DONAL QUATAERT: Social Disintegration and Popular Resislance in the Oltoman Empire 1881-1908, New York University press, 1983, XVII 4- 204 s.
"19. yüzyılın ikinci yansı Avrupa sermayesinin Osmanlı İmparatorluğumda yoğun yayılım dönemidir. Avrupa'nın bu sayede siyasi kontrolünün yayıldığı bilinir. Osmanlı İmparatorluğu bu yayılıma çeşitli mekanizmalar sayesinde direnmeyi, bir ölçüde bağımsız kalmayı başardı. Bu yayılma karşısında, yerel gruplann, bürokrasinin direniş ve davranış biçimlerinin ilginç bir etüd alanı olacağı tabiidir.” Yazarın girişi ve kitabındaki ana tezinin böylece tarafından özetlendiğini ve alışılmış teorilerin dışında 19. yüzyıl Osmanlı ekonomisine az rastlanan değişik bir yaklaşımı verilerle izlemek mümkün olmaktadır. Kitap; Avrupa'nın ekonomik sızmasına karşı, bürokrasinin ve çeşitli meslek ve üretici gruplann direnişi, bazılannın buna göre örgütlenişini, Avrupa’nın getirdiği yeni altyapısal sistem karşısındaki vaziyet alışlarını (disintegration yazann kullandığı bir terim) ele alıyor.
Örneğin kitapta: Osmanlı tütüncülüğü üzerindeki yabancı yatınm, yani “Regie de Tabac...” dediğimiz Fransız monopolü karşısında yerel halkın her yerde tütün kaçakçılığı ve yabancı tekel dışındaki örgütlenme ve faaliyet biçimleri zengin örneklerle hikâye ediliyor. Tütün ekicilerinin Karadeniz bölgesinde zaman zaman Rigie'ye karşı organize biçimde protesto ve direniş hareketlerinde bulunduğu, neticede Regie’nin mübayaa fiyatları üzerinde yeniden üreticilerle anlaşmak tartışmak durumunda kaldığı böyle bir örnektir. Yazar çeşitli sektörlerden en tipik ve geniş reaksiyonlar yaratan örnekleri seçiyor. III. bölüm Ereğli- Zonguldak kömür havzasına, yani madencilik sektöründeki gelişme ve olaylara ayrılmış. Burada yazarın bizim tarihçiliğimizden naklen yaptığı bir hataya takılalım. 45. sayfada havzadaki kömürü Uzun Mehmed'in bulduğundan, kaynak zikretmeden söz ediyor. Bu galiba, 1940'larda Zonguldak Halkevindeki yöresel tarihçilerin inşa ettiği bir efsaneydi. Kanıtlar halen karanlıktır. Uzun Mehmed'in kömür bulduğu ileri sürülen vadi, havzada kömürün olmadığı nadir yerlerdendir. Ereğli kömür yataklarının asıl teshilinin nasıl yapıldığı üzerinde daha teferruatlı bilgi veren raporlar değerlendirilmeliydi. Bu bölüm, Ereğli kömürleri işletmesiyle Osmanlı hükümeti arasındaki ilişkiler, havzadaki faaliyeti düzenleyen nizamnameler ve çalışanlar hakkında raporlara dayanan geniş bilgi içeriyor. IV. bölümde, Avrupa sermayesinin en etkin yatırımı, yani Anadolu demiryolları ele alınıyor. Demiryolu Anadolu'nun tahıl üretimini, nüfus yoğunluğunu ve yerleşim coğrafyasını etkilemiştir (Daha önce Orhan Kurmuş’un Aydın demiryolu üzerindeki etüdü de bu alanda geniş bilgiler edinmemizi ve mukayese imkânını sağlayan bir çalışmadır). Çalışmada Bekir Sıtkı (Baykal)ın 1935 yılında yayınlanan "das Bagdad-Bahn problem,” adlı çalışmasının kullanılmadığını gördük. Yazar buna rağmen yolun inşaatı sırasındaki olaylar; şirket, hükümet, halk ve amele arasındaki ilişkiler konusunda Alman arşivlerine dayanan zengin bilgiler veriyor. Bu alanda daha önceki makaleleri de bir katkı idi. özellikle 1908'de sendikal deneme ve grev olayını burada belirtmek gerekir. Demiryolu ile ilgili olarak bir konuya daha değineyim. Kitabın başında “the Oltoman Middle East around 1900” başlıklı haritada demiryolu ağı eksik olarak çizilmiştir. Kitabın V. bölümü İstanbul Rıhtım Şirketi ve hamalların loncasına, sonuncu bölüm de Avusturya mallarına Bosna-Hersek’in resmen ilhakından sonra yapılan boykota yani ilk önemli iktisadi kitlevi boykot hareketine ayrılmıştır. Bu son bölümle ilgili olarak ve yazann da zikrettiği Erdal Yavuz’un Gelıjme dergisi ODTÜ, 1978, "Iktisad Tarihi özel sayısf’ndaki makalesine bakmakta yarar vardır.
Kitabın 155 sayfa tutan asıl metninde ilginç olan; yabancı altyapısal yatırım, madencilik ve Avrupa ticaretine karşı, emek pazarlamasıyla çiftçilik ve esnaflıkla geçinen grupların nasıl direniş gösterdiği veya nasıl organize oldukları ve davranış biçimlerini benimsediklerinin ilginç ve bol örneklerle nakledilmesidir. Bilinen ve bilinmeyen olaylar, gelişmeler iyi seçilmiş bölümlenme, düzgün bir anlatımla yazann yorumunu kabul edilir hale getirmekte, tartışmayı açmaktadır. Quataert'in çalışması; 19. yüzyıl iktisadi sosyal tarihimiz üzerindeki bazı ezber hüküm ve tekrarlamaları gözden geçirmemizi işaret etmektedir.
SURAIYA FAROQH1: Peasanls, Dervishes and Traders in Ihe Olloman Empire, Variorum reprints, London 1986, 344 sh.
“Variourum reprints" diğer dallarda olduğu gibi, Osmanh araştırmalarında da, tanınmış yazarların klasikleşmiş veya çokça başvurulan makalelerinin topluca tıpkıbasımını yapıyor. Bunun araştırmacılar ve bilhassa okul kütüphaneleri açısından kolaylık sağladığı açık. Ayrıca arkaya eklenen bir indeksle makalelelerden yararlanmak daha da kolaylaşıyor, özellikle, B. Lewis, H. İnalcık gibi makaleleri klasikleşen yazarlann derlemelerini zikretmeliyiz. Variorum bu yıl, Osmanh kent tarihi alanındaki araştırmalarıyla dikkati çeken ve makaleleri aranan ODTÜ Tarih bölümü öğretim üyelerinden Suraiya Faroqhi'nin; Bektaşi tekkeleri, Osmanh ulaşım sistemi, nüfus sorunları, madencilik, dokumacılık, pazar yerleri merkezlerini konu alan ve muhtelif yerlerde çıkan oniki adet makalesini biraraya getirdi. Toplam 344 sayfa tutan derleme sonunda yardımcı bir indeks de var. Arşiv taramaları ve literatürü titizce izlemesiyle tanınan yazarın; I. makalesi 1750-1830 yıllan arasında bir Bektaşi merkezi olan Kızıldeli tekkesini yönetimi, zirai faaliyetleri ve iktisadi yapısıyla ele alıyor. Bunu Osmanh tarihinin önemli bir tekkesi Seyidgazi tekkesi ile ilgili araştırma izliyor. 17-18. yüzyıllardaki Balkan panayırlan, alimünyum ticareti ve çıkanmı. Batı Anadolu'daki pazar yerlerinin dağılımını inceleyen bilinen makaleleri dışında: Leila Erder’le kaleme aldığı 17. yüzyıl Anadolu'sundaki nüfus artışı ve gene o dönemdeki kentsel ulaşım makaleleri izlemektedir. Konusunda nadir örneklerden biri sayılan “Deve, araba” gibi 17. yüzyıl ulaşım araçlannın durumunu inceleyen makalesi de bu derlemede (No. X) bulunuyor. Gene bilinen ve kullanılan bir diğer makale 1560-1650 arasında Rumeli ve Arap vilayetlerindeki dokumacılıkla ilgili olanıdır. Makalelerin çoğu İngilizce yazılmış, tek istisna 1983’te Viyana Üniversitesi Yeniçağ bölümünün derlemesinde çıkan; Dubrovnık ve Venedik ticareti ve Osmanh ticari politikası, ile ilgili olanıdır. Bazı yönleri itiraza uğramış olmakla birlikte, bu derlemede yazarın "Notes on the prod. of Cotton and Cotton eloth in the XVI and XVII c. Anat.” four of European Econ. Hisl. Vll/a'deki makalesini de bu derlemede görmek isterdik.
ÎLBER ORTAYLI