Harezm-şahlar Devleti'nin kuruluş ve yükselme devrinde yaşayan; za-manının büyük edip şiiri sayılan Ftâşid Al-Din Muhammed b. Muham-med b. Abd-al-Celil al-opmeri al-Vatvat'ın, Abkâr al-afkir fi'r-resâil va'l-aş'ir isimli eserinin yeni bir nüshası elimizde bulunmaktadır. Kitabın bili-nen diğer nüshalanna karşılık, bizdeki nüsha tam bir nüsha mahiyetini arzetmektedir. R. Vatvat'ın bu eserine iit ilk bilgiye, Kâtip Çelebi'nin Keşf-üz-züntın'unda rastlıyoruz. Keşf-üz-zünCın'da Abkâr al-aficâr fi'r-resiil va'las-ir hakkında şu bilgiler yer almaktadır: "Reşiddü'd-din Muhammed b. Muhammed b.Abdu'l-Celil el-Behli (Harezm'de 573 Hicride vefat etmiş- tir)'ye âit dört bölüm üzerine bir muhtasardır.
Önce dokuz risile (makale) irâd edilmiş, sonra dokuz kaside (yer al-mıştır), üçüncü ve dördüncüler (üçüncü ve dördüncü bölümler) de aynen böyledir. Fakat son iki bölüm Farsçadır[1].
Ahmed Ateş ise, Râşid Al-din Vatvat'ın Eserlerinin Bazı Yazma Nüshalan isimli makalesinde, bu eser hakkında şu bilgileri vermektedir: "Raşid al-Din Vatvat'ın manzum ve mensur eserlerinden Harezm-şah At-sız için toplamı§ olduğu bir mecmua olup 4 kısımdan ibârettir: I. kısımda o Arapça mektup vardır; 2. kısım ı o Arapça kaside ile bir kaç kıt'a; 3. kısım ıo Farsça mektup; 4. kısım ise I° Farsça kaside ile 6 gazeli ihtiva eder. Bu eserin aşağıda tavsif edilen Üniversite Kütüphanesi nüshası (nr. F. 424) ilim âleminde ilk mâleım nüsha olup, ilk defa tarafımızdan tesbit edilmişti. (bk. M. A. Köymen, nr. 2'de mezkur makalesi, s. Mı not 2). Sonra Macalla-i Yâdigâr'da etraflıca tavsif edildi. Eserin 2. kısmının ilk mektubu olan Fath-nâma-i Cand'in metni, meşhur Leningrad mecmua-sından alınarak, V. Berthold tarafından Turkestan adlı eserinin sresikalar kısmında neşredilmiştir. (s. 40). Aynı fetihnâme, bazı mühim tarihi izahlar ile Macalla-i Yadigâr'da (Yıl 4, 1326-1947, sayı 3, S. 9-15) ve, edebi bir eser olmak bakımından da A. Ateş, Farsça grameri 2, s. 135-136'de, tam olarak basılmıştır. .........................................................................................................................................................................
Nüshaları:
Ahmed III. 2327/2. Hepsi 97 varak olan bir mecmua içinde, varak 35 b-8gb.
35b-49 a Arapça mektuplar, 49-6ob Arapça kasideler, 6ob-73a Farsça mektuplar, 73a-89a Farsça kasideler.
Üniversite Kütüphanesi, F424. Açık kahverengi bir cild içinde, 70 varak (66b-70a'da bazı notlar vardır), 17,2)(12,9 (12,4x7,6) sm. eb'adında 15 satınlı muntazam nesih, söz başlan kırmızı müreklceple, ilk varak düşmüş, sonradan tamamlanmış.
İstinsah kaydı yoktur. IX/XIV. asır
213-17a Arapça mektuplar, 17a Arapça kasideler, 3Ib-45b Farsça mektuplar, 46a-66a Farsça kasideler, ı o kıt'a ve 6 gazel.
Nuruosmaniye 43 12/3. 99h. tarihli bir mecmua içinde, varak ı 4Ib-149a.
Burada yalnız Arapça mektuplar ile kasideler vardır." [2]
Dr. Zebihullah Safa'da, Târih-i Edebiyyât Der İrân isimli eserinde; bu husus hakkında şu bilgileri vermektedir: "Leningrad ilimler Akademisi Müzesi'nde bazı Farsça risâle ve kasidelerde oluşan bir mecmua vardı r. Bu mecmua daha önce Leningrad Şark Dilleri Dairesinde bulunuyordu. Baron Rosen, bu dairenin kitaplarının fıhristinde, bu mecmuayı da tanı tmış ve içindekileri belirtmiş. Bu mecmuanın üç mikrofilmi, Tahran Milli Kütüphanesi'nde mevcuttur. Bu mikrofılimlerdeki risâlelerden bir kısmı, R. Vatvat'a âittir ve, edebi ve tarihi kıymete sahip resmi mektuplardan ibârettir. İran Milli Kütüphanesi'nde ayrıca bir kısmı Türkiye Kütüphanelerinden toplanmış mikrofilimler içinde Abkâr Al-Afkâr adında R. Vatvat'ı nrisâlelerini ve şiirlerini ihtiva eden bir nüsha vardır[3].
Abkâ Al-AfIcar Fi'l-Resâil Va'l-Aş'ar'ın bir nüshası da Meşhed'de bulunmaktadır. Ahmed-i Munzevi, Fihrist-i Nüshaha-yi Farisi adlı kataloğunda, bu nüsha hakkında şu bilgileri vermektedir: "Rezevi-134, Edebiyat (4429) Miraz Agahan Kirmani tarafından, 1305 yılında Istanbul'da nestalik hattıyla, Türkiye'deki nüshalardan birinden istinsah edilmiştir. 59 yaprak, 16 satır" [4].
Abkâr Al-AfIcar Fi'l-Resail Val-Aş'ann bizdeki nüshası; cild olarak karton üzerine deriyle kaplıdır. Cildin üzerinde herhangi bir yazı bulunmamakta ve 84 varaktan meydana gelmektedir. Eb'adı (II x 17,3) cm'dir. Eserin yapraldan, altın tezhibli, 13 satırlı, muntazam ta'lik, bütün başlıklar (Nâme-i dovvum, Kaside-i evvel gibi...) altın yaldızla yazılmış. Mektup ve kasidelerin kime yazıldığı veya ne olduğu kırmızı mürekkeple kaleme alınmıştır. Kitabın sonunda, katibin ismi veya sahibinin mührü olabilecek bir kısım sonradan kesilerek çıkartılmıştın Istinsah tarihi bellidir: "temme fi tarihi sene-i sebâin ve semane mien hicriyye (870)" dir.
Kitabın önsözünde R. Vatvat, eserini Harzem-şahı Atsız'a şu cümlelerle ithaf etmiştir: "Padişah-ı beni 'Mem Harezm-şah-ı Muazzam Alaüddünya Ved-din Melik-Şark Vel-Garb ebu'l-muzaffer Atsız muin-i Emir-ül Müminin Kaddes-Allahu ruhahu".
Bu nüsha da, bilinen diğer nüshalar gibi dört bölümden meydana gelmektedir: I. kısımda ı o Arapça mektup bulunmaktadır. Bu mektupların başlıklarını şöyle sıralayabiliriz:
1. Mektup: Harzem-şah Hazretlerinin meclisinden El-Mu ktefi Li-Emrullah'a yazılan mektup.
2. Mektup: Harezm-şah Hazretleri tarafından vezirine yazılan mektup. 3. Mektup: Harez-şah Hazretleri tarafından Bağdat'ta bulunan Gaziel- Guzzat Zeyni'ye yazılan mektup. 4. Mektup: R. Vatvat'ın, kendisini vezirlere tanıtmak için yazdığı mektup. 5. Mektup: Bir devlet erkanına yazılan tavsiye mektubu. 6.Mektup: Hasetliğin kötülüğü hakkında yazıları mektup.
7. Mektup: Kibirli ve cahil bir kimse hakkında mektup
8. Mektup: Belh şehrinin başta gelen şahıslanndan birine yazıları mektup.
9. Mektup: Vatvat'ın, hasta bir arkadaşının iyileşrnesi üzerine yazdığı mektup.
10. Mektup: Kâtibe yazılan mektup.
11. Kısımda 'o Arapça kaside yer almaktadı r. Bu kasidelerin beyit sayılarının verelim: ı Kaside 38 beyit; 2. kaside 34 beyit; 3. kaside beyit; 4. kaside 32 beyit; 5. kaside 62 beyit; 6. kaside 31 beyit; 7. kaside 28 beyit; 8. kaside 45 beyit; 9. kaside 39 beyit; ı o. kaside 25 beyit.
Arapça yazıları kıt'alar: Bu bölümde 9 kıt'a vardır. Bunların ilk beşinin başlığı verilmiştir:
7 beyitlik padişahı övmek için yazılan bir kı t'a,
2 beyitlik Harezm ahâlisine teşekkür için yazılan lafa,
2 beyitlik hased edenleri kötülemek için yazılan kıt'a,
4 beyitlik Belh şehrinin methi için söylenilen kıt'a,
2 beyitlik şarabı kötülemek için yazılan kı t'a,
Ayrıca, ikişer beyitlik dört başka kıt'a daha vardı r ki, bunlar için başlık verilmemiştir.
III. Kısım: Burada ı o Farsça mektup vardır:
I. Mektup: Cand şehrinin fethi hakkında yazıları mektup.
2. Mektup: Hareım kadısı için yazı ları mektup,
3. Mektup: Vergi memurunun görevi hakkında yazılan mektup (Makale).
4. Mektup: Açık mektup hakkında yazıları makale.
5. Mektup: Bir büyüğün başsağlığı dilemesi hakkında yazı ları makale.
6. Mektup: Başsağlığı ve kutlama hakkında.
7. Mektup: Bazı sultanlara yazılan mektup hakkında.
8. Mektup: Bazı sultanları n ehl-i eyâline yazıları mektuplar hakkında.
9. Mektup: Bir vezire yazılan mektup hakkında.
10. Mektup: Bir büyüğe yazılan mektup hakkında.
IV. Kısım: Farsça mektupların sonunda, "kısm-ı çeharüm"ü altın yal-dızla yazarak, şu cümleleri de kırmızı mürekkeple kaleme almıştır: "4. Bölümdelci Farsça I o kaside, gazel, kıt'a ve rübâilerin Cand şehrinin fethi ve Harezm-şahı öven manzumeler" olduğunu kaydetmiştir.
Kasidelerin beyit sayısını verelim: I. kaside 87 beyittir; 2. kaside 55 beyit; 3. kaside 29 beyit; 4. kaside 45 beyit. Bu kasidenin başında yazıl-mış şu ifâdeler yer almaktadır: "Şu kaside başta sona murassadır. Benden önce Arap ve Acem şâirlerinden hiç biri, bu tarzda kaside söylememiştir". 5. kaside 53 beyit; 6. kaside 49 beyit; 7. kaside 33 beyit; 8. kaside 26 be-yit; 9. kaside 30 beyit. Bu kasidenin başında kırmızı mürekkeple yazılmış "İslam padişahı olan Harezmşah'ın bir hisan feth etmesi hakkında yazılan kadise" izah' vardır. ı o. kadise 27 beyittir.
Farsça kasidelerden sonra ı o kıt'a yer almaktadır ki bunlannda beyit sayısını verelim: I. kıt'a 16 beyit; 2. kıt'a 6 beyit; 3. kıt'a 2 beyit. 4. kıt'a 5 beyit; 5. kıt'a 2 beyit;6. kıt'a 2 beyit; 7. kıt'a 2 beyit; 8. kıt'a 5 beyit; 9. kıt'a 2 beyit; I o. kıt'a 2 beyittir.
Gazel kısımda 5 gazel vardır: I. gazel 16 beyit; 2. gazel 5 beyit; 3. ga-zel 7 beyit; 4. gazel 9 beyit; 5. gazel ise ıo beyittir.
Rübâiler kısmında ise 8 rübâi vardır.
Sonuç olarak R. Vatvat'ın Abkâr Al-Afkâr Fi'l-Resâil Va'l-Aş'ar isimli eserini Katip Çelebi, Keşf-üz-Zünün'unda dört bölüm olarak zikretmiş ve kaside ve mektupların sayısı dokuz olarak bildirmiştir. Ahmed Ateş'de Râ-şid Al-din Vatvat'ın Eserlerinin Bazı Yazma Nüshalan isimli makalesinde, bu eserin ilim âleminde bilinen ilk mâliım nüshasının, İstanbul Üniversite Kütüphanesi'nde olduğunu bildirerek, söz konusu nüshada yer alan mek-tup ve kaside sayısıs şu şekilde vermiştir: I. kısımda ı o Arapça mektup; 2. kısım 1 o Arapça kaside ile birkaç kıt'a; 3. kısım ı o Farsça mektup; 4. kı-sım t° Farsça kaside ve gazel.
Zebihullah Safa'da, Tarihi Edebiyât Der irân'da Leningrad mecmua- sından ve Türkiye kütüphanelerinden toplanmış milcrofilimlerin, Tahran Milli Kütüphanesi'nde bulunduğunu kaydetmektedir.
Ahmed-i Munzevi ise Fihrist-i Nüshaha-yi Farisi'de, söz konusu ese-rin Türkiye'de bulunan nüshalanndan istinsah edilmiş bir nüshasının Meşhed'de bulunduğunu kaydetmektedir.
Bütün bu neticelerden sonra diyebiliriz ki, Abkâr Al-Afkâr Va'l-Aş'âr isimli eserin; biri şahsımızda bulunan diğeri İstanbul Üniversi-tesi Kütüphanesi'nde mevcut olan iki tam nüshası bulunmaktadır. Aynca bizdeki nüsha, diğer nüshaya göre mükemmelliyet arzetmektedir.