Güzide-i Esnâd-i Siyasî-i İran ve Osmanî : Devre-i Kacariye cild-i evvel (Iran ve Osmanlı Siyasî Belgelerinden Seçmeler: Kaçarlar Devri), I. Cild (1211-1270/1796-1854)
Defter-i Mütâlâât-ı Siyasî ve Beynelmileli vabeste be Vezâret-i Umur-i Harice-i Cumhurî-i İslamî-i İran, Vâhid-i Neşr-i Esnâd, I. baskı, 2000 aded. Tahran 1369 h.ş.
Dışişleri Bakanı Ali Ekber-i Velâyeti’nin imzasını taşıyan Önsöz'ün ardından Giriş kısmında “Kitabın konusu gereği, bu devrin önemli ve hassas konularına temas etmek gereklidir” denilerek, bu devirde İran’ın zamanın üç büyük gücü, Osmanlı devleti, Çarlık Rusyası ve İngiltere ile gerek hudud, gerekse siyasî konularda karşı karşıya gelerek, mücadele etmek zorunda kaldığı ifade edilir.
Belgelerden de anlaşılacağı üzere, Kaçarlar devrinde iki taraf arasındaki ihtilâfın mezheb ve hudud meselelerine dayandığı, yabancı devletlerin ise bundan yararlanmaya çalıştığına işaret edilerek (s.6), I. (1238/1823) ve II. Erzurum Ahidnâmesi (1273/1847) ile iki devlet arasındaki hudud anlaşmazlıkları ve toprak meselelerinin, Rus ve İngiliz temsilcilerinin de huzurunda görüşülerek, sonuçlandırıldığı vurgulanır. Yayınlayanların ifadesine göre, Osmanlı Devleti, Ahidnâme'nin bazı maddelerinin tefsiri ve asılsız bahane araması sonucunda hudud tecavüzlerini sürdürmüş ise de, II. Erzurum Andlaşmasından sonra, tarafların ilişkileri, andlaşma esasları çerçevesinde devam etmiş, Erzurum Ahidnâmesi’nden sonraki ihtilâflar genellikle karşılıklı hudud tecavüzleri, yağmalama şeklinde gerçekleşmiştir. Hattâ Nâsıreddin Şah, yurtdışına gerçekleştirdiği ilk yolculuğundan dönüşü sırasında İstanbul'a uğradığında, Sultan Abdülaziz’i ziyareti sırasında hudud anlaşmazlıkları konusu bir kere daha gündeme gelmiş ve Osmanlı Sultanı bunun çözümünden yana bir tavır takınmış olmakla birlikte, gerek Sultan Abdülaziz, gerekse halefleri bu hususta ısrarlı olmamışlar ve mesele her iki hanedanın sona ermelerine kadar da öylece kalmıştır (s.7).
I. cilt, 1211 (1796) yılından 1270 (1854) yılına kadar veya başka bir ifade ile I. Erzurum Andlaşması öncesinden II. Erzurum Andlaşması sonrasına kadar olan yıllar arasındaki döneme ait belgeleri içermekte olup, 6 bölümden oluşmaktadır.
Bunlar şu başlıkları taşımaktadır:
1. İran ve Osmanlı tarihinin özeti,
2. İki ülke devlet adamlarının mektuplaşmaları ile ilgili belgeler (69 belge bulunmaktadır. Bunlar çoğunlukla Türkçe olup fotokopileri konulup, Farsça özetlenmiştir. Bunların asılları İstanbul Başbakanlık Arşivindedir),
3. Hudud konuları, Hürremşehr ve iki devlet arasındaki Andlaşmalar (27 belge bulunmak¬tadır),
4. İki devlet arasındaki Andlaşmalar, Erzurum müzakereleri, Kürdistan ve Azerbaycan hududları ile ilgili belgeler (56 belge bulunmaktadır),
5. Erzurum Ahidnâmesi ile ilgili olarak 4 devlet (İran, Osmanlı, Rus ve İngiliz) görevlilerin konuşma ve görüşmeleri ile ilgili tutanaklar (16 belge bulunmaktadır),
6. Hududdaki köyler ile ilgili hüküm ve belgelerden örnekler (9 belge bulunmaktadır).
Eserin sonundaki ekler kısmında Osmanlı Sultanları, onların bazılarının resimleri ile Os¬manlı devleti ile ilgili 5 adet harita yer almaktadır.
İçindekilere gelince:
I. BÖLÜM (s.13-93):
I. Kısım: Özet olarak Kaçarlar döneminde İran Tarihi (s. 13)
-Kaçarların ortaya çıkışı sırasında İran (s. 13),
-Aga Muhammed Han (1200-1211 /1786-1796) (s.15),
-Fethali Şah (1212-1250/1757-1834) (s.19),
-Muhammed Şah (1250-1264/1834-1848) (s.29),
-Nâsıreddin Şah (1264-1313/1848-1895) (s.32),
-Muzaffereddin Şah (1313-1324/1895-1906) (s.40),
-Muhammed Ali Şah (1324-1327/1906-1909) (s.42),
-Ahmed Şah (1327-1343/1909-1924) (s.44).
II. Kısım: Özet olarak Kaçarlara çağdaş dönemde Osmanlı Tarihi (s.47),
-Ekler:
-Kaçar dönemi Sadrazam ve Reisü’l-vüzerâları (s.77),
-Kaçar dönemi İran Dışişleri Bakanlarının adları (s.81),
-Kaçar dönemi Osmanlı devleti nezdindeki İran elçileri (s.83). Burada eserin baskı tarihine kadar görev yapanların adlan sayılmıştır,
-Kaçar döneminde İran’da görev yapan Osmanh devleti elçileri (s.86),
-Haritalar (s.88), (5 tane),
kararlanılan eserler (s.93).
II. BÖLÜM (s.97-228):
I. Kısım: İlerigelenler ve Hâkimler arasındaki mektuplaşmalar (s.97),
1. Osmanlı Sadrazamının Osmanh Padişahına raporu (s.97). Konu: Kaçar Aga Muhammed Han’ın kuvvederinin Horasan’dan dönerek, muzafferâne Tahran’a girişi ve Osmanh casusunun Dağıstan, Şemhal ve Derbend Savaşı hakkında yazısı. Tarih: 23 Receb 1211. Türkçe olup, aslı Başbakanlık Osmanh Arşivindedir.
2. Fethali Şah’ın Osmanlı Sultanı 11. Muhmud Han’a mektubunun sûreti (s.99). Türkçe olup, aslı Başbakanlık Osmanh Arşivindedir. Tarih: 1223 Zilhicce.
3. Abbas Mirza’nın Osmanh Sultam II. Mahmud Han’a mektubunun sûreü (s.102). Aslı Başbakanlık Osmanlı Arşivindedir. Tarih: 1233 evâhir-i Zilhicce.
4. Fethali Şah’ın yollardan sorumlu olan yetkililere hükmü (s.105). Şeyh Müfıd, Aga Buzurg. Çavuş Muhammed ve Hacı Baba gibi vefat eden kimselerin naaşlannın Necefe nakli hususunda yolların korunması ile ilgilidir. Tarih: C. sâni 1228. Aslı Başbakanlık Osmanh Arşivindedir.
5. İran veliahdı Abbas Mirza’mn Osmanlı devletine mektubu (s.108). Tarih: 25 Şevval 1228. İki devlet arasında anlaşmazlık konularının halli. Aslı Türkçe olup, B.O.A-’dedir.
6. Fethali Şah’ın Osmanlı Sultanı Mahmut Han'a mektubu (s.110). Tarih: 1232. Fethali Şah’ın, Osmanlı Sultanına, iki devlet (Osmanlı-İran) arasındaki savaşın sona erip, barış aktedilmesi ile ilgili olarak teşekkürnâmesi olup, aslı Türkçe ve B.O.A.’dedir.
7. Barpune Han’ı Emirü’l-müslimin Seyyid Muhammed Ömer’in İran ve Osmanlı devletinin ittifakı hususunda Kasım Han’ın gönderilmesi ile ilgili Osmanlı Sultam Mahmud Han’ın mektubu (s.l 12). Tarih 1234 R. evvel. Aslı B.O.A’dedir.
8. Kaçak İran aşiretlerinin yerlerine gönderilmesi, Erzurum Gümrüğü, geçen yıl Şam’da hacılardan para-pul alınması, Erzurum'dan bâzı malzemenin götürülmesinin engellenmesi, İranh olup vefat edenlerin terekesinden vergi alınmaması, Bağdad’da Davud Beg’in istekleri, Tokat'ta İranh tüccarların mallarından bac alınmaması, Ahıska'da bulunan İran Serdarının kardeşinin hanımları ile ilgili hususlarda belge (s.120). Tarih: 1234. Aslı B.O.A.’dedir.
9. Fethali Şah’tan Osmanlı Sultanı II. Mahmud’a mektup, (s.122). Tarih: Yok. Muhtemelen 1238?. Hududlardaki kargaşanın ortadan kaldırılması hakkında olup, aslı B.O.A.’dedir,
10. Celâl Paşa’nın Şark Seraskeri Rauf Paşa’ya yazısı (s.128). Tarih: 21 Muharrem 1238. İranlılar tarafından bir Osmanlı casusunun ele geçirilmesi. Türkçe olup, aslı B.O.A.'dedir.
11. Bagdad Valisi Davud Paşa’nın Osmanlı Sadrazamına yazısı (s.130). Tarih: 25 Muharrem 1238. İran kuvvetlerinin Bağdad’a 8 fersah uzaklıkta toplandığı hakkında. Aslı Türkçe olup, B.O.A.’dedir.
12. Musul Valisi Numan Paşazâde’nin Yahya Paşa’ya hükmü (s.132). Tarih: Ramazan 1238. İranlılann savaş ilân etmeden Bağdad’a yürüdüklerinden, vakit geçirmeksizin yardıma gelimesi. Aslı tûrkçe olup, B.O.A.’dedir.
13. Bagdad Valisi Davud Paşa’nın Fethali Şah’a yazısı (s.135). Tarih: Yok. Sadrazam Mirza Muhammed Şefı-i Mâzenderâni’nin defni hususunda. Aslı Türkçedir.
14. Şark Seraskeri Rauf Paşa’nın Bagdad Valisi Davud Paşa’ya yazısı (s. 137). Tarih: 27 Mu-harrem 1239. Barış Anlaşması hilafına hareket edilmemesi. Aslı Türkçe olup, B.O_A.’dedir.
15. Bagdad Valisi Davud Paşa’nın Şark Seraskeri Rauf Paşa’ya yazısı (s.140). Tarih: 11 Safer 1239. Askerin İran’a karşı hazır bulundurulması. Aslı Türkçe olup, B.O.A-’dedir.
16. Fethali Şah’ın Erzurum Muahedesi hakkında buyruğu (s.143). Tarih: 1239 Safer. Ash B.O.A.’dedir.
17. Bagdad vâlisi Davud Paşa’nın Osmanlı Sadaretine yazısı (s.146). Tarih: 5 R.ewel 1239. İranlIların anlaşma hükümlerine uymadıkları hakkında. Aslı Türkçe olup, B.O.A-’dedir.
18. Bagdad vâlisi Davud Paşa’nın Osmanlı Sadaretine mektubu (s.148). Tarih: 5 R.ewel 1239. Kerkük yöresindeki Kürt ilerigelenlerinin tutumları. Aslı Türkçe olup, B.O.A.’dedir.
19. Bagdad vâlisi Davud Paşa’mn İran devletine yazısı (s.150). Tarih: 13 R. evvel 1239. İran ile savaşı müteakip, Rauf Paşa tarafından imzalanan Musalahanâme’nin ardından Bagdad valiliğince İran topraklarına hiçbir tecavüz olmadığı. Aslı Türkçe olup, B.O.A-’dedir.
20. Selim Paşa’mn Şark Seraskeri Rauf Paşa’ya yazısı (s.153). Tarih: 17 R. evvel 1239. Kürt Haydaranlu aşireti hakkında. Aslı Türkçe olup, B.O.A.’dedir.
21. Davud Paşa’mn Osmanlı Sadaretine yazısı (s.155). Tarih: 21 C. evvel 1239. İran devlevletinin Basra konusuna bakışı. Aslı Türkçe olup, B.O.A.’dedir.
22. Abbas Mirza’nın Şark Seraskeri Rauf Paşa’ya yazısının çevirisi (s.157). Tarih: 1239 . Muhammed Kasım Han'ın sefir tayini. Aslı Türkçe olup B.O.A.’dedir.
23. Gönderilen Osmanlı elçisinin Osmanlı Sadaretine yazısı (s.159). Tarih: 1239. Necib Efendi ile ilgili. Aslı B.O.A.'dedir.
24. Bağdad vâlisi Davud Paşa'nın Osmanlı Sadaretine yazısı (s.161). Tarih: 5 Receb 1239. Baban aşireti, Erbil ve Kerkük yöresi olayları. Aslı Türkçe olup, B.O.A.'dedir.
25. Vakânüvis Muhammed Sadık’ın yazısı (s.163). Tarih: 1239. İki devlet arasındaki savaşın. her iki ülkeye zarar verdiği. Aslı Farsça olup B.O.A.'dedir.
26. Kars muhafızı Hüseyin Paşa'ya mektup (s.168). Tarih: 1239. Elçinin görev yerine gönderilmesinin gecikmesi. Farsça olup, aslı B.O.A.'dedir.
27. Savucbulag hakimi İbrahim Kulu Han'ın Bağdad valisine yazısı (s.171). Tarih: 1239. Kerkük ve Erbil dolaylarındaki olaylar. Aslı Farsça olup, B.O.A.'dedir.
28. Fethali Şah'ın Bağdad vâlisine yazısı (s.174). Tarih: 1240 C. sâni. Şah'ın haremine mensup hanımların hac ziyareti için geçerken ilgi gösterilmesi. Aslı Farsça olup, B.O.A.’dedir.
29. Abbas Mirza’nın Şark Seraskeri Galip Paşa’ya yazısı (s.177). Tarih: 1241 R. evvel. Andlaşma şartlarına uyulması ve Karabağ’da bina tesisinden vazgeçilmesi. Aslı Farsça olup, B.O.A.’dedir.
30. Kars hâkimine mektup (s.184). Tarih:1241. Kars yöresi olayları ile ilgili. Aslı Farsça olup, B.O.A.’dedir.
31. Hakkâri hakimi Nurullah Begin mektubu (5.184). Tarih: 1242. Osmanlı devletine bağlılığı ile ilgili. Aslı B.O.A.'dedir.
32. Abbas Mirza’nın Erzurum vâlisine mektubu (s.187). Tarih:1242. Osmanlı devletinin tutumundan memnuniyeün ifadesi. Farsça olup, aslı B.O.A.’dedir.
33. Abbas Mirza’nın Erzurum vâlisi Galip Paşa’ya yazısı (s.190). Tarih: 1242. Ahmed Paşa’nın gelişi. Farsça olup, aslı B.O.A.'dedir.
34. General Paskeviç’e tebrik mektubu. Tarihsiz, kanlıları yenilgiye uğratması dolayısı ile. Türkçe olup, aslı B.O.A.’dedir.
35. Erzurum vâlisi Galip Paşa’nın General Paskeviç’e mektubu (s.195). Tarih: 15 Zilkade 1242. Hüdââferin köprüsünün İranhlar tarafından yakılması. Türkçe olup, B.O.A.'dedir.
36. Van Muhafızı İshak Paşa'nın Bağdad vâlisi Ragıp Paşa'ya mektubu (s.197). Tarih: 9 Receb 1242. Osmanlı casuslarının İran ahvali ile ilgili verdikleri bilgiler. Aslı Türkçe olup, B.O.A.'dedir.
37. Abbas Mirza’nın Osmanlı Reisü’l-küttabına yazısı (s.199). Tarih: 1243 Şaban. İran’ın Rusya ile barış imzalaması. Farsça olup, aslı B.O.A.’dedir.
38. Abbas Mirza’nın yazısının çevirisi (s.201). Tarih: 1243. Aslı B.O.A.’dedir.
39. Sadrazam Mirza Şefı'nin Osmanlı Sadaret Kaymakamına yazısı (s.203). Tarih: 1244. İki devlet arasında iyi ilişkilerin gereği. Aslı Türkçe olup, B.O.A.’dedir.
40. Abbas Mirza’nın Osmanlı Sadaret Kaymakamına yazısı (s.206). Tarih: 17 R.ewel 1247. Eski Bağdad vâlisinin tutuklanması. Ash Farsça olup, B.O.A.’dedir.
41. Esad Efendi'nin Osmanh Sadrazamına yazısı (s.209). Tarih: 1251. Yolların karla kaplı olmasından dolayı bir süre Erzurum’da ikamet gerektiği, karlar eriyince İran’a hareket edileceği. Ash Türkçe olup, B.O.A.’dedir.
42. İstanbul’daki İran elçisinin Osmanh sarayına yazısı (s.211). Tarih: 13 Ramazan 1252. Üç İranh şehzadenin Osmanh devletine sığınması ve Osmanh devletinin tutumu ile ilgili olarak teşekkür. Ash Türkçe olup, B.O.A.’dedir.
43. Osmanh Sefaretinin Osmanh Sadaretine yazısı (s.213). Tarih: 1252. Abbas Mirza’nın ölümü ve Muhammed Mirza’nın veliahdhğa tayini hakkında. Ash Türkçe olup, B.O.A.’dedir.
44. Sultan II. Mahmud’dan Kaçar Muhammed Şah’a mektup (s.215). Tarih: 1252. İki devlet arasında dostluğun pekiştirilmesi. Farsça.
45. İstanbul’da oturan İran elçisinin yazısı (s.218). Tarih: 4 R. evvel 1254. Osmanh devletine sığınan İranh şehzadeler hakkında. Ash Farsça olup, B.O.A.’dedir.
46. IV. Sultan Murad zamanındaki anlaşma (1049) ile ilgili belge (s.220). Tarih: 1255. Ash Türkçe olup, B.O.A.’dedir.
47. Sultan Abdülmecid'den Kaçar Muhammed Şah’a mektup (s.222). Tarih: Yok. II. Mahmud'un ölüp, yerini Abdülmecid’in alması ile ilgili. Belge noksan olup Türkçedir.
48. Faysal b. Suud’un Nâsıreddin Şah’a yazısının çevirisi (s.224). Tarih: 1267 Şevval. Taraflar arasında dosduğun pekiştirilmesi.
49. Abdülmecid Han’ın Nâsıreddin Şah’a mektubu (s.226). Tarih: 16 Safer 1268. Ahmed Dakik Efendi’nin Sami Efendi’nin yerine Büyükelçi olarak atandığı. Türkçe.
II. Kısım: İki Ülke Devlet Adamlarının Mektupları (s.229):
50. Osmanlı Sadrazamı Mehmed Rauf un İran Sadrazamına yazısı (s.229) Tarih: Yok. Şah’ın tahta oturması dolayısı ile Osmanh Sadrazamının İran Sadrazamına tebriki ve Mehmed Esad Efendi’nin İran’a Büyükelçi olarak atanması. Türkçe.
51. Esad Efeendi’nin İran Dışişleri Bakanına yazısı (s.232). Tarih: Yok. Elkab ile ilgili olarak. Türkçe.
52. Osmanh Sadrazamı Mehmed Hüsrev’in İran Sadrazamına yazısı (s.234). Tarih: Yok. Teşekkür mektubu. Türkçe.
53. Osmanh Sadrazamı Mehmed Hüsrev’in Naibüs-Saltana Abbas Mirza’ya yazısı (s.234). Tarih: Yok. Sultan Mahmud’un ölüp, Sultan Mecid'in tahta oturması. Türkçe.
54. Erzurum Valisi Ahmed Paşa’nın Abbas Mirza’ya Naibüs-Saltanahğını tebrik mektubu (s.238). Tarih: Yok. Türkçe.
55. Ahmed Hulusi Paşa’nın Abbas Mirza’ya yazısı (s.240). Tarih: Yok. Davud Paşa’nın azledilip, Ali Paşa’nın Bağdad Valiliğine tayini. Türkçe.
56. Ahmed Hulusi Paşa’nın İran Veliahdına yazısı (s.242). Tarih Yok. Said Han’ın iseklerine cevaben. Türkçe.
57. Osmanh Reisü’l Küttab’ı Mehmed Hamid Paşa’nın İran Veliahdına mektubu (s.244). Tarih: Yok. Dostluk ve iyi niyet izharı. Türkçe.
58. Osmanh Vezir-i Azam’ı Mehmed Rauf un Veliahd Abbas Mirza’ya mektubu (s.246). Tarih: Yok. İyi ilişkilerin devamı. Türkçe.
59. Osmanlı Reisü'l Küttab’ı Ahmed Akif in İran Veliahdına yazısı (s.248). Tarih: 19 Muharrem 1249. İyi ilişkilerin devamı. Türkçe.
60. Hacı Mirza Akasî’nin Bagdad Valisi Ali Rızâ Paşa’ya yazısı (s.250). Mirza Mehdi Müneccimbaşı’nın Molla Abdülaziz’in yerine Bağdad Maslahatgüzarlığına tayin edildiği. Farsça.
61. Mehmed Esad Paşa’nın İran Sadrazam vekiline yazısı (s.252). Tarih: 1250. Muhammed Şah’ın tahta oturuşunu tebrik. Türkçe.
62. İran Dışişleri Bakanı Mirza Mes'ud Han’ın Osmanlı Dışişleri Bakanına yazısı (s.254). Tarih: 1250. Savaş araç-gereçleri hakkında. Farsça.
63. İran Dışişleri Bakam Mirza Mes’ud Han’ın Osmanlı elçisi Kemal Efendi'ye yazısı. Tarih: 3 Ramazan 1254. Firar eden Şehzadeler ve hudud konulan. Farsça.
64. İran Dışişleri Bakanı Mirza Mes’ud Han’ın Osmanlı Dışişleri Bakanına yazısı (s.2599. Tarih: 9 C. âhir 1254. İngilizlerin Afganistan’daki faaliyederi. Farsça.
65. İran Dışişleri Bakanı Mirza Mes'ud Han’ın Rum (Osmanlı) Devleti Dışişleri Bakanına yazısı (s.262). Tarih: 1254. Revanduz hakimine uyarı hakkında. Farsça.
66. Hacı Mirza Akasî’nin Rum (Osmanlı) Sadrazamına yazısı (s.265). Tarih: 1257. Hudud konulan, aşiretler ve ticaret hakkında. Farsça.
67. Emir Kebir’in Osmanlı Sadrazamı Reşid Paşa’ya yazısı (s.272). Tarih: Safer 1266. Yollar, Osmanlı elçileri ve Buhara hakkında. Farsça.
68. Dışişleri Bakanlığının diğer devlet elçilerine yazısı (s.276). Tarih: 2 R. sâni 1269. Dışişleri Bakanı Mirza Said Han’ın tanıtılması. Farsça.
69. Ali Rıza Paşa’nın Nâsıreddin Şah'a yazısı (s.278).Tarih: 1270?. Ali Rıza Paşa tarafından Nâsıreddin Şah’a birkaç baş at armağan edilmesi. Farsça.
III. BÖLÜM: (s.283-439) Hudud konuları (Tarihî geçmiş, Hûrremşehr ile ilgili belgeler):
70. IV.Sultan Murad’ın Şah Safi’ye yazdığı hududlarla ilgili anlaşmanın Farsça çevirisi (s.286). Tarih: 1049.
71. Nadir Şah ile I. Mahmud arasındaki Ahidname (s.290).Tarih: Şaban 1159. Hududlar, Hacılar, iki devlet temsilcilerinin başkenderdeki ikamederi, tutsaklar, mezheb konuları. Farsça.
72. Erzurum Seraskeri Mehmed Emin Rauf ve Mirza Muhammed Ali Müstevfi arasında varılan anlaşma (I. Erzurum Ahidnamesi ) (s.294). Tarih: 19 Zilkade 1238. Farsça.
73. Dışişleri Bakanı Mirza Mes'ud Han’ın Bağdad Maslahatgüzarı Molla Abdülaziz’e yazısı (s.299). Tarih: 1250. Bağdad vâlisi Ali Rıza Paşa tarafından Hürremşehr’in yağmalanması. Farsça.
74. Dışişleri Bakam Mirza Mes’ud Han’ın Mirza Cafer Han Müşirüddevle’ye yazısı (s.302). Tarih: 1254. Bağdad vâlisi Ali Rıza Paşa tarafından Hürremşehr’in yağmalanması. Farsça.
75. Emir-i Nizam’ın (Ordu Komutanı) Dışişleri Bakanı Mirza Mes’ud Han’a yazısı (s.305). Tarih: 1256. Hûrremşehr hakkında. Farsça.
76. Müşirüddevle’nin hududlarla ilgili rapor özeti (s.305). Tarih: Yok.
77. Hacı Mirza Akasî’nin İngiliz Mashalatgüzanna yazısının sûreti (s.312). Tarih: 1261. Hürremşehr’in önemi. Farsça.
78. İngiliz Mashalatgüzarının Hacı Mirza Akasî’ye yazısının sûretinin çevirisi (s.315). Tarih: 17 R. sâni 1261. Hûrremşehr, Zohab ve kaçak şehzadeler hakkında. Farsça.
79. İngiltere Maslahatgüzarının Hacı Mirza Akasî'ye yazısının çevirisi (s.319). Tarih. 1262. Hürremşehr hakkında. Farsça.
80. İran ve Osmanh devletlerinin Erzurum’daki son anlaşmalarının sûreti (s.323). Tarih: 5 C. sâni 1262. Hürremşehr ve Hadr adasının İran'a, Süleymaniye’nin Osmanh devletine ait olması, Şattülarab’da gemi kullanma hakkının her iki taraf için eşit olması. Farsça.
81. Mirza Cafer Han Müşirüddevle’nin Dışişleri Bakanlığına raporu (s.327). Tarih: 18 C. sâni 1265. Irak-ı Arab’ın durumu ve hudud kapıları. Farsça.
82. Osmanh devlet adamlarının Aracı devletlerin görevlilerine soruları (s.357). Tarih: 1266?. Osmanh devlet adamlarının aracı devlet görevlilerinden bazı konularda açıklama istemeleri ve cevaplan. Farsça.
83. Osmanh devleti’nin Erzurum Anlaşması’nın bazı maddeleri ile ilgili soruları ve elçilerin cevaplan (s.360). Tarih: Yok. 1266 ?. Farsça.
84. Dört devlet görevlilerinin hudud belirlemek için Hürremşehr’de bir araya gelmeleri ve görüşmeleri (s.367). Tavuk Yılı. R. evvel 1266. Hürremşehr ve Hadr adası hududunun belirlenmesi. Farsça.
85. İngiltere Maslahatgüzarı Johston Sheil’in Mirza Tâki Han-ı Emir Kebir’e yazısı (s.390). Tarih: 22 C. sâni 1266. Hürremşehr’de hudud hattı. Farsça.
86. İngiliz temsilcisinin (Sheil) Mirza Tâki Han-ı Emir Kebir’e yazısı (s.395). Tarih: 10 Şaban 1266. Hudud hatanın kabulü. Farsça.
87. Ernir-i Nizam (Ordu komutanı)’ın Tahran’daki Maslahatgüzarlara yazısı (s.397). Tarih: 16 Şaban 1266. Hürremşehr hudud hata hakkında. Farsça.
88. Hürremşehr hakimi Hacı Câbir’in Derviş Paşa'ya yazısının sûreti (s.404). Tarih: 12 C. sâni 1267. Ka’b şehri ve ahalisinin İran’a bağlılığı. Farsça.
89. İngiliz Maslahatgüzarının Mirza Tâki Han-ı Emir Kebir’e yazısının çevirisi (s.406). Tarih: 12 Safer 1267. Basra ve Hürremşehr hudud hatanın tesbiti. Farsça.
90. Emir Kebir’in Tahran’daki Rus ve İngiliz Maslahatgüzarlarına yazısının sûreti (s.411). Tarih: 20 R. evvel 1267. Hürremşehr’de İran ve Osmanh hudud konulan hakkında. Farsça.
91. İngiliz Maslahatgüzarının Mirza Tâki Han’a yazısı (s.418). Tarih: 1267. Hadr adasında kale inşa edilmemesine dair. Farsça.
92. Aracı devletler Maslahatgüzarlarının Emir-i Nizam’a yazısı (s.420). Tarih: 13 C. evvel 1267. Hürremşehr liman ve hudud konusu. Farsça.
93. Rus ve İngiliz Maslahatgüzarlarının Mirza Tâki Han’a yazısı (s.423). Tarih: 17 Şevval 1267. Hürremşehr ve Hadr adası hakkında. Farsça.
94. Aracı devletler Maslahatgüzarlarının Mirza Tâki Han-ı Emir Kebir’e yazısı (s.426). Tarih: 12 Zilhicce 1267. Hürremşehr dolaylarında İran ordusunun harekâü hakkında. Farsça.
95. Mirza Tâki Han-ı Emir Kebir’in aracı devletler Maslahatgüzarlarına yazısı (s.429). Tarih: 24 Zilhicce 1267. İran ordusunun geri çekilmesi. Farsça.
96. Derviş Paşa’nın Ka’b Şeyhi Faris Han’a yazısı (s.433). Tarih: 12 C. sâni 1267. Derviş Paşa tarafından Şeyh Faris’in kışkıralması. Arapça.
97. Şeyh Faris Han’ın Derviş Paşa’ya cevabı (s.436). Tarih: 19 Şaban 1267. Arapça ve Farsça çevirisi.
IV.BÖLÜM (s.443-609) :
I. Kısım: Erzurum Görüşmeleri ile İlgili Belgeler:
98. Özel elçilikle Rum (Osmanlı) devletine gönderilen Mühendisbaşı Mirza Cafer'in yazısının süreli (s.443). Tarih: 1254. Mirza Cafer Han Müşirüddevle'nin elçiliği ile ilgili olarak. Farsça.
99. Mirza Cafer Han'ın Dışişleri Bakanı Mirza Mes’ud Han’a yazısının sûreti (s.447). Tarih: 1254. İran ve Osmanlı Ahidnamesi hakkında. Farsça.
100. İngiliz Elçiliğinin Dışişleri Bakanlığına yazısının çevirisi (s.450). Tarih: 13 Zilhicce 1258. Erzurum görüşmeleri hakkında. Farsça.
101. Dışişleri Bakanlığının İstanbul İran elçiliğine yazısı (s.453). Tarih: 1258. İran ve Osmanlı kararnamesinin imzası. Farsça.
102. Aracı devletler görevlilerinin Millî Savunma Bakanına yazılarının çevirisinin sûreti (s.456). Tarih: 1259/13 Kasım 1843. Aracı devleder görevlilerinin notu. Farsça / Fransızca.
103. Rusya Maslahatgüzarının Hacı Mirza Akasî’ye ilgili maslahatgüzar aracılığı ile gönderdiği yazı (s.459). Tarih: 1260. Erzurum görüşmeleri hakkında. Farsça.
104. Hacı Mirza Akasî'nin İngiliz Maslahatgüzarına yazdığı yazısının sûreti (s.462). Tarih: 12 R. evsel 1262. Erzurum kararnamesinin imzalanması. Farsça.
105. İngiltere Maslahatgüzarının Hacı Mirza Akasî’ye yazısı (s.465). Tarih: R. sâni 1262. Erzurum kararnamesi. Farsça
106. İngiltere Maslahatgüzarının Hacı Mirza Akasî’ye yazısı (s.468). Tarih: R. sâni 1262. Erzurum kararnâmesi hakkında. Farsça.
107. İngiltere Maslahatgüzarına yazılan yazının sûreti (s.470). Tarih: 11 Şevval 1262. Erzurum kararnamesinin imzalanması. Farsça.
108. İngiltere Maslahatgüzarı Johston Sheil’in Hacı Mirza Akasî’ye yazısı (s.472). Tarih: 27 Zilkade 1262. Erzurum kararnâmesi. Farsça.
109. Erzurum'da bulunan merhum Mirza Tâki Han’ın yazıları (s.474). Tarih: 1262. Barış anlaşması ve şartları. Farsça.
110. İngiltere Maslahatgüzarı Johston Sheil’in Hacı Mirza Akasî’ye yazısı (s.477). Tarih: 1262. Mirza Tâki Han’ın da mühür basuğı Erzurum Ahidnâmesi hakkında. Farsça.
111. II. Erzurum Anlaşması (s.479). Tarih: 16 C. sâni 1263. Fihrist verilmiştir. Farsça.
112. İran ve Osmanlı diplomatik toplantı tutanağının çevirisinin sûreti (s.486). Tarih: 15 R. âhir 1264. Erzurum Ahidnâmesinin resmi mübadele tutanağı. Farsça / Fransızca.
113. İngiltere temsilcisi Fornet’in Hacı Mirza Akasî’ye yazısı (s. 491). Tarih: 10 Receb 1264. Erzurum Ahidnâmesinin imzalanmasından memnuniyet duyulduğu. Farsça.
114. İngiltere Maslahatgüzarı Sheil’in Mirza Tâki Han-ı Emir Kebir'e yazısının çevirisi (s.493). Tarih: 6 C. evvel 1266. Erzurum Anlaşması hakkında. Farsça / Fransızca.
115. İngiltere Maslahatgüzarı Sheil’in Mirza Tâki Han-ı Emir Kebir'e yazısı (s.498). Tarih: 8 C. sâni 1266. Mirza Muhammed Ah Han’ın İstanbul’da imzaladığı fıkralar. Fransızca.
116. İki devlet Maslahatgüzarları (Rus ve İngiliz) tarafından yapılan açıklamanın çevirisi (s.501). Tarih: 1266. Erzurum Ahidnâmesi ile ilgili açıklama. Farsça.
117. Osmanh elçisinin Mirza Muhammed Ali Han’a yazısı (s.503). Tarih:20 Zilhicce 1266. Görevlilerin karşı devlet uyruklularına davranışı. Farsça.
118. İngiliz temsilcisi J.Sheil’in Mirza Tâki Han-ı Emir Kebir’e yazısı (s.506). Tarih: 3 Ramazan 1266. Erzurum Ahidnâmesinin uygulanması. Farsça.
119. Mirza Cafer Han Müşirüddevle’nin Derviş Paşa ya yazısının sûreti (s.508). Tarih: 11 C. evvel 1268. Erzurum kararnamesine göre hudud teshin. Farsça.
120. Aracı devlet görevlilerinin Derviş Paşa'ya istek yazılarının çevirisi (s. 522). Tarih: (3 Şevval) 21 Ocak 1852. Aracı devlet görevlilerinin hudud tesbitine nezareti. Farsça.
121. Sadrazam Aka Han-ı Nuri’nin aracı devlet Maslahatgüzarlarına yazısının sûreti (s.515). Tarih: 27 Şaban 1268. İstanbul’da hudud ile ilgili işlerin görüşülmesinin İran tarafından kabul edilmediği. Farsça.
122. Mirza Cafer Han Müşirüddevle’nin Albay Çerikof ve Albay Williamson’a yazdıkları yazının sûreti (s.518). Tarih: 24 Zilhicce 1268. Erzurum anlaşmasına göre hudud tesbitinin sona ermesi. Farsça.
123. Aracı devleder görevlilerinin Mirza Cafer Han Müşirüddevle’ye yazısının çevirisinin sûreti (s.524). Tarih: 5 Zilkade 1268. Kotur hududu. Farsça (Aslı Fransızca).
124. Aracı devletler görevlilerinin ortaklaşa Derviş Paşa’ya yazdıkları yazının sûreti (s.525). Tarih: 28 Haziran/10 Temmuz 1852/1269. Derviş Paşa’nın Lâhican’a tâbi Pesve’deki icraatı. Farsça.
2. KISIHI: Kûrdistan ve Azerbaycan Hududları İle İlgili Belgeler:
125. İngiltere Maslahatgüzarının Dışişleri Bakam Mirza Mes’ud Han’a yazısı (s.529). Tarih: 1250. Revanduz hakiminin uyarılması. Farsça.
126. Osmanh Sadrazamının İran devletine yazdığı yazının sûreti (s,532). Tarih: 1250. İran’ın Zohab Sancağındaki malikiyeti. Farsça.
127. İngiltere temsilcisinin Naibü’l-Vüzerâ Mirza Ali’ye yazısının sûreti (s.534). Tarih: 1250. Kahraman Mirza için buyruk çıkarılması. Farsça.
128. Rus Maslahatgüzarının Dışişleri Bakanı Mirza Mes’ud Han’a yazısının sûreti (s.536). Tarih: 20 Zilhicce 1254. Ermenilere eziyet edilmemesi. Farsça.
129. Emir-i Nizam’ın Maslahatgüzar Aka Muhammed Hasan’a yazısı (s.539). Tarih: 1257. Tüccarın yağmalanan malı ve 50.000 kuruş. Farsça.
130. Kirmanşah hakimi Kahraman Mirza’nın Dışişleri Bakam Mirza Ebu’l Hasan’a yazısı (s.542). Tarih: C. sâni 1257. Aşiretler ve kaçaklar hakkında. Farsça.
131. İngiliz Maslahatgüzarının Dışişleri Bakanlığına, Hoca Mirza Ebu’l Hasan’a yazısı (s.544). Tarih: 24 C. sâni 1258. Erdelan ve Süleymaniye vahşi ile ilgili şikâyetler. Farsça.
132. Cornel Sheil’in Dışişleri Bakanı Mirza Ebu’l Hasan Han-ı Şirazî’ye yazısının çevirisi (s.546). Tarih: 4 C. evvel 1258. Hudud konuları ve ticaret. Farsça. Ash İngilizce.
133. İngiltere Elçiliğinin Sadrazam Hacı Mirza Akasî’ye yazısı (s.551). Tarih: 15 C. evvel 1262. Hududlarda kale inşa edilmemesi hakkında. Farsça.
134. Rusya elçiliğinin Dışişleri Bakanlığına yazısının sûreti (s.553). Tarih: R. evvel 1265. Fitne çıkaran ilerigelen bir Osmanh vatandaşı Nurullah Bey’in İran’a kaçması. Farsça.
135. Kirmanşah hakimi Firuz Mirza’nın Zohab hakimi İbrahim Paşa‘ya yazısı (s.555). Tarih: Safer 1266. Hudud konuları hakkında. Farsça.
136. Haşmetütdevle’nin Sertib (Tuğgeneral) Asker Han’a yazısı (s.558). Tarih: Receb 1266. Afşar Serüb Asker Han’ın Sulduz hududu hakkında hükmü. Farsça.
137. Mühendis Mirza Hasan’ın Nâsıreddin Şah’a yazısı (s.560). Tarih: 1267. Azerbaycan hududu. Farsça.
138. Mühendis Mirza Hasan’ın Mirza Cafer Han Müşirüddevle’ye yazısı (s.562). Tarih:1267.
Hudud konuları hakkında. Farsça.
139. Mühendis Mirza Hasan Han’ın, Dışişleri Bakanlığına yazısı (s.565). Tarih: 1267. Hudud yenilenmesi, Kotur, Tergur ve Serdeşt’teki hudud haritasının çıkarılması. Farsça.
140. Mühendis Mirza Hasan Han’ın Dışişleri Bakanlığına yazısı (s.569). Tarih: 1267. Azerbaycan’da hudud haritasının çıkarılması. Farsça.
141. Mühendis Mirza Hasan Han'ın Dışişleri Bakanlığına yazısı (s.572). Tarih: 1267. Kotur’un önemi. Farsça.
142. Mühendis Mirza Hasan Han’ın Dışişleri Bakanlığına yazısı (s.574). Tarih: 1267. Kotur meselesi. Farsça.
143. Rus ve İngiliz Maslahatgüzarlarının Dışişleri Bakanı Mirza Muhammed Ah Han’a yazıları (s.578). Tarih: 12 Safer 1268. Kotur’ayapılan tecavüzler. Farsça.
144. Rus ve İngiliz Maslahatgüzarlarının Dışişleri Bakanı Mirza Muhammed Ali Han’a yazıları (s.5809). Tarih: 20 Safer 1268. Hudud çalışmaları sırasında Derviş Paşa’nın Mahalle adasına saldırmayacağı hakkında aracı devlet temsilcilerinin yazısı. Farsça.
145. Serdeşt ahalisinin Dışişleri Bakanlığına mektubu (s.582). Tarih: Ramazan 1268. Derviş Paşa’nın Serdeşt ahalisi ile ilgili faaliyetleri. Farsça.
146. Bâne ahalisinden güvenilir 34 kişinin mührünü taşıyan Mirza Cafer Han Müşirüddevle’ye arzları (s.568). Tarih: Ramazan 1268. Derviş Paşa’nın Bâne ahalisini kandırma teşebbüsleri ve ahalinin buna ilgi göstermediği. Farsça.
147. Horo (Makû köylerinden)’luların Mirza Cafer Han Müşirüddevle’ye gönderdikleri tutanak (s.592). Tarih: Şevval 1268. Horo ahalisinin İran'a bağlılıkları ve Reşid Paşa’nın zulmünün dile getirilmesi. Farsça.
148. Mirza Cafer Han Müşirüddevle’nin Dışişleri Bakanlığına yazısı (s.594). Tarih: 15 Şevval 1268. Derviş Paşa’nın Lahican ve Uşnuye’deki fesad faaliyetleri. Farsça.
149. Çehriklilerin Müşirüddevle’ye gönderdikleri tutanak (s.596). Tarih: Şevval 1268. Derviş Paşa’nın Çehrik ahalisini aldatmak için yapağı faaliyetler. Farsça.
150. Rusya Maslahatgüzarının Sadrazam Mirza Aka Han-ı Nuri’ye yazısının çevirisi, (s.600). Tarih: 17. R. evvel 1269. İran ordusunun Sultaniye’de toplanması. Farsça.
151. Aracı devletler Maslahatgüzarlarına Dışişleri Bakanlığının yazısı (s.602). Tarih: 3 C. evvel 1269. İran ordusunun Sultaniye’deki geçit töreni. Farsça.
152. Dışişleri Bakanlığından aracı devleder elçilerine yazı (s.604). Tarih: 14 Ramazan 1269. Kotur’un tahliyesi. Farsça.
153. Dışişleri Bakanlığından aracı devleder elçilerine yazı (s.608). Tarih: 14 Ramazan 1269. Kotur’un tahliyesi ve diğer hudud konuları. Farsça.
V. BÖLÜM: Dört Devlet Görevlilerinin Görüşme ve Konuşmaları İle İlgili Toplantı Tutanaklarının Süreri (s.611-823):
154. 1. Oturum: 15 R. sâni 1259 /Pazartesi (s.613). Erzurum görüşmelerinin 1. oturumu. Farsça.
155. 2. Oturum. 19 R. sâni 1259/Cuma (s.636). Erzurum görüşmelerinin 2. oturumu. Farsça.
156. 3. Oturum: 24 R. sâni 1259/Çarşamba .Erzurum görüşmelerinin 3. < urumu. Farsça.
157. 5. Oturum: 20 Şevval 1259/Salı (s.663). Erzurum görüşmelerinin 5. oturumu. Süleymaniye ile ilgili konular. Farsça.
158. 7. Oturum: 14 Zilkade 1259/Perşembe (s.685). Erzurum görüşmelerinin 7. oturumu. Farsça.
159. 8. Oturum: 19 Zilkade 1259/Salı (s.697). Hürremşehr ile ilgili konular. Farsça.
160. 9. Oturum: 26 Zilkade 1259/Salı (s.7O4). Hürremşehr ile ilgili konular. Farsça.
161. 11. Oturum: 13 Zilhicce 1259 (s.720). Azerbaycan hududu, firar eden şehzadeler ve gümrük konuları. Farsça.
162. 12. Oturum: Zilhicce 1259/Çarşamba (s.734). Kaçak boy, oymak ve aşirederin iadesi. Farsça.
163. 14. Oturum: 3 Muharrem 1260/Salı (s.747). Zohab meselesi. Farsça.
164. 18. Oturum: 12 Safer 1260 (s.772). İki ülkedeki diğer ülke uyruğu vatandaşların durumu. Farsça.
165. Emir-i Nizam (Ordu Komutanı)’ın Hacı Mirza Akasî’ye yazısının süreri (s.800). Tarih: 8 R. sâni 1260. Hududlarda verdirilen zarar-ziyan. Farsça.
166. Emir-i Nizam (Ordu komutanı)'ın Hacı Mirza Akasî’ye yazısının sureti. Tarih: Zikade 1260. Hürremşehr hakkında. Farsça.
167. Vezir-i Nizam (Milli Savunma Bakanı)’ın Hacı Mirza Akasî’ye yazısının sureti (s.807). Tarih: 17 Zilhicce 1260. Van, Kars ve Bayezid’in mülkiyeti. Farsça.
168. Vezir-i Nizam (Milli Savunma Bakam)'m Hacı Mirza Akasî’ye yazısının sureti (s.810) Tarih: 1260. Osmanlı devletinin verdirdiği zarar-ziyan. Farsça
169. Dört devlet temsilcilerinin 28 Muharrem 1258/10-22 Kasım 1851 tarihinde Ser-i Pul-i Zohab’da 1. Görüşmelerinin tutanak sureti (s.812). Hürremşehr ile ilgili konular.
VI. BÖLÜM: (s.825-859):
1. Kısım: Hududlardaki köyler İle İlgili hüküm ve belgelerden örnekler:
170. Safevî Şahı II. Tahmasb’ın Urmiye vâizi Molla Muhammed Taki’ye fermanının sûreti (s.827). Tarih: Zilhicce 1144. Farsça.
171. Hoy’a bağlı Günbed köyünün sauş belgesi sûreti (s.829). Tarih: 25 Şevval 1237. Farsça.
172. Hududdaki Sivan köyünün satış belgesi sûreti (s.835). Tarih: 18 Zilhicce 1244. Farsça.
173. Hoy’a bağlı Uhşan köyünün alım-satım belgesi (s.839). Tarih: Zilhiccel254. Farsça.
174. Hoy’a bağlı Meduve köyünün satış belgesi (s.844). Tarih: C. sâni 1256. Farsça.
175. Hudud köyleri satış belgesi sûreti (s.847). Tarih: 28 Zilhicce 1256. Farsça.
176. Azerbaycan’da bâzı köylerin satışı ile ilgili olarak Yahya Han-ı Ilhan’dan Kaçar Muhammed Şah’a yazı sûren (s.851).Tarih: Zilhicce 1258. Farsça.
177. Hoy’a bağlı Sivan köyünün ’ ünün satış belgesinin sûreti (s.854). Tarih: 16 R. evvel 1260. Farsça.
178. Hududdaki Haramlu köyünün mülkiyeti (s.857). Tarih: Ramazan 1260. Farsça.
179. İmamkulu Mirza’nın Zohab hâkimine yazısının sûreti (s.859). Tarih: Şevval 1268. Zohab’ın vergisi. Farsça.
Ekler Kısmı:
- Osmanlı Sultanlarının adlan (s.863),
--III. Selim devri Sadrazam ve Şeyhülislâmlarımn adlan (s.865),
- II. Mahmud devri Sadrazam ve Şeyhülislâmlarının adları (s.866),
- Sultan Adülmecid devri Sadrazam ve Şeyhülislâmlarının adlan (s.868),
- Sultan Abdülaziz devri Sadrazam ve Şeyhülislâmlarının adlan (s. 869),
- Resimler (s.879),
- Haritalar (s.881).
İSMAİL AKA