izlemiş olduklan politikaya ilişkin aydınlatıcı bilgiler vermektedir. Yazar, Türkçe kaynaklan Batı kaynaklarıyla karşılaştırarak değerlendirmelerini yaparken, Balkanlarda Osmanlı yayılması sırasında manastırların elde ettikleri imtiyazlarla varlıklarını arttırdıklarını ve önemli eğitim merkezleri olduklarını da vurgulamaktadır.
Sonuç olarak, E. Zachariadou tarafından tam bir tarafsızlıkla ve bilimsel yöntemlerle yazılmış olan 17 araştırmanın bir araya getirildiği bu eserin, ilgi ile okunacak değerli bilgileri içeren bir kitap olduğu kanısındayız.
Doç. Dr. MELEK DELÎLBAŞİ