Cihângîroğlu İbrâhim Aydın (1874 - 1948)'daki Millî-Mücadele'de Kars ve Atatürk ile İlgili Belgeler

M. Fahrettin Kırzıoğlu

doi:10.37879/belleten.1984.109

M. Fahrettin Kırzıoğlu

Anahtar Kelimeler: Cihângîroğlu İbrâhim Aydın, Millî Mücadele, Kars, Mustafa Kemal Atatürk

GİRİŞ

A) KARS İLİ VE ÇEVRESİNDE MÎLLÎ - MÜCÂDELE TEŞKİLÂTI (5 Kasım 1918 - 13 Nisan 1919)

İzahlarını, metin ve asıllarının klişeleri ile sunduğumuz bu belgeler, "93 (1877- 1878) Felâketimiz"den sonra, “savaş tazmînâtı’nın büyük kısmı yerine” Anavatan’dan koparılıp, Yerli - Halkın deyimiyle, "Kırk-Yıllık. Karagiinler" (1877-1917 Rus Çarlığı Esareti) çağını yaşamış bulunan "Kars - Ardahan (Oltu dahil) - Batum (Artvin dahil)’ gibi, "Millî - Misak”ımızda "Elviyei - Selâse" (=Üç-Sancak) denilen Anadolu'muzun kuzeydoğu bölgesindeki "Millî - Mücâdele" dönemi ve Kurtuluş sonrasına aittir. Bu bakımdan, tanıttığımız 28 belgeden, birisi (“XXIV.”) dışındakilerin hiçbiri, bir Karslı veya "Kırk - Yıllık Karagünler" içinde yetişmiş kimselerin kalemiyle yazılmamıştır. Çünkü, bu Üç - Sancak ve komşusu yerlerdeki Ermeni ve Gürcü gibi “Gayri - Rus Hıristiyanlar"dan asker ve vergi alan Çarlık İdaresi, onların gençlerini kendi mekteplerinde okutuyor, Harbiye, Üniversite ve öteki Yüksek - Okullarında bir “Vatandaş” olarak yetiştiriyordu. Halbu ki, "Müslüman - Türkler"\, kendi masraf ve gayretleriyle, Vakıf’tan ellerinde kalabilen maddî imkânlarıyla Mahalle ve Köy- leri’nde, “Medrese” adı verilen, ancak "Kur'âni - Kerîm" ile "İlmihâl ve Mevlid" okuyabilen, "Hâfızlık." mesleğini başaran, harekesiz gazete ve kitapları güçlükle okuyan, imlâsı bozuk ve yanlış “Okur - Yazar” olarak; Erzurum ve Trabzon gibi komşu yerlerde yetişen "İlk - Mektep" görmüşlerin seviyesinden de aşağı bir durumda kalmaya mahkûm etmişti.

Üç-Sancak bölgemizin ve komşusu olup, 7 Kasım 1917 Bolşevik İhtilâli'ni müteakip, açıktan açığa korkunç Ermeni kıyımlarına ve sinsi Gürcistân saldırışlarına uğrayan Nahçıvan - Revan - Gümrü (1837 den sonra resmen: Aleksandropol, 1924 ten beri de: Leninakan) gibi İran’dan koparılıp Ruslar eline geçen bölgelerin; ve 1578- 1828 arasında 250 yıl boyunca aralıksız “Çıldır Eyâleti"mizin merkezi olan Kıpçaklı - Atabekler ülkesi Ahıska ile Ahılkelek gibi Âars’la elbirliği ederek “Millî - Mücâdele”ye, Türklüğü ve Ailesiyle Nâmusunu korumaya girişen yerlerin yakın tarihi, halkının durumu, İstanbul'da basılan “Aarr” (1943) ve “Kars Tarihi" (1953) adlı kitaplarımızda tanıtılmıştır. Bu yüzden, burada ayrıca anmayı, gereksiz gördük. Yine “Kars Tarihi"nde: 1045 yılında /Inı’nın Bizanslılar eline düşmesinden beri artık, yarı müstakil de olsa, Doğu Anadolu ve bütün Kür - Araş boyları'rıda var olmayan bir “Ermenistan/Armenya"nın, 1827 de Revan Türk Hanlığı'nı yıkıp, ülkeyi istilâ eden Ruslar eliyle, dışarılardan köylü ve şehirli Ermeni getirilip, Türkiye ile Azerbaycan Türklüğü arasını kesmek için, Revan - Gümrü kesimlerine nasıl yerleştirilerek yeniden kurulma siyasetinin güdülmesi, özetle anlatılmıştır.

Kuzey - Azerbaycanlılar'm, İstanbul'da okuyan aydınları ile, Kırım da L lu Türkçü Gaspıralı Mu‘allim İsmail Beğ'in gazetesi sayesinde “uyanmış” ken: Tiflis ile Baku'da çıkardıkları Türkçe gazete ve dergilerle, konuşma ve davranışlarıyla, halkın içindeki “ Sünnîlik-Şi'alık" gibi mezhep ayrılığını ortadan kaldırmada başarı göstermesi, meyvelerini vermişti. “Ermeni Komiteleri"nin gizli-açık saldırışları ile, Çarlığın baskılı idaresine rağmen, 1905 ve 1906 yıllarında Baku’da, Gence de, Revan'da ve Kars'ta Müslüman - Türkleri yok etmeye yönelik davranış ve teşkilât kurmaları da, uyuşuk olanların bile gözlerini açmıştı. Daha 1912 yılında, Muş ve Bitlis'ten cinayet ve isyanlar sonunda hududu geçip Kars'a yerleşen Taşnakçı - Ermeniler'in “Cân- fidâ denilen silahlı fedâilerine karşı, Erzurum' nn Eleşgert ve Pasın hududlarından Kars'a sızan “Teşkilâti Mahsusa" ya bağlı gizli “C«n- bezâr (=Canından - Bezen) teşkilâtımızı geliştirip, üyelerini çoğaltmak için, Karslı Taşdan Efendi'nin, yazıp çoğaltarak köylere gönderdiği Cânbezâr Destânı"nin bir döıtlüğünde, bu milli - uyanış ve teşkilâtlanma ruhunu seziyoruz:

“Ermeni, ister ki, bir Beğlik (İstiklâl) ala;

İslâm - Milleti'ni, ayağa sala;

O da, bizim içün, çok ‘ayıb ola,

Bozak yığnağını, târumâr olsun” (bak. M.F. Kırzıoğlu, “Edebiyatımızda Kars-II. Kitap”, 1958 İstanbul, s. 83).

1914 Kasımı başında Ruslar'ia savaş fiilen Anadolu cephesinde başlarken, Erzurum Ermeni Meb'usu Karakin PASTIRMACI YAN'ın

başçılığında, Türkiye’den cinayet ve isyanlara katıldığından suçlu olarak kaçan ve “Kafkasya”daki Ermcniler'den “Gönüllü" adı altında kurulup Rus Ordusunun yanında bizimle vuruşan 6 İntikam Taburu, silâhsız Yerli - Türkler'i mezâlimle yok etmek ve yurtlarını bırakıp kaçırtmakla uğraşıyordu. Gayeleri, Müslümanlar'ı bu vahşî usullerle kırıp yok ederek, bir “Ermeni çokluğuna dayanan Ermcnistan"ı oluşturmaktı. Çünkü, Kars - Eli şöyle dursun, Mayıs 1918 de “Ermenistân Cumhuriyeti" olarak ortaya çıkan eski “Erivan (Revan) Vilâyeti"nde bile, Ermeniler azlıkta idi. 1908 de Erivan’da basılan Rusça resmî “Vilâyet Yılhğı”nda belirtildiği gibi, bu vilâyetin 7 Sancağı (“Uyezd”) ndan ancak: Gümrü, Yeni - Bayazıt ve Katolikosluk merkezi Eçmia- dzin'de Ermeniler çoklukta; ve öteki dört Sancakta, “Müslüman” (Türk) nüfusu daha çok olup, iki kavmin sayısı şöyle idi:

Erivan Sancağı'nda 242 köyde ; 70 643 İslâm, 45 329 Ermeni ;

Sürmeli (İğdır) ” 227 ” : 60 374 ” , 29 027 ” ;

Şerür - Dereelegez ” 163 ” : 55 085 ” , 20 842 ” ;

Nahçıvan Sancağı ” 167 ” : 59 503 ”, 44 616 ” .

“Sarıkamış Felâketimiz"de kış yüzünden 90 bin Mehmetçiğin soğuk ve hastalıklar yüzünden yok olması ve “Yedi - Cephede” savaşa mecbur kalmamız yüzünden, Rus Ordusu, toparlanarak, Şubat 1916 da Erzurum'u, daha sonra da, Görele'ye varınca Karadeniz Kıyılarımızı, Erzincan'ı, Muş’u, Bitlis'i, Hakâri'yi işgal edebilmişti. Çanakkale Zaferimizin neticelerinden biri olarak, 15 Mart 1917 de Çarlık, gününden önce çökmüş; iki mevsim süren Kerenski 11ükûmeti’nden sonra patlayan 7 Kasım 1917 Kızıl Bolşevik İhtilâli'yie, Anadolu'daki topraklarımızdan Rus Ordusu çekilmeye başlayınca, yerlerine geçen Ermeni Çeteleri, Erzincan’dan başlayıp, Nisan 1918 sonlarında Arpaçayı doğusuna kaçıncaya kadar, uğradıkları şehir ve köylerimizi, yangın yerine döndürüp; çoluk - çocuk dahil, silâhsız yüzbinlerce Müslüman - Türk'ü kırıp bitirmişlerdi.

Birinci - Cihan Savaşı sonunda, Araplar’m büyük ihâneti yüzünden yenik düşerek imzalamaya mecbur kaldığımız 30 Ekim 1918 uğursuz Mondros Mütârekesi, 6 ay önce “Kırk- Yıllık Kara günler" dek esaretten yeni kurtulmuş bulunan Üç - Sancak ile, yukarıda işaret edilen eski "Revan Vilâyeti” içindeki Türklüğün kalabalık olduğu yerler ve Ahıska - Ahılkelek Türkleri, Ordumuz’un 1914 Hudutları gerisine çekilme mecburiyeti karşısında, “sudan çıkmış balığa dönme” durumuna düşeceklerdi: Cânî, kaatil, suçlu olduklarından, buralardan kaçan Er- meniler, Mayıs 1918 Batum Mu'ahedesi'ne göre, 10 000 Km2 lik bir “Cumhuriyet” bölgesine çekilmişlerdi. Halbuki, İngiltere gibi bir eski-hâmî ve galip “Büyük-Devlet”, Ermeniler’i “Müttefik” sayıyor Türkiye’nin "Altı-Vilâyeti”ni (Van, Bitlis, Diyârbekir, Erzurum, Ela- ziz, Sivas) bile, Mondros Mütâkeresi'nin İngilizce metninde, "Armenya” gösteriyordu.

Bu Mütâreke'nin metni, Kars’taki Ordumuz'a da Kasım 1918 başında telsizle bildirilmişti. Bu umulmadık millî felâketi, çok dost saydıkları subaylarımızdan duyan Karslılar, hemen Mutasarrıf Hilmi (URAN) ile 9. Ordu Kumandanı Harputlu Yakup Şevki (SUBAŞI) Paşa' ya başvurarak: "Ermeni kurşunları ve süngüsü ile pisipisine ölmek- tense; silâhlanıp erce karşı koyarak şehîd olmayı, tercih edeceğiz” diyerek, yardım istediler; ve 5 Kasım 1918 günü, Mutasarrıflığın izniyle, "Wilson Prensipleri” ne dayanarak, "Millî-İslâm Şûrâsı”nın merkezini Kars'ta kurarak; Nahçıvan, Ahıska ve Batum'a kadar Türklük bölgelerine telgraflar ve mektuplarla, oralarda da bu millî müdâfaa teşkilâtının "Şu’beler” inin açılmasını dilediler. Aynı istek ve düşünce, Kıpçaklı - Atabekler soyundan, Rus Hukuk ve Ziraat Fakülteleri ile Almanya’da Maden Yüksek Mühendisliği tahsili yapmış olup, Eyuplu Deli - Hâlid (sonradan “Paşa”) Beğ’in 3. Fırkası’na öncülük eden büyük Mücâhid, “Prens” Osmân Server (ATABEK) Beğ’in başçılık ettiği Ahıskalılar’dan da, o akşam Kars’a gelmişti.

Böylece, bütün Türkiyemiz'de, uğursuz Mondros Mütârekesi’nin haftasında ve en önce, Kars ile Ahıska’da, "Millî Müdâfaai Hukuk” teşkilâtı kurulmuş oluyordu. Genç diplomatlarımızdan Sayın Bilâl N. ŞİMŞİR, 1976 da İstanbul’da basılan "Malta Sürgünleri” adh araştırma eserinde (s. 26-27), bunu, o zamanki havayı ve duygulan dile getirerek, şöyle belirtiyor:

"Ordu (Mütâreke’ye göre) çekilince, meydan Ermeni Çeteleri'ne kalacaktır. Ermeniler, İngiliz himâyesinde yürümek ve öç almak için, sabırsızlıkla beklemektedirler. (Üç-Sancak ile Ahıska, İğdır, Kamerli ve Nahçıvan’daki) Türk Halkı: Cân, mâl, nâmus kaygısındadır. Çekilmemesi için Ordu'ya yalvaranlar vardır. Ordu ile birlikte (Karsh Hâfız Kurbân Yurtseven gibi Ermeni mezâliminden gözü yılan ve Erzurum’a) göçe kalkışanlar da, az değildir. Ama Ordu, çekilmek zorundadır ve çekilir.. Halk, kendi kendini savunmak için, tedbirler almaya çalışır. /Muka’da bir de, Geçici Hükümet kurulur. Bu, çekilmenin birinci safhasıdır”.

"İngilizler, 11 Kasım 1918 günü Üç - Sancak'm yani Kars, Ardahan ve Batum'un da hemen boşaltılmasını isterler. İstanbul Hükümeti, İngiliz isteğine boyun eğer. Yakup Şevki Paşa, bu kez daha çetin bir durumla karşı karşıya kalır: Boşaltılacak bu yerlere, İngilizler ile birlikte Ermeniler'ie Gürcüler'in yürüyecekleri kesindir. Yerli Türk Halkı'nı, gözle görülür bir ölüm beklemektedir”.

"Ordu Kumandanı, çekilmeyi geciktirmek, zaman kazanmak ister. Yerli Türkler, Ordu'nun kalması, direnmesi için yalvarır. Yakup Şevki Paşa, Hükümetin buyruğuna karşı gelemez, direnişe karar veremez. Yalnız, Yerli Türkler'ın savunma hazırlıklarına (Ordu'dan terhis edilen yedeksubay, top ve makineli tüfeği kullanacak çavuş, onbaşı ve erlerden “gönüllü” kalmak isteyenlere müsâ'ade ile, fazla silâh ve cephaneden, malzemeden ve paradan zimmetle verme hususunda) yardımcı olur”.

"Kars'la ve Ordu'nun çekileceği Ardahan, Oltu, Artvin, Kağızman, Sarıkamış gibi yerlerde, (hepsi Kars’a bağlı olarak) Millî-Şûrâ (Şu‘be- si) Hükümetleri kurulmasını destekler. Bu minyatür Hükümetler, (İngiltere, Fransa ve İtalya gibi galip devletlerin, birer kanun ile kabul ettikleri “VVilson Prcnsipleri”nc dayanarak) Ermeniler'e karşı, kendi başlarının çâresini bulmaya ve bölgesel Kurtuluş Savaşı'na hazırlanırlar. Denebilir ki: Doğu'da Kurtuluş Savaşı 1918 yılında başlamıştır”.

(Bu gerçeği göz önünde tutarak: Batımızda, “İlk-Kurşun” anıtı ve törenleri; güneyimizde, “Düşmana ilk-kurşunu, Torosların yağız delikanlıları atmıştır” gibi konuşmalar ve yayınlar ile, 1919 Mayıs ortasından sonraki milli davranışları, “Yurt-Bütünlüğü” ölçüsünde öne sürmek, okul kitaplarına almak, yerinde olmasa gerektir!)

♦

* *

Merkezi Kars olan üç-Sancak ve çevresindeki Türklük bölgelerinin 1918- 1919 yıllarındaki Millî - Mücâdeleleri'ne âit 82 Belge'n\n sureti, "Kars'ın Son - Kurtuluşu'nun 40. Yıldönümü dolayısıyla” hazırladığımız ve "Kars'ı Tanıtına Derneği”mizin yayınlarından “2. Sayı” olarak 1960 ta İstanbul’da basılan "Millî Mücâdelede Kars, I. Kitap: BELGELER”, (23 Kasım 1918-8 Temmuz 1919 arasındakiler) de verilmişti. Bu kitapçığın başında (s. 5-7), 1919- 1957 yılları arasında, Kars Millî-Şûrâsı (18.1.1919 dan sonra) /Cenûbigarbî-Kafkas Hükûmeti"nden bahseden eser ve makalelere, işaret edilmiştir. Bunların dışında, sonradan tesbit ettiğimiz şu yayınların bulunduğunu da, belirtelim:

Nisan 1919-Ekim 1920 arasında Erzurum’da çıkan “Albay- rak" gazetesi;
“Cenûbigarbî-Kafkas Ccm'iyyeti İslâmiyyesi'nin vâsıtai neşri efkârıdır" şiarını her sayısında başlığı altına koyarak Batum'da “haftada üç def‘a neşr” olunan “SADÂYİ MİLLET" gazetesinin bütünü (27 Eylül I335/I9I9 tarihli ve 58 Numaralı sayısının ilk sayfasının başı, ekimizde klişe olarak verilmiştir. Ancak, 5 sayısını görebildik);
x9t9 da, “Erzurum-Onbcşinci Kolordu Matba’asf’nda basılıp, 25 Eylül 1919 da Erzurum’a gelen Amerikan Hey’eti Başkanı “Ceneral Harbord”a, Kolordu K. Kâzım KARABEKİR Paşa’nm yazıp verdiği, “Birinci - Kafkas Kolordusu'nun 334 (1918) Senesindeki Harekâtı ve Kieşhûdatı Hakkında ki “Rapor Sûreti" (yeni yazımızla iki sureti çıkmıştır: a - Kâzım KARABEKİR, “istiklâl Harbimiz”, 1960 İstanbul, s. 305-318; b-kapak klişesi ve sâdeleştirilmişi, bizim 197° te Ankara’da basılan “Kars İli Çevresinde Ermeni Mezâlimi”ne alınmıştır, s. 80 - 95);
Ahıskah, Maden Yüksek Mühendisi Osmân Scrvcr ATABEK in, G.K. remziyle, İstanbul’da “ YENİGÜN" gazetesinin 3 Aralık I9I9> 7 Ocak 1920 sayılarında çıkan değerli makaleleri: “Cenûbi- garbî-Kafkasya Türkleri" (bunu, İstanbul’daki “Millî-Kongre” teşkilâtımız neşrettirmiştir, sûretini, “Kars Turizm ve Tanıtma Derneği” nin 1966 da Ankara’da bastırdığı, “Kars Eli I. Çıldır - .Ardahan, Hanak - Posof” adlı kitaba, s. 9-13 aldık);
İngiliz Mütareke Komisyonu Mümessili Yarbay Alfrcd RAW- LINSON, “Adventures in the Near East" (Yakın - Doğu Maceraları), 1923 London (Allahuekber’de Uzun-Eyup çetesi fotoğrafları da var);
Oltu Millî - Şûrâsı'nın genç ve gayretli rüknü olan Yasin AKDAĞ (sonra, aile adı ile, HAŞÎMOĞLU) Beğ’in, “Kurtuluş Savaşı Tarihimizde Önemli Bir Noktanın Aydınlatılması", Kars Halkevi aylık dergisi “DOĞUŞ”, llkteşrin/Ekim 1939, s. 17-19; (Bu zâtın, Oltu Millî-Şûrâsı ve belgeleri üzerine yazdığı hâtıraları, 80 s. halinde daktilo edilmiş olup, belgeleri ile birlikte, Ankara’da DTCF binasının güney kesimindeki “Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi”nde, 58. Dosyada, 17321-17362 sayılarda bulunmaktadır);
(Kars Mutasarıf V.) Sami Sabit KARAMAN, “İstiklâl Mü- caselesi ve Enver Paşa”, 1949 İzmit (1920-1921 yıllarında Kars’ın durumu ve Bolşevik propagandasını anlatır.);
Dr. Târik (Zafer) TUNAYA, “Türkiyede Siyâsî Partiler, 18531952”, İstanbul 1952, s. 486-489;
“Ccnûbigarbî-Kafkas Hükûmeti”nin Parlamentosu’nda kâtip iken, 1921 de Posof’un kurtuluşundan sonra Askerî Okula ve Har- biyemizc girerek, sonra, Emekli Jandarma Albayı olan Posof-Arela köylü Fahri AKBAŞ’ın, 1960 tan sonra Ankara’da bir akşam gazetesinde tefrika ettirdiği “Tarihçe” si, Millî Kütüphane’deki koleksiyonlardan araştırılarak, bulunmalıdır; daktilolu bir sureti, elimizdedir;
Kâzım KARABEKİR, “İstiklâl Harbimiz”, 1960 İstanbul (13 Nisan 1919 daki İngiliz işgaliyle Merkez Kars dışındaki “Millî- Şûrâ Şu'beleri”nin kurduğu milislerin, Ermeniler ile mücâdelesi, yer yer anlatılmıştır);
1966 da Ankara’da basılan, “Kars İli I. Sayı: Çıldır-Ardahan- Hanak-Posof” adh ortaklaşa yazılan kitapta, bizim makalelerimiz: “lüksek Mühendis Osman Şener Atabek” (s. 54-58); “Çıldırlı Kahramanlar” (s. 59-60);
(Oltulu Edebiyat öğretmeni) Sami ÖNAL, “Millî Mücâdele'de Oltu”, 1968 Ankara.
Gotthard JAESCHKE, “Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Mondros’tan Mudanya’ya kadar: 30 Ekim 1918-11 Ekim 1922”, 1970 Ankara (yazarın, Almanya’da “28.1.1970”te “Misakı Millî’nin 50. Yıldönümü”ndc bitirdiği bu değerli eseri, Nimet ARSAN Hanım dilimize çevirmiş, TTK bastırmıştır).

İngiliz belgeleri ile kaynaklarını da inceleyen G. JAESCHKE, bu eserinde şunları belirtir; ki İbrahim AYDIN ile arkadaşlarının Malta’dan Ankara’ya TBMM’ne gönderdiği dilekçedeki haberlerin takvimini tesbite yarar:

5 Kasım 1918 de, “Harbiye Nezâreti (ordunun) terhis emri”ni verdiği gün, “Kars İslâm-Şûrâsı” kuruldu. 4 Aralık 1918 de, “Harbiye Ne- zâreti’nin, Şûrâ Milis Kuvvetleri'nin (ordumuzdan silâh ve malzeme alarak) Elviyei Selâse’de Türkler'i korumalarına dair emri”. 13 Aralık 1918 de, “General Beach (Biç), Kars'ta”. 26 Aralık 1918, “9 uncu Ordu’nun Kars’tan ayrılışı”. General Beach, Kars (Millî-Şûrâ) Hükümeti'ni tanımaya razı olduğunu, (Kars İstasyonunda Türkler’in direterek, 60 kişilik “Ermeni Hey’cti”ni yanında getiren bu General’e, karşı, Wilson Prensipleri ve resmî Çarlık nüfus istatistikleri ileri sürülen onbini aşkın Halk Mitingi’ni müteakip) beyân ediyor (ve Ermeni Hey’eti’ni tirenle Gümrü’ye geri gönderiyor)”. Genelkurmayımızın 1962 de Ankara’da basılan "Türk İstiklâl Harbi” kitabının I. Cildinin 167. s. deki "Cenubu Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkatai Milliyesi”nin kuruluşunun, “/ Ocak 1919” da gösterilmesi, bu kitaba da alınmıştır ki, yanlıştır. Bak. I. Belge’miz. "18 Ocak 1919: Kars'taki Milli Şürâ'nın esas teşkilâtı hakkında kararı” diye T. Z. TUNAYA’dan alınan haber, şöyle olmalıydı: “17 Ocak 1919 da, Nahçıvan’dan Batum’a, İğdır’ dan Ahıska’ya kadarki Türklük bölgelerinden gelen 131 Mümessilin Kars’taki Büyük-Kongresi, geceyarısını geçinceye dek sürmüş; varılan karara göre, Millî-Şûrâ adı yerine, Cenûbigarbî-Kafkas Hükümeti Muvakkatai Milliyyesi benimsenerek, ertesi gün 18 Ocak’da, coğrafyaya uyan bir ad alınmıştır.”

6 Şubat 1919, (İngiliz Generali George) "Milne (Baku’dan dönüşünde verdiği) Rapor’u(nda), Kars'ta (Yerli Halk Hükûmeti’ne karşı) zecrî tedbir lâzımdır” (demiş). 8 Şubat 1919 da, "Elviyei Selâse'- de, millî hareketler”. 19 Şubat 1919, (Erzurum’daki 9. Ordu Kumandam) "Yakup Şevki'nin, Kars Hükümeti'nin yardım istediğine dair (Harbiye Nczâreti’ne gönderilen) Raporu”. 14 Mart 1919, (Ardahan, Artvin ve Batum’a göz koyan) “Gürcistan'ın, Rize'yiistemesi” (19 Aralık 1945 Ajanslarındaki haberlerin başlangıcı!).

1 Nisan 1919, (İngiliz Generalleri) "Milne ile Thompson, Batum'da. (Kafkasya İşgal Kuvvetleri Kumandanı) Thompson, Tiflis'ten takviye birliği’nin Kars'a (tirenle) yollanmasını emretmiştir”. (Tiflis’ten gelip, Kars-Dereiçi’ndeki kışlalara yerleşen İngiliz Takviye Birliği’ nin, Mîrlivâ Deawey’nin tertibi ile) 12 (değil, 13) Nisan 1919 da, (Millî Meclis, makineli tüfekli ve elbombah askerlerle kuşatılarak, erkânı hile ile yakalanan) "Kars Hükümeti'ne son verilmesi”; (ve aynı gün, önceden Tiflis’te bozuk bir Türkçe ile basılan ve uçakla şehir, kasaba ve köyler üzerine atılan) "Thompson'un Kars Beyânnâmesi” (sureti için bak. “Millî Mücâdelede Kars, I. Kitap BELGELER”, s. 50). Burada, "13 Nisan 1919”da, (Gümrü’den getirtilmiş bulunan Ermeni Generalleri) "Osebyan ile Gar^are(Korgan)o/'’un, Kars idaresini üzerlerine alması” deniyorsa da, yanlıştır. Bunlar, ancak 30 Ni- san’da idareyi ellerine alabilmişlerdir. Bu arada, 14 Nisan'da; 6 Türk -f- 1 Malakan + 1 Rum’dan kurulan ve Meşhedi-Samed Ağa ile Çıldırlı Dr. Es<sub>c</sub>ad OKTAY'ın Reis ve Muavin olduğu 8 kişilik bir “Halk İdare Hey'eti", aynı Meclis binasında işbaşına getirilmiş; İngiliz kılığında azar azar tirenle gelen Ermeniler, şehre ve eski köylerine yerleştikten sonra, adıgeçen Ermeni Generallerinden birincisi, Vali ve İkincisi Kumandan olmuş; koalisyondan savuşarak çekilen Türkler’in yerine, idareyi ele alabilmişlerdir. Bu da, G. JAESCHKE’nin yazdığı, “27 Nisan 1919, Milne Kars'ta" bulunduktan iki gün sonra, olmuştur.

İngiliz himayesinde yeniden Kars'a doluşan Ermeniler, ancak KızılçakçakjŞüregel-Kars-Sarıkamış gibi demiryolu boyunda ve Kağızman ile Zarşat (!927 den beri, “Arpaçay” ilçesi merkezi) gibi yerlerde hâkim olabilmiş; Akbaba, Çıldır, Göle, Oltu, Allâhüekber-Dağı, Kara- kurut/Ortakale ve Pernevut bölgelerindeki “Millî-Şûrâ Kuvveti" olan milislerimizden, gözleri yılmıştı. G. JAESCHKE’nin kitabında, 50 Nisan 1919 da, “Harbiye Nezâreti'nin (Ingiliz Amirali A.G.)” Calthorpe’un Notası’nda zikredilen Şûrâlar hakkında Kolordulardan Rapor istemesi” de, bu yüzdendir.

“Anavatan"ımızın bucağı olan Üç-Sancak, böyle millî varlık gösterme ve davranışları yüzünden, “28 Ocak 1920" günü, “Son/İV. Os- mânlı Meclisi”nin ittifak ve çoşkunlukla benimsediği 6 mâddelik “Millî-Mîsâk”ımmn 2. Mâddesı'nde yer almıştı. Ancak, Ingilizler' den maddî-manevî güç alan Ermeniler, Kars'ta gittikçe, kırgın ve mezâlimini arttırıyordu. Bu yüzden çok bunalan Şüregel köylerinden İran yoluyla Millî Azerbaycan Cumhuriyeti'ne kaçarak yardım isteyenler olmuştu. Bu İkinci Türk Cumhuriyeti’nin (I. si, Dağıstan’dı) Merkezi Baku'dan, milislerini çoğaltsın ve Ermenilere karşı direnmesini güçlendirsin diye, elaltmdan bir kuryenin getirdiği heğbe ile birkaç bin al- tın-ruble, Akbaba’da kahraman mücâhid Hâci-Abbâsoğlu Mehmed (AKBABA) Beğ'e, “yardım” olarak gönderilmişti. Şimdi bu “yar- dım”dan, Azerbaycan’da iktidardaki ‘“ademi-merkeziyyetçi” bilinen Müsavat Fırkası’nın, başka bir gaye de güttüğünü seziyoruz. O da, G.J.’nin, mühim bir Ingiliz belgesinden (“Documents on British Foreign Policy, 1919- 1939, First Series, VII. cilt, 734. s.) naklettiği, şu haberdir:

(Afşarlı Nâdir Şâh’ın geri almasıyla Gence’de kalan bir Osmanh Topçubaşı’nın torunlarından olan ve iyi Fransızca bilen Ali-Merdân TOPÇIBAŞI’yı, Azerbaycan Hükümeti, birçok belgelerle ve bir “Hey’et”in başında, Paris’teki “Sulh Konferansı”na katılarak, Azerbaycan’ın istiklâlinin tanınması ve başka isteklerinin yerine getiril- meşini sağlamak üzere göndermişti. Ermeni zulmünden, daha yakındaki Eleşgert ve Bayazıd’a değil de, Maku ve İran üzerinden Baku’ya kaçıp barınan birkaç “Şüregelli Şi‘a âile”ye bakma ve Akbabah Mehmed Beğ’e nakdî yardıma karşılık olacak, dünyadan ve “Mil- lî-Mîsâk”ımızdan habersiz bulunan, Azerbaycan Başdelegesi) “Top- çıbaşef'in", “31 Mart 1920” günkü oturumda, “Batum ve Kars'ın Azerbaycan'a ilhâkını istemesi". Biz, iki Türk kaynağında da anılan Millî- Azerbaycan Cumhuriyeti'nin bu ters-tutumuna işaret ederek; Haziran 1534 te, “Gönüllü" olarak “Anadolu-Türk Birliği"ne katılan ve “Doğu- Serhaddimizin bekçisi” olanların torunları Karslılar'm, “Azerîcılik" davranışlarına karşı çok dikkatli olmasını diliydim:

Kolordu Kumandanı Kâzım KARABEKİR Paşa’nın, Erzurum'dan millî vazife ile Baku’ya gönderdiği askerî-hekim Dr. Gençağaoğlu Fuad Sabit Beğ, “25 Aralık 1919” da Baku’dan ona yazdığı ilk “Rapor" unda diyordu ki: (15 Eylül 1918 de, Bolşevik ve Ermeni kuvvetlerine karşı kanını dökerek Baku’yu kurtaran Türk Ordusu, Mütâreke’ye göre geri çekilip de, Ingilizler buraya geldikten sonra, iktidardaki) “Müsâvât Fırkası'nin ileri gelenleri”, “Türkiye’ye karşı, nazarları hod- bînâne (bakışları bencil) olan bir zümreye istinad ediyor.... Azerbaycan’ın siyâsî menâfiini, Türklüğ'ün menâfii ile hemâheng telâkki etmeyüp; infirâdcı (ayrılıkçı) bir siyâsete meyyâldirler”. Yine Dr. Fuad Sabit, 7 Mart 1920’de Baku'dan yazdığı ve Erzurum'da K. KARABEKİR Paşa'ya ulaşan mektubu’nda diyor ki: “Azerbaycan, Elviyei- Selâse'nin (Kars-Ardahan/Oltu-Batum/Artvin’in), kendi vesâyeti altında, Mâverâyi-Kafkas (yani: Azebaycan - Gürcistan - Ermenistan) Konfederasyonu'na girmesi şartını, ileri sürüyor” (K. KARABEKİR, “istiklâl Harbimiz”, 1960 İstanbul, s. 491, 520).

Yeni- Türkiyemiz’in imzaladığı 1921 Moskova ve 1923 Lozan Muahedeleri'nde Murahhasımız olan Sinoplu Dr. Riza NUR da (“Resimli Türk Tarihi”, 1924 İstanbul, II. 264), şunları belirtiyor: “Genç Azerbaycan Hükümeti, Ermeni ve Gürcüler gibi millî düşünemiyor, öyle hareket edemiyordu; belki ‘aksine gidiyorlardı. Hattâ, menfaatlerini bilemiyor, aldanıyorlardı. Türkiye ‘aleyhine bile düşünmüşlerdi”.

“AzerbaycanlI kardeşlerimiz, bizim Van ve Bitlis'i vermek; bu hususta Ermcniler'e her suretle yardım etmek üzere, onlar ile mu'âhedc bile yaptılar. Azerbaycan'. Şimâlindcn, Dağıstan'ı-, cenûb ve garbinden de, Türkler'ie meskûn olan Zakatal Ahıska, Kars ve Batum'u ilhâk etmek istiyordu. O vakit Kars ve Batum taraflarında bir Türk Cumhûri- yeti (Cenûbigarbî-Kafkas Hükümeti) vardı. İngilizler, oralara girip, bu Hükûmet'vn A'zâsmı M alta'ya götürmüş; buraları Ermeniler'le Gürcüler'e taksim edip, vermişlerdi”.

B) CÎHÂNGÎROĞLU İBRAHİM AYDIN (1874-1948)

Klişe ve suretleriyle izahlarını verdiğimiz Belgeler'in sahibi ve onlarda kendisinden çok söz edilen, rahmetli Cihangîroğlu İbrahim AYDIN'\n hâltercümesini, kısaca tanıtalım. Bunları yazarken: Kendi ağzından son yıllarında tuttuğumuz notlara, perakende yazılı hâtıralarına, yaşdaşlanndan öğrendiklerimize ve onun son 24 yılını tanımamıza dayanıyoruz.

Osmânlılar'ın, Anadolu'da “Millî-Birliği Kurmak.” isteğiyle ortadan kaldırdığı “Beğlikler” den, sülâleden olanlar, Mısır-Kölemen Devleti'ne değil de, hep Doğu'ya, Azerbaycan'a doğru âileleriyle kaçıp, yerleşiyorlardı. 1425 de İzmir çevresindeki Aydınoğlu sülâlesinin son Beğliği de yıkılırken, bunlardan Süleyman Beğ, sâdık adamlarıyla âilesini-evini develere yükletip, koyun-sürülerini de çobanlarıyla birlikte alarak, doğuya savuşup, Akkoyunlu ülkesine kaçıyor. Yolda, Yozgat'tan boydaşı “Pozuk” (Bozok) obalarından da ona uyup göçenler olmuş. (Uzun-Hasan Pâdişah’ın, 1467 de Karakoyunlular’ı yıkmasından sonra olacak) Aydınoğlu Süleymân Beğ yaşh iken, obaları ile Eleşgert- Ovası'na yerleşiyor. Sonradan bunun torunları, (kışlak edinen Kara- koyunlu boyu “Sahatlu”dan adını alan) “Sahat-Çukuru” (Revan- Ovası)na yerleşmişken, Afşarlı Nâdir Şâh, (1746 Hudut-Kesimi’nden sonra olacak) bunlardan, Mehmed Beğ oğlu Aydın Beğ'i, “dayıları Ça- panoğlular” ile birlikte, bir yanı batak-sazhk olan Gümrü'ye yerleştirip, İran hududunu korumaya memur ediyor.

Bir yaz, kurak geçip, çok çekirge baskınından ekinler de biçilmez olunca, kıtlık kopuyor. Tahıl kuyularını açtırıp, un yaptırarak, sac- ekmeği pişirttirip, hayrat olarak yoksullara dağıttıran bu Aydın Bey için, Dilan (Kızılçakçak/Akyaka’da yeni adı, “Sulakbahçc”) köyü için söylenen şu tekerleme, Arpaçay köylerinde hâlâ bilinmektedir:

“Kuruldu, Aydın'm sacı »Yığıldı Dilan'm acı” (26 Mayıs 1948 günlü “Kars” gazetesinde çıkan, “Rahmetli Cihângiroğlu ibrâhim Beğ’in Hâltcrcümesi” adlı yazımız). Bu Aydın Beğ'ın oğlu CıA<3ngfr’in oğlu 'Aziz Beğ zamanında Ruslar, 1827 de Revan-Türk Hanlığı'nı yıkıp yurdunu istilâ ederken, Gümrü'yü de büyücek bir köy iken ele geçiriyorlar. Buranın halkı da resmi kütüğe yazılırken, (Rusçada “H” sesi yerine “G” söylendiğinden), ‘Aziz /?<ğ'in âile-adı, “Cigangirof" (Cihân- giroğlu) ve komşuları arasında da “Cihanglrzâde" diye yazılıp söyleniyor. Bu 'Aziz Beğ'in oğlu Mehmed Beğ, Şüregel'de Karakilise köyü eşrafından Muğan-Beğlcri âilesinden “Şarabanı" (Farsça: “Şahra-Bânû”) Hanım ile evleniyor. Bunlardan, sırasıyla: 'Aziz, İbrahim (r. 1290/m. *874)» Hasanhan, Tükezbân ve Aydın doğuyor. Gümrü'de, dokuz yaşına kadar “Mollalar”dan: Kur'anı-Kerîm, Din-Bilgileri ve Farsça okumakta olan İbrahim'in babası Mehmed Beğ, oradaki koyun-sürüleri ve ekinlerle uğraşmayı, amcası çocuklarına bırakarak, 1882 de Kars'a göçüp, Kayabaşı Alahallcsi'nde (şimdiki Beden Eğitim Bölge binası arkasında) aldığı bir evde yerleşiyor; mütcahhidliklc uğraşıyor; çocukları, lusufpaşa Câmii'nde Karslı Eşref Hoca'nın başında bulunduğu “Medrese"ye devam ediyor. Üç yıl da, Aarr’taki “Şehir Mektebi”nde Rusça okuyor.

Çarlık Rusyası, muvazzaf-asker (saldat) sınıfından ayrı olarak, yeni istilâ ettiği ve “Oblast" (Askerî-Vilâyct) usulüyle idare olunan Kars ve Balum yerli Türk halkı dışındaki eski tebaasından Müslüman ve (Rus olmayan) Hıristiyan ahâlinin zengin ve cşrâf ile muteberâ- nının oğullarını, zâtî-atları ile ve ayrı giyim-kuşamlı olarak “Kazak." denilen “Gönüllü-Atlı Sınıfı”na alıp, talim ve terbiye ettirirdi. Ordu müteahhidi olan “Cigangirof" Mehmed Beğ'in 15 yaşına gelen oğlu İbrahim de, Aarr’taki “Aleksandropol (Gümrü) - Kazak zl/<yı”nın 3. Bölüğü’nc yazılıyor ve beş yıl burada süvari-kazak talim ve terbiyesi görüyor. 1903 te, “Aacfl/r-i'uAayı” adayı çıkacakken, Cihangtroğlu İbrahim ile, kendisi gibi Türk olan üç arkadaşı, “Gizli İslâm Cemiyeti" ile ilgileri tesbit edilmiştir” diye, Bölük’ten atılıp, “Sürgün” cezasına çarptırılıyorlar. Bu da, Bayramlar’da, Kars-Osmânlı Şehberderhanesi ile yakın ve gizli temasından ileri gelmişti. Baku ve Dağıstan’da sürgün kalan İbrahim Beğ, altı ay sonra, aynı yılda çıkan “Af Kanunu”n- dan yararlanarak, Kars’a dönünce, Kasım 1903 te, “Göle Orman Muhafaza Memurluğu”na tayin ediliyor; dörtbuçuk yıl bu silâhlı vazifede bulunuyor. Son bir yılını, Göle kadrosunda iken, Kars merkezinde geçiriyor. Bu arada, Japon Savaşı’nda Rusya yenilmiş; 1905-1906 yıllarında: Baku’da, Gence'de, Karabağ'da Ermeni-Komitecileri'nin başlattığı “Ermeni-Müselman Davası” denilen silâhlı çatışmalarda, soydaşlarını korumak için iki yıldır Karabağ'da çetebaşı olarak Ermenilerce vuruşan Cihangir oğlu Hasanhan ve Aydın Beğler, yakalanmasınlar diye, mücâhid çeteleriyle birlikte 1906 da Aras’ı aşarak Tebriz Vilâ- yeti'ne geçmişlerdi.

Azıtan Ermeni Komitecileri'ne karşı Türkler'in de toparlanıp teşkilât kurmalarını teşvik eden Kars Askerî-Vâlisi Samoylof, burada, İbrahim Beğ’in de kurucularından olduğu, “Neşri Ma'ârif Cemiyeti”ni kurduruyor. İbrahim Beğ, ayrıca, gizli olarak, Azerbaycan'da Ermeniler'e karşı kurulmuş bulunan “Difâ'î Partisi” ne girmiştir. 1907 yılı başlarında da, Kars Şehbenderimiz'in delâletiyle gittiği Erzurum'da, bizim “İttihâd ve Terakki Fırkası”na, “yemin ederek” a‘zâ olmuştur. İki Mücâhid Kardeşi İran'a savuşarak orada mücâdeleye devam eden “Orman Memuru” İbrâhim Beğ'in, onlarla muhaberesi ve Şehberhane- miz’ie yeniden teması, gözebatıyor. Aile dostları olan Gürcü soyundan Âarr Polis Komiseri’nin, “dostça öğüdü”nc uyarak, yakalanıp sürgün edilmemek için, 1907 yazında, “Erzurum İttihâd ve Terakki Şu’be- si”nden gelen talimâta uyarak, izinle Gümrü'ye varıp, bir sürü koyunu Baku'ya götürüp sattıktan sonra, ilk eşi ile çocuklarını da yanına alarak, Karabağ üzerinden savuşup, Kardeşleri'nin yanma varıyor.

Khoy’da, Tebriz çevresinde Meşrutiyet taraftarlarına yardımcı olarak, hem Şâhcılar, hem de İşgalci Ruslar ile mücâdele eden bir çetenin başına geçiyor. Güney-Azerbaycan müelliflerinden ünlü Kesreni TEBRİZİ’nin Tebriz’de neşrettiği Farsça “Perçem” adlı büyük gazetenin, klişesi verilen şimdiki takvimimizle, 15 Mart 1941 tarihli ve 64 sayılı nüshasının ilk sahifesindeki fotoğraf ve yanındaki kısa izahatta: “Karslı İbrâhim Aka ile kardeşleri Aydın Paşa ve Haşan Big”in, h. 13261329 (1908-1911) yıllarındaki mücâdelede hizmetleri ve erlikleri, övülerek anlatılıyor. Bu sırada, Türkiye’den de, “Teşkilâti-Alahsıîsa” miza yazıh gönüllü subaylarımız bile, Tebriz Vilâyeti’ne geçerek mücâdeleye katıldığından, ibrâhim Beğ, onlarla da işbirliği ediyor (1924 te Atatürk’ün Kars’a gelişinde verilen Öğle-Yemeği’ne davetlilerden olan Erzurumlu Küçük-Kâzım Beğ, o zaman Jandarma Teğmeni olup, İran’daki “Teşkilâti-Mahsusa”mız arasında idi).

"Karslı Üç Kardeş”, Rus işgalci birliklerine geceleri baskın yaparak, çok zayiat verdiriyorlardı. Bu arada (Kars’tan/Türkiye toprağından geldiği ve mücâhidlerinin sayısı bini aştığı için, “Paşa” lakabıyla tanınan) Aydın BeğfPaşa, Khoy'da 7.1.1911 de şehid oluyor. Ruslar, takviye birlikleri alarak Mücâhidler'i ezip yok etmeye girişince, İstanbul'dan gelen emir üzerine, Ekim 1912’de Osmânlı Subayları ile birlikte İbrahim Beğ de, eşiyle çocuklarını, Tahran’a gönderdikten sonra, 700 mücâhidlc, Van Vilâyeti hududuna geçiyor. Kars'a dönen Hasanhan Beğ'i, Ruslar yakalayıp, Ejderhan'a sürgüne göndermişlerdi. Van’a kaçıp gelen İbrahim Beğ idaresindeki mücâhidlerin 2/3 si, az sonra izin alarak Tebriz ve Karabağ bölgelerindeki evlerine döndüler; hepsi bekâr olan 230 kadarı, kışı Van köylerinde geçirdiler. Bu sırada, Birinci- Balkan Savaşı bitmiş, 155 günlük şanlı bir müdafaamızdan sonra Edirne’yi, 25 Mart 1913 te Bulgarlar teslim almıştı. Ittihadcılar, "Teş- kilâli-Mahsusa”dan olan İbrahim Beğ'i, "Gönüllüleri” ile birlikte İstanbul'a çağırdılar; Trabzon üzerinden, oraya gemi ile gidildi. Kaymakam Enver Beğ’in emriyle bu "Gönüllüler”, İstanbul'da üçbuçuk ay, "Meteris Çiftliği”nde tam bir askerî talim gördüler.

Müttefikleri Yunanistan, Sırbistan ve Karadağ ile rakibi Romanya, Bulgaristan'dan ve Türkiye'den aldığı yerlerden kendilerine komşu bölgeleri koparmak isteyince, 29 Haziran 1913 te, “İkinci-Balkan Savaşı”, Bulgarlar aleyhine başlamıştı. İstanbul’dan "Kafkas-GönüllüTaburu” ile Kumandanı İbrahim Beğ de, Yüzbaşı Süleymân ‘Askerî Beğ’in Alayı'nm öncüsü olarak Edirne'yi kurtarmaya gelmişti. 21 Temmuz 1913 günü, Istanbulkapısı'ndan Edirne'ye ilk girerek, Selimiye-Câmii önüne varan, Karslı Cihangirzâde İbrâhim Beğ”in Gönüllü Taburu olmuştu. Bulgarlar, şehri boşaltarak, sahra savaşma hazırlanmıştı. Alayı’nın öncüsü olarak ilerleyen İbrahim Beğ'in Taburu, Bulgarlar'a baskın yaparak: 164 er, 4 subay ve 1 doktor ile, Alay Kumandanı Ignazof’u tutsak almış ve Edirne'de Hurşid Paşa’ya teslim etmişti. Bu üstün yararlığına karşılık İbrahim Beğ, bir "Liyâkat-Madalyası” ile mükâfatlandırılmıştı. Ağustos 1913 te Bulgarlar ile yapılan Iskeçe ve Eğridere Muharebeleri’nde de, yararlığı görüldü. Bu sırada, Ejderhan'daid sürgünden kaçan kardeşi Haşan Beğ de, İskeçe Muharebesi yapılırken gelip kavuşmuştu. Türkiye- Bulgaristan Barışı (29 Eylül 1913 te İstanbul’da) imzalanınca, cepheden Edirne'ye dönerek; oranın Eşrâfı’ndan “Koyunbabaoğlu” Emekli Yüzbaşı Şükrü'nün genç kızı Melek Hanım ile evlendi.

Bir yıl Edirne'de, “Teşkilâtı-Mahsûsa”ya bağlı olarak kalmıştı. Birinci Cihan Savaşı kopunca, işe yararlığını çok beğenmiş bulunan Harbiye Nâzın Enver Paşa, bu İki-Kardeş'ı, “ Gönüllüler”\y\e birlikte, 1914 Kasımında “Teşkilâtı-Mahsusa” kadrosuyla, Irak ve İran Cephesine gönderdi. Balkan Savaşımız'da “Hamidiye”nin Kahraman Kaptanı, Millî-Mücâdelemiz’in seçkin büyüklerinden rahmetli Hüseyin Rauf ORBAY, Kastamonu Meb'usu iken, “2 Haziran i94i”de, “Riyâ- seti Cumhur 'Umûmî Kâtipliği”nin yazdığı tezkirede sorulanlara, 4 Haziran 1941 de verdiği cevabında, bu İki-Kardeş'in, maiyetinde çalıştıkları bir yıla varan müddetteki hizmetleri için, şunları yazmıştır:

“Karslı Cihangirzâde Bay İbrahim ile kardeşi Bay Haşan, 1914 senesi nihayetinde Irak'la ve İran'da kumanda ettiğim kuvvetlere, iltihak ettiler. İran'da Kirint kasabası ve civarında, üstün Aşiret Kuvvetleri'yle vukua gelen şiddetli iki muharebede, emsalleri arasında dikkati çekecek mertebede, yararlık güsterdilcr. Refakatimde, bir seneye yakın hizmetleri müddetinde, dürüst hareketleri ve metin ahlâkları ile de, arkadaşlarının muhabbetini kazandılar”.

“Dört sene sonra da (1919 da), bu İki Kardeş’i, Alalta’da Esirler Kampı'nda buldum; ve iki seneye yakın, her hareketleri görülür vaziyette, bir arada bulunduk. Çok çetin maddi müşkilât ve yoksuzluk içindeki tavrı hareketleri, diğer daha büyük mevki ve mcs’uliyet de- ruhde etmiş bazı vatandaşların tavrı hareketlerine nazaran, dürüst ve vakurâne idi. Vatanımıza sevgileri, büyüklerine saygıları, hiçbir zaman gevşemedi”.

“Benim gördüğüm ve bildiğim zamanlarda, her iki Kardeş de hizmetlerini, maddi mükâfat beklemeden ifa etmişler; büyüklerine saygı ve bağlılık duygusu, hürriyet ve istiklâl aşkı ile çalışmışlardır”.

H. Rauf Beğ, Afganistan'a vazifeyle gittikten sonra da bu cephede, Filibeli Hilmi ve Galatalı Şevket Beğler'in maiyetlerinde “Fahrî-Alay Kumandanı” olarak hizmet gören İbrahim Beğ, İran Ccphesi'nde Ruslar' la savaştan sonra 1916 başlarında Bağdad'a gelince, “Irak ve Havâlisi Umum Kumandanı” olan Halil (KUT) Poja’nın emrinde çalıştı. Bizden ikinci bir Madalya, ve müttefikimiz Almalılardan “Dcmir-Salib Nişanı” aldı. 29 Nisan 1916 da kazanılan Kut'al-'İmâre muharebesine katıldı. Burada tutsak alman İngiliz Generali Toıvnshend ile maiyeti ve erlerinin muhafazasına memur edildi. 11 Mart 1917 de Bağdad düşünce, elimizdeki İngiliz Esirleri’ni, “Garnizon Kumandanı” sıfatıyla, “Gö- nüllüler”inin muhafazasında götürerek, Musul'daki garnizonumuza teslim etti. Araplar, artık heryerde isyan ederek İngilizler'e yardımcı olduğundan, Irak da bizden kopuyordu.

İbrahim Beğ'in “Teşkilâtı-Mahsusa” dan olan “GönüllüleP'i ise, dağılıp evlerine dönme izni alıyorlardı. 1918 kışı bitmek üzere iken İbrahim Beğ, Musul'dan İstanbul'a çağrıldı. Bu sırada, 3 Mart 1918 Brest-Litou.sk Mu'âhedesi ile, Bolşevik Rusya, “Üç-Sancak” bölgesinin Anavatanımıza kavuşmasına razı olmuş; ancak, “serbest plebisit” yapılması şartını koşmuştu. “Başkumandanvekili ve Harbiye Nâzın Enver Paşa”, yeni vazifeler için onu, İstanbul'a getirttirmişti. Edirne'ye dönüp, âilesine kavuştuktan sonra, 25 Nisan 1918 de Âarr’ın Ilk-Kur- tuluşu üzerine, Mayıs 1918 sonunda Trabzon üzerinden âilcsiyle birlikte, I-ahrî-Alay Kumandanı” sıfatıyla Kars'ta 9. Ordu Kumandanlığı emrine gönderildi. Kolordu K. Yakub Şevki (SUBAŞI) Paşa, Haziran 1918 ortalarında İbrâhim Beği, Kars'ın “Ermenistan Cumhuriyeti” hududu boyundaki Kızılçakçak (Akyaka) kasabasının merkez olduğu “Şüre- gel Kaymakamlığı”na tayin etti; kadrosu, mülkî değil, askerî idi. Ona verilen hususî vazife de, doğup büyüdüğü Gümrü şehri gibi, Arpaçayı solunda kalıp “Ermenistan'a bırakılan yerlerdeki Türkler'den, beriye aileleriyle göçüp gelecekleri teşvik etmek, onlara kolaylıklar sağlamaktı, öyle de, yapıldı: Gümrü ve Revan/Erivan'ın Türkler'i, göçerek Türk- Bayrağı altında, Kars'a yerleşiyorlardı.

Bu arada, 30 Ekim 1918 de uğursuz Mondros Mütârekesi imzalanmıştı. Buna göre, “Doğu'daki (Tebriz’e, Baku’ya ve Dağıstan’a varmış olan) Türk Ordusu, 1914 Hududlan gerisine çekilmek” mecburiyetinde idi. Sonu yokedici olan bu haberi duyan Karslılar, (Ingiltere’nin de bir kanun ile benimsediği) “Wilson Pensipleri”ne göre, yukarıda işaret edildiği gibi, 5 Kasım 1918 günü, “Millî İslâm Şûrâsı” adıyla bir yerli hükümet teşkilâtı kurup, “boşaltılacak öteki Türk- İslâm ' bölgelerinde de, bunun şu’belerini açtırmaya çalışıyorlardı. Yedeksubaylıktan terhis edilen Avukat Erzurumlu Hüseyin Avni ULAŞ, Kars'ta", Rusya'da Hukuk Fakültesini de bitirmiş bulunan Ahıskalı Maden Y. Mühendisi Osman Server ATABEK ile Revanh Avukatlar da, bu uğurda “akıl-hocalığı” yaparak, konuşmalar ve konferansları ile, halkı elbirliğinc çağırıyorlardı.

Bu durum üzerine, 9. Ordu K. Yakub Şevki Paşa, 15 Ağustos 1918 de “Anavatan'a Katılma İstekleri Mazbataları”, Sultan VI. Mehmed Va- hideddin’in bir Fermanı ile kabul edilen “Elıiye-i-Selâse”de kurulan Yerli-Hükûmet'in başına: Edirne'de, İran ve Irak Cepheleri'ndeiâ savaşlarda yararlığı görülen ve “Osmanlt-Türkliiğu ne bağlılığı” su götürmez olan "Cihângîrzâde İbrahim Beğ”i geçirtmek için, altı ayı geçen bir müddetten beri onun Kaymakam bulunduğu Kızılfakçak'tan ayrılıp Kars’a gelmesini uygun gördü (aslında, 2/3 Kasım 1918 de İstanbul’daki “Son Ittihâdcılar Toplantısında da, Enver Paşa ve arkadaşları, bu husustaki bir kararı, Erzurumlu-Ebülhindili Kösezâde Cafer ERÇIKAN Beğ’e verip, Ahıska’da 3. Fırka K. Eyyublu Dcli- Hâlid Beğ’e de göndermişlerdi). Ordubad’dan Batum’a ve Kağızman’ dan Ahıska’ya varınca olan Türklük bölgeleri'nden, "Milletvekili” adıyla seçilen Halk-Temsilcilerinin, 30 Kasım 1918 de yaptıkları "İkinci- Kars Kongresi”ne, İbrahim B. ile birlikte, 60 kişi katılmıştı. Bu kongredeki “ittifak”la varılan karâra göre, Cihângirzâde İbrahim Beğ, "Fahrî- Alay Kumandanlığı” sıfatı üzerinde kalmakla birlikte, Âari’taki "Alilli Islâm-Şûrâsı Merkezi 'Umûmîsi Re’îsi” seçildi.

Klişesini verdiğimiz, 15 Ağustos 1918 de Dolmabahçe Sarayı önünde çekilmiş bulunan 16 kişilik "Elviye-i Selâse (Kars-Ardahan/Oltu- Batum/Artvin = Üç-Sancak) Ârâyi-'Umûmiyye Mazbata!arı”m Pâdişâha getiren “Hey’et”teki 12 zât, bu 30 Kasım 1918 Kars Kongresi’ne, bölgelerinin “Milletvekili” olarak katılmış tarihî kimselerdir (öteki dört kişi: Saray Mihmandarı Nebil BUHARALI, Acarah Khamşi- oğlu Temür Paşa, Gürcü Prensi Çavakhofve Rum Temsilcisi Kayserili Murat Bunyatof’tur). İbrahim Beğ’in bundan sonraki hizmetleri ve başına gelenler, klişeleriyle metin ve izahlarını sunduğumuz 1924 yılına kadarki “Eelgeler”den anlaşılmaktadır. 1921-1927 arasında Kars Belediye Re’îsi olan bu zât, Kars C.H.F. Reisi ve çckemiyenlerin iftiralarıyla, 1927 güzünde işten el çektirilmişti. Sonunda, Ankara'ya gidip, müdafaalarıyla, kendisini temize çıkartmıştı. Gümrü'de kalan atalarının emlâk ve arâzisi ile, Kars'ta, 25 Nisan 1918 de kaçarken Ermeniler'in yaktığı baba-evinin yerine, Devlet ona “Emvâli-Mctrûkc” den, uygun ve güzel bir ev ile bir tarla, ayrıca İstanbul - Sirkecide Aydın otelini vermişti. Başkaca, serveti yoktu. "Kırmızı Şerîdli İstiklâl Madalyası” da almıştı. Melek Hanımdan doğan çocukları, küçük yaşta veya okuyordu. "Keresle Ticareti” ile uğraştı.

A/a/Za’dan sürgünlük arkadaşı ve oradan dönüşte birlikte Batum’a çıktıkları Karabağh Müderris ve fikir-adamı Ahmed AGAOûLU’nun da “Kurucular”ından olduğu "Serbest Cumhuriyet Fırkası”nin, 1930 yazında “Kars Vilâyet Şubesi”riı, geniş ve elverişli bulunan evinde açtı. Kendisini sevip, sözlerine güvenen halk ve memurlardan birçoğu, gelip bu Fırka’ya a‘zâ yazılmışken, Umumî Re’îs Fethi (OKYAR) /Ze^'in, “Fırkamı feshediyorum” demesiyle, bütün şubeleri gibi, Âars’taki de kapatılınca; emniyetçiler evini arayıp, birtakım belge ve evrakını da, zabıt tutmadan götürdüler... Mareşal F. ÇAKMAK, K. KARABEKİR, H. Rauf 0RBA1, (1918 de Kars Mutasarrıfı olan) Hilmi URAN başta olmak üzere, birçok millî kahraman ve ilerigelenler ile mektup, tebrik ve telgraf ile muhabere edip, karşılıklarını alıyordu. Sonunda, “Kars Hayvan Borsası Muamele .Memurluğu”na tayin edilebildi. İki oğlu, dört kızı Melek Hanım’dan olmuştu. İlk eşinden doğanlar, İran’da yerleşip kalmışlardı. Elindeki belgclcr’i, ve Afa/Za’da yazdığı 53 s. lik Hâtıralar'}, emanet vererek, suretlerini almamıza müsâade etmişti. Yabancı dillerden Farsçayı, Rusçayı iyi bilir ve yazardı, Er- meniceyi konuşurdu, yazamazdı. Son günlerinde, yatağa düşüp, hastalandı; birkaç ay, evinden dışarı çıkamadı. 19 Mayıs 1948 Çarşamba günü, Âan’ta “Gençlik-Bayramı Şenlikleri” yapılırken, rahmete kavuştu. Ortakapı Alahallesi Kabristanı’na ertesi gün, büyük bir kalabalık gelmişken gömüldü. Sonradan kardeşi Hasanhan Beğ’e, “Hidemâti Vataniyye”den maaş bağlanmıştı; kendisi için, böyle birşey yapılmadı.

Bugün, DDY.ndan emekli oğlu Aydın AYDIN, İstanbul-Bcykoz' da; kızlarından Ayten Makbule AYDIN ile Ruhiye ALACA Hanımlar, Ankara'dadır. Hâtıraları, evrakı, fotoğraflar ve belgeler, kızı Ayten AYDIN’da bulunuyor. Bunları, Kars Müzesi Kitaplığı veya AnAara’da Millî Kütüphane’nm ilgili bölümüne bağışlamak istiyor. Kars Lisesi’ nden öğrencimiz olan “hayırh-evlâd” Ayten M. A YDIN Hanım'a, belgeler ile fotoğrafların tanıtılmasına müsâade ettiğinden dolayı, burada çok teşekkürler ederiz. Kısmet olursa, “Hâtıralar”} ile, öteki notlarının da yayınlanmasına hizmet etmek, memleket tarihinin ilgili safhasını aydınlatmak bakımından, meslekî ve millî vazifemizdir****). ‘ 23 Nisan 1984, Ankara.

**** Burada, sürgünlere âit Ingiliz belgelerinde, Rus nüfus kaydına göre, /ıflrj’tan Malta’ya sürülen onbir kişinin, kamp sırası ile adlarının ve vazifelerinin nasıl yazıldığını verelim:

Nu.	Adı	Kars’taki Vazifesi
27'3	Aziz Cihangirov	•Adalet Mümessili (doğrusu: Müşaviri).
27'4	Pavlo Camuşov	Kars Şûrası Rum Mümessili (Milletvekili).

BELGELER

A. — “Kars MilH-Şûrâsı”/“Cenûbigarbî-Kafkas Hükümeti Muvakkatai Milliyyesi ’ ’ Belgeleri 'nden:

(206 x 290 mm. boyunda, başlık, yer adı ve tarih çizgileriyle “3” [133.] yıl rakamı, yan/satırbaşı çizgisi baskılı, resmî birinci hamur beyaz kâğıda, kara mürekkeple yazılı. Yazı, Başkâtip Hatunoğlu Mehmed Nureddin 5eğ’indir. Belgenin küçük bir fotoğrafı, 1946 da “Kars Yaylası”nda, s. 34 ile 1953 te “Kars Tarihi”nde, I. 588 ve sureti, 1960 ta “Millî Mücâdele’de Kars- I. Kitap”ta, s. 18-19 çıkmıştır. Hep büyük harfli ibâreler, basılıdır.)

KARS MlLLÎ - ŞÜRÂSI
'ADED
KARS
18-1-35 (1919)

“Bismillâh” (remizle)

Cenûbigarbi - Kafkas Hükümeti Muvakkatai Milliyye Re'îsi Cihângîrzâde İbrâhîm Beğefendi’ye

17/18-1-35 (1919) de içtimâ' eden Hey’et'in ekseriyyeti-ârâsile, Hükümet Riyâseti’ne Zâti'âlîleri, intihâb ve ta'yîn kılındınız. Bu bâb- daki Hey'eti Vükelâ listesi, merbûtdur.

Dîger Nezâret Mümessilleri'nin, derhâl vezâifi me’mûre ve mühim- melerine mübâşeret etdirilerek; umûri idârenin hüsni sûretle tedviri hususuna müsâ'ade buyurulması.

2715 Hasanhan Cihangirov Harbiye Mümessili.

2716 Mehmed Bey Alibegov Kars Mülkî Valisi.

2717 İbrahim Cihangirov Kars Şûrâsı Re’îsi.

2720 Musa Bey Salakhov Kars Polis Müdiri.

2721 Yusuf Bey Yusupov Kars Şûrâsı l‘âşe Mümessili.

2722 Tavkhitgin Memleyef Kars Emniyet (Umûm) Müdiri.

2725 Raçinski Matvey Kars Şûrâsı Rus Mümessili (Polonez).

2726 Vafyades Stefani Kars Şûrâsı (Sağlık ve) Sosyal yardım Mümessili

2727 Muhlis Bey Mcmedov Kars Şûrâsı P.T.T. 'Umûm Müdiri

(Bilâl N. ŞİMŞİR, “Malla Sürgünleri", 1976 İstanbul, s. 126-127, 420, 475. İstanbul’dan Amiral CALTHORPE’un Ek Listesi ile, 28.8.1919 Raporu’ndan alınma).

Mülhakaat Hükümetleri1 muhâberâtının, fîmâba'd Makaamınız vâsıtasile cereyânı tabî'î bulunmağla; bu emri mühimmin de, ta'mîm etdirilmesi.

Tefriki Vezâif Kunûni Medenîsi'ne tevfikan, her Mümessilin, Dâiresi’ne ‘aid vereceği Büdce ile; Vâridâti 'Umûmiyye Kaanûnu olarak kaleme alınacak Lâyiha'n\n, berâyi tasdik, Meclis'e tevdi‘i ‘arzolunur. Ol bâbda.

Meclisi Millî Hey'eti İdâre Zîe’îsi Vekili

(îmzâ, Kağızmanlı) 'Alî Rizâ {ATAMAN) (Ortası Ay-Yıldızlı Mührün yazıları) MİLLÎ İSLÂM ŞÜRÂSI MERKEZİ ’UMÛMÎl KARS

’334 (1918)

II

(Yukarıdaki belgede anılan “liste”. Ayni baskılı resmî kâğıda, kara mürekkeple Hatunoğlu Mchmed Nureddin’in kalemiyle yazılmıştır 2).

KARS MİLLÎ - ŞÜRÂSI KARS

'ADED - - 3 (1335)

Cenûbigarbî-Kafkas Hükümeti Muvakkalai Milliyyesi Hükümeti Muvakkata Re’îsi

(ve) Dâhiliyye Mümessili Cihângîrzâde İbrâhim (AYDIN)

Beğefendi.

Hâriciyye Mümessili (Pîroğlu) Fahreddîn (ERDOĞAN)

Harbiyye Mümessili Cihângîrzâde Hasan(han)

(AYDIN) Beğ.

‘Adliyye ” Ağabababegof 'Abbâs 'Alî Beğ.

Ma'ârif ” (Kayserili Rum öğretmen) Kse-

nofon ANDERYANOF3.

Telgraf, Posta, Telefon Müdîri (Bolşevikliği sevmiyen Rus kadım) ARLOF.

Mâliyye Mümessili Hudâdâdzâde Mehmed Beğ.

Nâfi'a ” (Revanlı) Mühendis Mahmûd Beğ.

” ” Mu'âvini (Azerbaycan Hükûmeti’nin tavsi

ye mektubuyla gelerek hizmet isteyen, Alman Mühendis) (sâ- bit kalemle yazılı) FLAVMER. l'âşe Mümessili Hasanbeğzâde Mehmed Beğ.

Zirâ'at, Ticâret, Orman

Mümessili (Ressâm, Kâzım) lAlî-Ekber

(MUGAN) Beğ.

Hey'et Karârı'na mutâbıkdır 18-1-35 (1919) •

(Mühür)

MÎLLÎ İSLÂM ŞÜRÂSI MERKEZİ ’UMÜMÎl KARS 1334 (19’8)

III

(“Millî İslâm Şûrâsı” yazıh resmî mühür bırakılarak, yeni ada ve yıla göre kazınmış mühür vurulan, 200 x 300 mm. boyundaki ikinci hamur ve satırların yerini belirten yeşile çalan mavi çizgili kâğıda, yine Başkâtip Hatunoğlu Mehmed Nureddin’in yazdığı.)

“Bismillâh”

Kars

20-1-335 0919) Cihângîrzâde HasanÇhan) Beğ'e

'Avn u 'inâyeti Barî ve imdâd-i rûhâniyyeti Peygamberi ile, teşkiline muvaffakıyyet hâsıl olan, Cenûbigarbî-Kafkas Hükümeti îslâmiyye- si; 17/18-1-335 (1919) de tecemmu' eden Hey'eti Milliyye'sinin Karâ- rile, senâverleri Hükümet Riyâseti'ne intihâb ve ta'yîn kılındığımı nâ- tık Tezkire-i Mahsûsa'ya rabten mersûl Hey'eti Vükelâ listesi mûcebin- ce; Nezâret Mümessilleri'nin, vezâifi me’mûre ve mühimmelerine mübaşeret eylemeleri lüzûmu dahi beyân; ve Zâtivâlâları — ‘uhdei liyâkatinize (‘askerî) Kaaimmakaamlık rütbesi tevcîhile —, Harbiyye Mümessiliği’ne ta'yîn kılındıkları, dermiyân olunmakdadır.

Tevfîkaati Sübhâniyye ve imdâdi Nebeviyye’ye bilistinâd, vezâifi Umûri Riyâseti ‘uhdei emânete aldım. Sizi de, Meclisi Millimiz'in ekseriyycti-ârâ ve karârile, bugünden i'tibâren, vazîfci me’mûrenize da'vet; kavânîni mevzû‘ai ‘adâlet ve medeniyyete ri'âyeten, ihrâzi muvaflakıyyât eylemeleri du'âsını, rcf‘i Bârigâhi-Ahadiyyet eylelerim.

Tarîkı-Hakk üzerinde bulundukça, Hazreti Allâh, cümlemizin mu'înidir.

Cenübigarb î-Kafkas Hükümeti

Re'isi

(İmzâ) İbrahim {AYDIN) (Yeni mühürdeki yazı:)

CENÜBİGARBÎ - KAFKAS HÜKÜMETİ. 335 (1919).

B. — Malta Adası'nda sürgünde iken, İbrahim AYDIN ve arkadaşlarının Malta İngiliz Vâlisi'ne {Plumer'e) ve Ankara'da "Mustafâ Kemâl Paşa Hazretleri'' delâletiyle "Büyük Millet Meclisi”ne gönderilen dilekçeleri:

IV

(30 satırda, ince mavi çizgili bir kâğıda, imlâsı düzgün Türkiyeli bir sürgünlük-arkadaşının yazdığı ve İbrahim AYDIN’ın imzaladığı, Malta Vâlisi’ne verilen dilekçenin sureti. Bunun cevapsız kaldığını, söylemeğe gerek yoktur.)

Malta Vâlîi 'Alisi'ne

Vâlî Beğefendi Hazretleri

Ben, cürüm ve cinâyetle ‘alâkadâr bir kimse değilim.

Cenûbıgarbî-Kafkas Hükümeti Riyâseti'ne, ârâyi mahalliyyc ile ta'yîn kılınmış bir insânım.

Vatandaşlarımın ârzû ve tensibile, ‘uhdei emânete aldığım vazifeyi, Kavânîni Mevzû'ai Medeniyye'yc ve Kavâ'idi Meşrü'ai Hukuukıy- ye'ye istinâden ifâya; ve bu sûretle, mıntakamın âsâyişi mahalliyyesi- ni te’mîn ve idâmeye sâ‘î iken, her ne sebebe mebnî ise, Ingiliz Hükümeti Fahîmesi'nce, (13 Nisan 1919 günkü tevkifimizden sonra) on re- fîkımla birlikte, derdestle Malta'ya getirildik!

Esnâyi derdestimizde: Ne eşyâ, ne para, ne hiçbir şey yanımıza almağa müsâ'ade edilmedi; “İhtiyâcınız te'mîn ve tedârük edilecekdir", denildi. Bunu söyleyen, bir Devleti-Mu'azzama'yı Temsil eden bir lisân idi. Biz de, bu lisânın te’mînâti vâkTasına, kemâli emn ü i'ti- mâd ile i'tikaad eyledik.

Fakat, ma'alesef; sekiz aydan fazla bir zamândır —kaz sürüsü gibi— bir mahbese kapatdınldık! Ne soran oldu, ne de arayan!

Muzâyakamız artık, insânlığın tahammül derecesini aşdı. Birkaç def'a Kamplar Kumandanlığı'na mürâca'at etdim; bir netîcei mu'âvenet göremedim.

Ricâ ederim, bana bildiriniz:

Kabâhatim, cürmüm nedir? Bize ne içün, hayvânâti vahşiyyeye bile tatbîkden, vicdâni hâzırai medeniyyetin hazer eylediği bir mu- ‘âmele, revâ görülüyor?

Mücrim bir âdem isem, cürmümün lâyıkını verecek bir Mah- kemei 'Adâlet'e sevk-ediniz; sudûr edecek hükme, râzı ve mutî'im. Ancak, böyle nâlâyık ve vicdân-sûz ezâlara, mütehammil değilim.

Ben ki, dün bir Hükümet'in Re'isi idim; bugün İngiltere Hükümeti Fahîmesi'nin, hakkımda nâbecâ bir sûretde revâ gördüğü mu'â- mele ile; bir kat çamaşıra, bir dilim ekmeğe, bir tek sigaraya müf- takirim. Bu mu'âmele, pek yanlış bir hatâ, büyük bir günâh olsa gerek.

Binâ'en-‘aleyh, ne yapacaksanız, bir ân evvel yapınız. Ve bana, isterseniz, Memleketim'^ gideceğim vakit, 'aynen i'âde etmek üzere, bir mıkdâr pâra verip, ihtiyâci vâkı'amızı tehvîn ediniz. İsterseniz, i'âne sûretile, insâniyyet nâmına, mu'âvenet ediniz. Ve, lütfen, işimizin bir ân evvel halline tavassut buyurunuz.

Ümîd ederim ki, bu feryâdıma nazari insâf ve 'adâletle bakar; bana, lisâni hak ve nısfetle, i'tâyi cevâb ve izhâri mu'âvenet lütfedersiniz ricâsile, te’yîdi hürmet eylerim, Efendim.

ı8/Kânûniewel/335 (1919) Cenûbigarbî-Kafkas Hükümeti Re'isi (İmza) İbrâhîm

V

(30 Ekim 1920 de Kars’ın Son-Kurtuluşu’ndan sonra, 23 Şubat 1921 de barış yoluyla Ardahan ve Arttan bölgelerinin de Gürcü işgalinden kurtulmuş olmasının haberleri, Malta’daki Karslılar’a umut veriyordu. Birinci İnönü Zaferimiz ile Yunanlıların yenilmesi, ilk defa Ankara Hükumetimiz’in İtilâf Devletleri’ncc tanınmasına ve 2 i Şubat 1921 de başlayan “Londra Konferansı”na çağrılmamıza yol açmıştı. Bu arada TBMM Hâriciye Vekili Bekir Sâmî (KUNDUK) ile İngiltere arasında, 16 Mart 1921 de imzalanan anlaşmaya göre, Malta dan 64 Türk serbest bırakılacaktı. İşte bu sıralarda Malta Sürgünü olan Kars “Hükümeti Muvakkata”sı erkânından dört kişi, Ankara da Büyük Millet Meclisi’nde okunmak üzere, llk-Dilekçe’ yi, yine kitabeti iyi bir Türkiyeli’yc yazdırmışlardı. Fakat, aynı 24 Mart 1921 günü ajanslardan, 23 Martta Yunan Ordusu’nun ilerlediğini ve sonra da 26 Martta taarruza geçerek İkinci-lnönü Savaşı na başladığım duyunca, bu llk-Dilekçeyi göndermeyi sonraya bırakmışlardı. 200 x 258 mm. boyunda, tek yüzü ince mavi çizgili ve marjlı mektup kâğıdına-marj çizgisi tersine yanı solda kalarak— 2 sahifeye kara mürekkeple yazılmıştır. İlk kâğıtta 25, İkincide 7 satır bulunmaktadır. İkisi de, sonradan dosyalanırken, sonlarından delinmişse de, deliğe gelen kelimeler okunabiliyor.)

“Bismillâh”

Ankara da Mustafa Kemâl Paşa Hazretleri'nin Delâleti Sâmiyyeleri'le Büyük Millet Meclisi Hey'eti 'Umûmiyyesi'nin Nazargâhi 'Âl isi'ne

Ma'rûzi ‘âcizânemizdir:

Senelerden beri yekdiyerine hasret kalan öz-evlâdlannı biri- birine Kars da, AnfaAan’da kavuşduran Harbi — 'Umûmî', sinğirleri za‘fa dûçâr olan (müttefikimiz) Bulgar ve Alman Milletleri’nin ef'âlilc, onların ve binnetîce Türkler'in ‘aleyhlerine nihâyetlendi. Bu vaz'iy- yet karşusunda, Kardaşı’ndan ayrılmamak mecbûriyyctinde olarak, mevcûdiyyetini ihsâs ârzûsunda bulunan Karslılar-, (9. Ordu Kumandanı Harputlu \ a'kuub) Şevki (SL’BAŞI) Paşa'nvn, kendülerini (Ocak 1919 başlarında Mütarekeye uyarak artık) terkederken, ta- leb etdiklcri yardımları, kalblerinin istediği gibi istihsâl edememişler idi.

Bu hâle karşı, Kars ve (Batum-Artvin, Ahıska-Ahılkelek, Sür- melü-Nahçıvan ve Kamcrlü/Serdârâbâd ile Ardahan, Oltu ve Kağızman Sancakları gibi) Tevâbi'i Ahâlîsi, dûçâri nevmidî olmadıkdan başka; (17 Ocak 1919 da) intihâb eyledikleri yüzotuzbir A'^ıî’dan mürekkeb Meb'ûsân ve onsekiz A'za dan mürekkeb Şûrâyi-Millî ile teşekkül eden Hükümetleri, kalblerinin feveranını ve Türklüğ'e. merbûtiyyctini, maddeten ve 'alenen izhâr etdiler. İşte o Hükûmet'in A'zâsı olan ‘âcizlerde arkadaşlarımın gaayesi: Türklüğ'ün, Kars ve Tevâbi'i'nde ebediyyen idâmesi ve Anavatan’a irtibâtı idi.

Mütâreke’yi müte'âkıb o havâliyi istilâ eden Ingilizler, Türk Milleti yerine Ermeniler'i idâme içün, Harbi-'Umûmî’deki zâhirî gaali- biyyetlerinden mağrur; ve emeli siyâsîlerinin bilâmüşkilât husûlün- den mutma'in bulunuyorlar idi. Hakikati hâle gayri mutâbık dost (luk)larile kâzib ‘adaletlerine inanan bir kısım cühela, var idi. Ve hattâ bizler bile, o inanan cüheladan başka bir sûretle düşünmüyor idik. Ermeniler'i Âarr’da ikaame ve teksir etmek; ve milliyyet prensiplerde sinğirlerini gevşetdikleri mağlûblarını, daha ziyâde aldatmak fikrinde oldukları, bilâhire anlaşıldı. Ancak, mâzînin yalancı propagandasile dimâğları dolmuş olanları, ığfâl cdilmekde olduklarına ıknâ' bile, kolay olmadı.

13 Nisan (ığılda, (Mondros Mütârekesi’nc göre Kars Müstahkem Mcvki’indc bir Müfreze İngiliz askeri ile yerleşmiş bulunan) Ingiliz Murahhasi 'Askerîsi (Ceneral Divi), ‘âcizlerde refiklerimi, evvelce verdiği ma'lûmâta ibtinâcn, Meclisi Millî'dc dostâne ziyâret ederken, ansızın süngülü ‘askerlerde kuşatdırdı. Ve, Hey'etimiz'i tevkif ederek, İstasyon'a sevk-edip; sâhibsiz kalan bîçâre Kars Ahâlîsi’ni, kahren ve cebren Ermeniler’in tâbi'i kıldı. Âan’dan bu sûretle ayrılmamızı müte'âkıb, Ermeniler’in hâkimiyyeti, İngiliz kuvvetlerde (Nisan 1919 sonunda) te’sîs olundu.

Hepimiz oradan, (demiryoluyla Gümrü-Tiflis-Batum’a, buradan da gemi ile) İstanbul’a getirilerek, (Sirkeci’deki) Arabyan Hanı’n- da kırkbeş gün tevkif olundukdan sonra, Malta'ya sevk-edildik. Ve (İstanbul’dan gemi ile ayrılacağımız) o gün, İstanbul (l’tilâf Fırkası) Hükûmeti’nin teslim ctdiği “hârici ez-millet” denilen (Ziya Gökalp ile öteki Türk Aydınları ve Ittihâd Fırkası ileri gelenlerinden 67 kişilik) Zevât ile, (28 Mayıs 1919 günü sa’at 18 de Galata-Rıhtımı’ndan kalkan “Princess Ena” adlı Ingilizlcr’e âit) vapurda birleşdik.

Bundan dokuz mâh akdem (Temmuz 1920 ortalarında), hiçbir gûnâ mûcibi tuhmet ve mu’âhcze hâlimiz olmadığından dolayı, sebilimizin tahliyyesine Britanya Hükûmeti’nin karâr verdiği, resmen tebliğ olundu. Bu teblîgaat dcfa'ât ile tekrâr ve muhtelif tarzı ığ- fâlkârâne ile tahrif ve tağyir edilerek; gâh ümîdvâr ve gâh nevmîd edildik, ki tafsil ve izahı, bunca meşâgıli mühimme ve ‘âliyyeleri arasında, mûcibi tasdi' olacağından, sükûtu ihtiyar tabi'idir.

Ahiren Kars'ın (30 Ekim 1920 de Ermeni işgalinden kurtarılarak) Anavatan a kavuşup, Meb’ûslan'nı Büyük Millet Meclisi'ne gönderdiğini, kemâli fahr ile işitdik (bu sırada Kars’ta ve Ardahan’da henüz seçim yapılmamış; Millî-Şûrâ bölgelerinden, Son/IV. Osmanlı Meclisi için seçilen Oltu’dan 2 ve Batum-Artvin’den 5 Meb’ûs, 13 Mayıs ve 3 Haziran 1920 de Ankara’daki TBMM’mize katılmışlardı).

Şu ma'rûzâtımızın gaayesine nakli kelâm edilince (2. sayfa):

Evvelen, Malta'dan tahliyyemizin çâresine tevessül buyurulması; saniyen, ilk ve seri' vâsıta ile, nakden burada bizlcre mu'âvenet edilmesi; sâlisen, evlâd ve ‘lyâlimizin, nerede bulunduklarının tahkîkile, Âarr’da iskânlarının te’mîn edilmesidir.

Bu metâlibâtımızın sâha-ârâyi husûl olabilmesi, Hey'eti 'Âliyei Hükümetinizin mesâ'îi mütemâdiyyesine müftakır bulunduğunun ‘arzile; Müslümânlar'm sa'âdet ve selâmeti ‘âliye ve müstakbelesini, eltâfi llâhiyye’den tazarru' eyler; ve hakkımızda, ibzâlîi ‘âtıfct ve uhuvvet buyurulmasını, ricâ ederiz. Ol bâbda emr ü fermân, veli- ülemrinğdir. Fi Mart sene 337/(1)921.

Kars Hükümeti Muvakkate Re'isi Sabıkı Cihângîrzâde İbrahim (AYDIN)

Hükümeti Sâbıka l'âşe Nâzın

Yûsufzâde Yûsuf (ARPAÇAY)

Kezâ

Harbiyye Nâzın Cihângîrzâde Haşan (AYDIN)

Kezâ

Cihângîrzâde ’Azî-Z (CİHANGİR)

17

(İki mislimizi aşan Yunan Ordusu, 31 Mart/ı Nisan 1921 gecesi İkinci İnönü Zaferi’mizle yenilip, 8 Nisan 1921 de Aslıhanlar Savaşını da biz kazanmıştık. Bu çok sevindirici haberler üzerine Malta’daki “Sâbık” Kars Hükümeti Erkânı, Nisan 1921 ortalarında, yeniden ve daha uzun bir dilekçeyi, yine Türkiyeli bir sürgün arkadaşına yazdırtmış ve onu, Ankara’ya postalamışlardı. Bu “İkinci-Dilekçe” nin, elimizde iki nüshası var: Birisi müsvedde olup, üzerinde, kaleme alan tarafından çizikler ve düzeltmeler yapılmıştır, en başta “Besmele” remzi konmamıştır. Bu müsvedde, iki yüzünde ince 34 satır çizgisi bulunan 211X337 mm. boyundaki kalınca bir mektup kâğıdının iki yüzüne, kara mürekkeple ve çok okunaklı biçimde yazılmıştır. İlk sahifede 37, arka yüzünde 33 satır bulunmakta olup, dilekçe sahiplerinin adları yoktur. Her iki sahifede de, kâğıdın başlık kesimi, alta gelmiştir. “24 Mart 1921” tarihli Îlk-Dilekçc’de, “Mustafâ Kemâl Paşa Hazretleri” için, Sadria’zamlara mahsûs “Sâmi" sıfatı kullanılmışken, bunda, Devlet-Re'îsi oluşunu belirten, “Devlet-Penâhî" denilmesi, dikkate değer).

Müsveddenin sol üst köşesinde, 4,5 satırcık hâlinde, eski-yazıya elverişli olmayan ince uçlu bir kalemle ve soluk kara mürekkeple, İbrahim AYDIN’ın elyazısıyla, şu not bulunmaktadır:

“Mart sene 336 (1920) târihinde, (galiba, 16 Mart İstanbul İşgali üzerine) serbestiyetimiz, tebliğ olunmuş idi. Fakat bilâhire, Gürcü ve Ermeniler'in teşvik ve ifsâdâtile, ‘azimetimiz terkile kezâ te’ahhur eyledi”.

(Bu müsveddeden, yazısı kolay okunmayan başka birisi, aynen temiz bir sûreti, 203 x 303 mm. boyunda, çizgisiz iki kâğıda kara mürekkeple yazmıştır. Klişesi verilen İkinci-Dilckçe’nin temiz nüshasının başında “Besmele” remzi vardır. İlk yaprakta 26, İkincisinde 28 ve arka yüzünde 1 (4 satırda son ibâreler yer almaktadır. Müsvedde, dosyalanmak için delinmişse de, bunda delme makinesi kullanılmamıştır. Başlığın yanına, kırmızı kurşun kalemle, “Nisan 1921" yazılmıştır.)

“Bismillâh”

Ankara'da Mustafâ Kemâl Paşa Hazretleri'nin Delâleti Devlet-Penâ- hîlerile Büyük Millet Meclisi Hey'eti 'Umûmiyyesi'nin Nazargâhi 'Âlîsi'ne Hayâtda, kâğıda dökülmüş uzun derdlcrin dinleyicisi, okuyucusu azdır. Velev öz-kardaş, yâ dindaşın bile olsa. Fakat, bu elim ‘âdetde Sizler'in bir istisnâ teşkil edeceğinizi umduğumuzdan; ilk müsâ’id vesileden (Loftdra Konferansı sırasında TBMM Hükümeti Temsilcisi Bekir Sâmî KUNDUK’un, İngiltere ile yaptığı 16 Mart 1921 tarihli “Mukaavele” ile esir ve sürgünlerin, karşılıklı olarak bırakılması mümkün olurken) istifâde etmeğe, teşebbüs etdik.

Bizim dcrdlerimiz de, o kadar derin ve onulmazdır ki, ancak, yüreklerinize düşünecek bir tutam insâf ve mürüvvet âteşile şifâ bulur. Bunları: MEDHAL, ESÂS ve NETİCE olarak, üçe tefrik etdik; ve mümkin mertebe, hulâsasını ‘arzetmeğe çahşdık.

MEDHAL. - Zîrde vâzi ‘ulimzâ olan bizler, Karslı yiz. Mütâreke' den biraz evvel (doğrusu, az sonra, 5 Kasım 1918 de Kars’ta kurulan “Millî Islâm-Şûrâsı”, teşkilâtını genişleterek, doğugüneyde Nahçıvan ve Ordubad’a, kuzey batıda Ahıska ve Batum’a kadar Yerli-Türkler’in eliyle “Şu’beler” açmışken, 9. Ordu Kumandanı Harputlu) Ya'kuub Şevki (SUBAŞI) Paşa'nın kumandasındaki Kafkas Türk Ordusu, Erzurum üzerine (1914 Hududları gerisine) çekilmeğe başlarken; Memleket'i idâresiz ve (saldırmağa hâzır Ermeniler ile Gürcüler’e karşı) müdâfa'asız bırakmamak içün, Merkez'! Kars olmak üzere, (17/18 Ocak 1919 gecesi biten “Büyük-Kars Kongresi” karârı ile) "Cenûbigarbî-Kafkasya Hükümeti” nâmı altında ve Halk'ın ârzûsile (geçici olarak) bir Hükümet teşekkül etmiş idi. (Şimdiki: Arpaçay, Susuz, Kars/Merkez, Selim ve Sarıkamış İlçelerini içine alan Kars Sancağı ile; Çıldır, Ardahan/Merkez, Göle, Hanak ve Posof İlçelerini içine alan “Ardahan Sancağı” çekirdek olmak üzere) buna iştirâk eden yerler, şunlardır:

Batum, Murgul (Göktaş), {Borçka), Ardanuç (Ardanuç), Artvin, (Çürüksu dahil, Aşağı - ve Yukarı -) Acara, Şavşed (bu sayılanların hepsi, “Batum-Sancağı”mız sayılıyordu; 1918 de kurtulunca Mutasarrıfı, sonradan İstanbul Ü. nin ilk Rektörü olan, Cemil BİLSEL idi), Ahıska, Ahılkclek (en kuzeydeki bu iki “Kazâ”, 250 yıl boyunca merkezi Ahıska olan “Çıldır Eyâleti”mize bağlı ve Kıpçak-Türkleri bölgesi iken, pek şanlı bir müdafaamızdan sonra 1828 Ağustosunda ilk defa Rus Çarlığının işgaline geçmiş ve 1829 Edirne Mu'âhedesi ile, Savaş Tazmînâtı yerine” Çarlığa bırakılmışken, yine de “Yerli- Türk Müslümânlar”ın sayısı, çoklukta idi. 1945 te Stalin, buralardaki 250 000 Türkü, Ortaasya ve Sibir’e sürdürerek, “Gürcistan’ı dikensiz” duruma getirdi), Oltu (Erzurum’a bağlı Şenkaya ve Olur ilçeleri dahil), Kağızman (Digor ilçesi dahil), (1746 da Afşarh Nâdirşâh ile yapılan Antlaşmaya göre İran’a bırakılmışken, 1559 da Kanûnî’nin oğlu Şehzâde Bâyczîd ile birlikte Konya’dan Iran ülkesine kaçan “Turgutlu” oymakbeğlcri neslinden bir “Hanlık” idaresinde iken, 1827 de Rusların istilâ ettiği “Revan Vilâyeti”nden) Gümrü (1924 ten beri, “Leninakan”), Erivan (Revan), (Sürmelü-Sancağı merkezi ve bugünkü: Aralık, İğdır, Tuzluca ilçelerini içine alan) İğdir, (Araş solundaki Serdârâbâd” merkezi) Kamerlü (bu dördü, eski “Revan- Hanhğı”ndan iken, yine de Türklük sayısı çoklukta idi), Nahçıvan, (Şarur/Şcril), Ordubad*. Buraları, 130 (bir de Kars Temsilcisi ile = 131) Meb'ûs intihâb edüp, Kars'a göndererek; 18 A'zâ’dan ‘ibaret, bir Şûrâyi-Millî (asıl adı, “Cenûbigarbî-Kafkas Hükümeti Muvakkatai Milliyyesi”ni) teşkil etdiler. Ve Meclisi Vükelâ Riyâseti’ne, zîrde vâzi‘- ulimzâ olanlardan, Cihângîrzâde İbrâhîm Beğ'i ta’yîn eylediler. Dîger Rüfekaa'nin esâmisi, zîrde yazılıdır.

Hükümet, bu sûretle te’essüs ve teşekkül etmiş ve işe başlamış olduğu bir sırada (40 000 Km2 olan arâzide: 1 535 824 Türk-Müslü- man ve 227 324 — Rum, Asori/Süryanî, Malakan, Ukraynah/Kha- khol gibi— Gayrimüslim = 1763148 nüfuslu 34 idare bölgesi, hep Kars’a bağlı iken), Mütâreke oldu (doğrusu, Mondros Mütârckesi’ne göre) ve İngilizler, Batum’a (yeniden) ‘asker çıkardılar. Bir gün (13 Ocak 1919 da), İngiliz Murahhasi 'Askerîsi Ceneral Biç (“Beach”), (tirenle) yanında (getirdiği, 60 kişilik) bir Ermeni Hey'eti olduğu hâlde, Kars'a geldi. Maksadı, Kars'da bir Ermeni Hükümeti te’sîsi imiş.

Fakat, orada müşekkel ve müteşekkil bir Hükümet görünce, (uzun münakaşalar ve Kars Istasyonu’nda yaptığımız büyük Miting’ den sonra) Hey'et'i, gerigönderdi. Ve Hükûmetimiz’i, resmen tanıdı.

O günlerde idi ki, (Mütâreke’ye göre, Türk Ordusu’nun 1914 Hudûdları gerisine çekilişini fırsat bilen Ermeniler, yeniden silâhlanıp saldırış ve mezâlime başlayınca) Milli (Millü/Milân) 'Aşîreti'n- den (Araş kuzeyindeki Burukanh Boyundan) onbinden fazla (sı) (ile) Zengi-Basar (yani, Gökçegöl’den gelen Zengi/Hurasdan çayının Rc- van’dan aşağı ilkbaharda kabarıp yayıldığı yerler) ve Eçmiyazin (Re- van-Üçkiliscsi/Valarşabad) ve Gümrü gibi yerlerde, çok Müslümân ve Türk nüfûsu, Ermeniler’in bıçakları altında cânverdiler. Bu hâli, (Kars Müstahkem Mevki’i’nde oturan) Ceneral Biç'e bildirmek üzere ve Hükümet Re'îsi sıfatile, mürâca'at etdim. Yâver’i, “ne ‘arzedece- ğimi” sordu; söyledim. Şu cevâbı verdi:

“Türkler, Ermeniler’i kesdiler; tabi'îdir ki, şimdi de Ermeniler, Müslümânlar'ı kesecekler!”

Ceneral'e mülâki olduğum zamân, Britanyalılar’m bu zihniyye- tinden şikâyet etdim. Hiçbir cevâb vermedi. Ba'dehu Ceneral bize, asla icrâ etmediği birçok va'adlerde bulunarak, ıknâ‘ ctdi. Ve Âarr’da kalacak olan Miralay Tanperli (“Tamperly”) ile teşriki mcsâ'î etmemizi tavsiye ederek, döndü gitdi.

İki ay sonra, (1919 Şubat sonlarında) Ceneral Ayser (“?”) geldi. O esnâda, ‘askerî ve mülkî esaslı teşkilâta başlamış idik; ve Hükümet, muntazaman işbaşında idi. Bu Ceneral de, çok durmadan gitdi; ve yerine, bir Mtralay gönderdiler. Bunların hepsi de, (Mondros Mütâ- rekesi’ne göre Ordumuz’dan teslim aldıkları Kars Müstahkem Mevki‘inde, Batum-Tiflis-Gümrü üzerinden tirenle gelen Ingiliz — Hind- li ve şimdiki Pâkistanh - Müslüman erlerinden kurulu müfrezeleriyle kalan) bir 'Askeri Murahhas sıfatını hâiz idiler. Meclisi Millîmiz, hâli ictimâ’da olduğundan (bu son ibâre, müsveddede var, temizde atlanmış), birkaç def'a da İngiliz Zabıtanı geldiler; ve Sâmi'tn- Mahalli’nden, müzâkerâtı dinlediler.

12 Nîsân (1919) da, o İngiliz Murahhasi 'Askerîsi (Mîrlivâ General Divi) de, (Hükümet Tercüınânı olan, 200 yıllık mühtedi İngiliz “Robcnson” âilesinden ve Yedeksubaylıktan Kasım 1918 de Kars’ta terhis edilince 100 lira maaşla bu hizmete alınan İstanbullu Ahmed ROBENSON, ile gönderdiği bir resmî tezkire ile) Meclisi Millî'yi ziyaret edeceğini bildirdi. Ve ertesi (13 Nisan Pazar) günü, geldi. A'zâ'yı kendisine takdim esnasında, (dışarıda Meclis Muhafız Polislerimizden, Ortakapı Mahalleli — şimdiki “ÇİÇEK” soyadlı ailenin dedesi — Karsh Mamo-oğlu ‘Akif Ağa’nın oğlu Arslan Efendi’ yi, içeri dalmak isteyen İngiliz Çavuşu’na karşı tabancasına davranırken, tüfek kurşunları ile şehid etmişler; ayrıca üç polisimizi yaralamışlar; telefon tellerimiz kesilmiş; zırhli otomobillerle ınakineli- tüfekli ve elbombah, piyade toplu İngiliz erleri, cadde kavuşaklarını tutmuşken, şimdiki Kâzımpaşa-Hâlidpaşa Caddeleri kavuşağındaki Belediye binası damına çıkmağa davranan bir İngiliz erini hançeriyle öldüren Jandarmalarımızdan Çıldırlı bir genci de, tüfekle şehid etmişken) gördük ki, (sâ‘at 16 da) Meclisi Millimiz, süngülü İngiliz 'Askeri tarafından ansızın kuşadılmış! Ve (Bir İngiliz uçağı, Kars’a, kasabalara ve büyük köylere, “Tiflis Şark Matba’ası”nda basılı bozuk türkçeli olan Ingiliz Kafkas Ordusu Kumandanı Ceneral Thomp- son imzâlı “İ'lân" başlıklı beyânnâmeyi atmakta ve büyük gürültüsüyle Halkı ürkütmekteyken), Hey'eti Hükümeti tevkif ederek, cümlemizi, zırhlı otomobiller içinde İstasyon'a sevk-etdilers. ‘Askerlik, merdlik, siyâset gibi şey’lerlc kat’iyen uymayan (2.s.) bu arkadan ta'arruzu protesto etdiğimiz zamân, merkuum Miralay (Mîrlivâ General Divi), Meclisi Millî huzûrunda ‘alenen bize, her dürlü ve bin dürlü te’mînât vermeğe başladı:

Bu uğurdaki, üçü Rus kaleminden çıkma yedi ayrı eserin tercüme veya sadeleşmesi ile yeni yazımıza çevrilmesi için bak. Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu, "Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezâlimi, 1918 — 1920", Ankara 1970 (3 ve Sonsöz ile).

Baku'yu kurtardığı gibi, Dağıstan'a da yardıma koşan O imanlı - Türklüğü' nün Azerbaycan'da gönüllerde yuvalanan sevgisini unutturmak için, Bolşevik istilâsını müteakip, İran-Osmanlı “kardeş-savaşlan”nın kötü hatıralarını canlandırıp yayan düşman propagandası tekerlemelerin, 1967 Kars İl Yıllığı'nda (s. 185, 187), (yine, 1973 Kars 11 Yıllığı, s. 85) "Bczbaş" ve "Yeke şalvar Osmannı", “Şalvarı şaltah Osmanm” diye yeralması da, çok düşündürücüdür!..

Adıgeçen her iki (1967, s. 148-149; 1973, s. 103-104) Kars Yıllığında yazılan, "Cihangîroğlu İbrahim Bey"in iki sahifelik hâltercümesi, yanlışlar ve hayalle dolu olup, doğum (1865) ve ölüm (1949) yıllan bile uydurmadır. Bu da, Samet AĞAOĞLU’nun "Babamın Arkadaşları” kitabındaki (s. 151-155) "Meçhul Kahraman” bahsinden alınmıştır.

devam ediyor. Üç yıl da, Aarr’taki “Şehir Mektebi”nde Rusça okuyor.