19. Yüzyılda Hazar Denizi’nde Aşurâde Adası Üzerinden Rus-Türkmen Mücadelesi

Özet

Çarlık Rusya 19. yüzyıldan itibaren ekonomik ve askeri saldırılarla Türkistan’da geniş bir alana hâkim olmaya başladı. Bir taraftan Hazar Denizi’nin batı ve doğusundaki kıyı şehirlerinde ve yarımadalarda ticari faaliyetler yürütürken, diğer taraftan da stratejik noktalarda askerî üsler kurarak bu bölgeleri ele geçirmeye çalıştı. Rusların sahip olmayı mühim olarak gördükleri yerlerden biri de Aşurâde Adası’ydı. Hazar Denizi’nin güneyinde yer alan, İran ve Türkistan’a ulaşımı kolaylaştıran bu ada, birçok ticaret limanına yakın olmasının yanı sıra askerî açıdan da büyük önem taşıyordu. Ruslar başlangıçta burada ticari faaliyetlerde bulunurken, kısa süre sonra bu bölgeyi ele geçirerek bir üs haline getirdiler. 1838’den itibaren meydana gelen gelişmeler Rusların bölgedeki hedeflerini daha da zorlaştırdı. Bir yandan Rus deniz kuvvetleri ile adanın yerli halkı Yamut Türkmenleri arasında çatışmalar yaşanırken diğer yandan Rus ve İran hükümetleri arasında diplomatik kriz meydana geldi. Bu çalışma, Aşurâde Adası’nın Çarlık Rusya tarafından işgal sürecini, 1836’dan 1873’e kadar Yomut Türkmenleri ile Çarlık Rusyası arasındaki çatışmaları, İran’a karşı adadaki Rus nüfuzunun gelişimini ve bu dönemde Türkmenlerin genel durumunu incelemektedir. İngiliz arşiv materyalleri, Rus askerlerin kişisel notları ve elçi raporları kullanılarak hazırlanan bu çalışmada Çarlık Rusya’nın Türkistan’daki askerî faaliyetlerinde önemli bir üs vazifesi gören Aşurâde Adası’nın işgalinin Rusya, İran, İngiltere ve bölgedeki Türkmenler açısından meydana getirdiği etkiler değerlendirilmiştir.