Hacı Zeyn-i Attâr’ın İhtiyârât-ı Bedî‘î’si ve Osmanlı Farmakope Literatürüne Katkısı

Özet

Bu çalışma, 14. yüzyıl Farsça farmakope (müfredât) literatürünün önde gelen eserlerinden biri olan Hacı Zeyn-i Attâr’ın İhtiyârât-ı bedî‘î’sini incelemekte, eserin Osmanlı İmparatorluğu’ndaki yolculuğunun izini sürmekte ve etkisini değerlendirmektedir. İhtiyârât-ı bedî‘î, yazarın çağdaşlarının ve seleflerinin görüş ve deneyimlerini bir araya getirerek Ortaçağ İslam farmakolojisinde zengin bir bilgi birikimini temsil etmektedir. Dahası, Farsça farmakope literatüründe sonraki birçok metni etkilemiştir. Timurlu ve Safevî İran’ının yanı sıra Babürlü Hindistan’ında da önem kazanmış ve bu bölgelerin tıp ve farmakoloji literatüründe önemli bir referans haline gelmiştir. Metin, ticari ve ilmi ağlar aracılığıyla Osmanlı entelektüel çevrelerine ulaşmış ve 16. yüzyıldan itibaren Osmanlı farmakope ve tıp eserleri arasında sıkça başvurulan bir kaynak haline gelmiştir. Erken modern dönemde Osmanlı, Safevi ve Babür topraklarında İhtiyârât’a gösterilen benzer ilgi, bu bölgeler arasındaki ilim dolaşımını ve ortak entelektüel gelenekleri nasıl miras aldıklarını ve kullandıklarını göstermektedir. Bu çalışma, Osmanlı âlimlerinin İran ve Hint kökenli bitki türlerinin ve farmakolojik minerallerin tanımlanması, korunması ve uygulanması hakkında bilgi edinmelerine yardımcı olma rolü de dâhil olmak üzere, İhtiyârât’ın Osmanlı farmakope literatürüne katkılarını vurgulamaktadır. Muhammed Rızâ’nın İhtiyârât’ı Osmanlı Türkçesine çevirisi, dönemin benzer çevirileriyle karşılaştırmalı olarak incelenmekte ve çevirinin nedenleri araştırılmaktadır. Bu çevirinin 18. yüzyılda, Avrupa’da bilimsel ilginin ivme kazandığı bir dönemde yapılmış olması, bu çalışmanın ele aldığı sorulardan biridir.