Giriş
Tonyukuk Yazıtı’nın 44. (T II B 9) satırında geçen ve çeşitli şekillerde okunan bir sıfat tamlaması vardır. Bu tamlamanın sıfat kısmı değişik şekillerde okunmuş ve tartışmalara yol açmıştır. Bu kelime genellikle benlig ~ benilig ~ benülüg şekillerinde okunmakta ve “karlı, karla kaplı”; “benekli”; “ebedi, sonsuz” şekillerinde de anlamlandırılmaktadır. Bu sıfat tamlamasının isim kısmı da ek tag şeklinde okunmakta ve “altın dağ”; “ak dağ” vs. yer adı olarak düşünülmektedir. Bazı araştırıcılar da sözü edilen sıfat tamlamasını tek bir kelime olarak düşünüp benligek veya benligük şekillerinde okumakta ve bir yer adı olarak bildirmektedirler. Esasen üzerinde durmak istediğimiz Ek Tag’ın neresi olabileceği konusudur. Yine de yazımızın sonuna doğru benlig kelimesinin araştırıcılar tarafından nasıl okunup anlamlandırıldığına kısaca değineceğiz.
Bilindiği gibi 568-569 yıllarında Batı Kök Türk kağanı İştemi (Çin kaynaklarında Shih-tieh-mi, Bizans kaynaklarında Dilziboul ~ Silziboulos; Arap kaynaklarında da Sincibû ~ Sinjibû şeklinde kaydedilen ve yazıtlarda da İstemi ~ İştemi ~ Eştemi şeklinde okunan adın, Türkçe olmadığını hatta, Bizans kaynaklarında geçen Silziboulos adını da İştemi ile birleştirmenin yanlış olduğunu düşünenler olmuştur (Sinor 2000: 409-410)). Soğd asıllı Maniach başkanlığındaki bir kafileyi Bizans’a elçi olarak yollamıştı. Mani dinine bağlı olduğu adından anlaşılan Maniach (Mani + ach ~ ax Süryanice: “kardeş” (Golden 1992 (2002): 104 not 69)) İskit harfli, büyük bir olasılıkla Soğdca yazılmış bir mektubu Bizans hükümdarına iletmişti. Doğal olarak İstanbul’da Türkçe (Kök Türkçe) bilen tercüman bulmanın zorluğu düşünüldüğünde mektubun, dönemin tüccar kavmi Soğdların diliyle yazılmış olması daha olası görülmektedir. Bizans hükümdarı da Maniach’la birlikte Kilikyalı olduğu bilinen Zemarchos’u Batı Kök Türk kağanına yollamıştı. Zemarchos uzun süren ve oldukça sıkıntılı geçen bir yolculuktan sonra Batı Kök Türk kağanının otağına varmıştı. Daha sonra da elçiler yoluyla karşılıklı ilişkiler devam etmişti. Burada esasen üzerinde durmak istediğimiz Zemarchos’un konuk edildiği kağan otağının neresi olduğunu çeşitli milletlere ait kaynakların yardımıyla ortaya koymaya çalışmak ve Tonyukuk Yazıtı’nda geçen Ek Tag ile de karşılaştırmaktır.
Yazımızı Ek Tag üzerine kurup Ek Tag’dan söz eden kaynakları değerlendirmeye çalışacağız. Bu değerlendirmede Çin, Arap, Bizans ve son olarak da Türkçe kaynakları yani Tonyukuk’un kendisinin kaleme aldığı yazıttaki bilgileri inceleyeceğiz.
I. Çin kaynakları: Batı Kök Türkleriyle ilgili Çin kaynaklarında geçen bilgileri detaylı olarak inceleyen E. Chavannes olmuştur. Chavannes ile birlikte St. Julien ve Çin kaynaklarındaki Türklerle ilgili bilgileri Rusça'ya aktaran Yakineff (Biçurin)’i anmak gereklidir. Ch’u-lo kağandan bahseden Çin kaynakları ekseriyetle kağan otağının İli vadisinde olduğunu kendisine bağlı hanlıklardan birisinin Kuça’nın kuzeyinde diğerinin de Taşkent’in kuzeyinde bulunduğunu söylemektedirler. Yine Ögel’in Chavannes’ten naklettiğine göre Tardu’nun oğlu da Kuça’nın kuzeyinde oturuyormuş (Chavannes 1903: 237’den naklen Ögel 1957: 77 not 70). Çin kaynaklarının en ünlülerinden olan Sui-shu Kuça’nın 170 li (1 li yaklaşık 500 m.) kuzeyinde Pai-shan (beyaz dağ) adlı bir dağ bulunduğunu kaydediyor. Diğer yandan T’ang-shu da Kuça’nın kuzeyinde A-chieh-t’ien veya Pai-shan dağının bulunduğunu ve ağzından ateş çıktığını bildiriyor. Bütün bunlardan hareketle Ögel, Ek Tag’ın yerini Kuça’nın kuzeyi olarak belirlemektedir (Ögel 1957: 77-78 not 70). Ögel, Bizans kaynaklarında geçen “altındağ” anlamındaki yer adı için de Batı Kök Türk otağının Altay dağlarında olması görüşüne de karşı çıkmakta ve Ek Tag’ın Altay dağlarında bulunmasının mümkün olmadığını belirtmektedir (Ögel 1957: 77). Sonuç olarak Ögel, Çin kaynaklarından hareketle Ek Tag ile bugünkü Akdağ’ı birleştirerek yerini Yulduz vadisinin kenarı olarak bildirmektedir (Ögel 1957: 116). Ek Tag’ın Altay Dağları olarak gösterilmesinden yakınan Ligeti de Çin kaynaklarından hareketle Ek Tag’a, bugünkü Karaşar’ın Kuzey-Batısında bulunan Yulduz vadisinden geçerek yedi günlük bir yolculuktan sonra varıldığını ve bu yerin aşağı yukarı Kuça’nın kuzeyinde olduğunu söyler. Kuça’nın kuzeyinde batı-kuzey yönünde bir dağ uzandığını ve yerlilerin buraya A-cie dağı dediklerini kaydederek Ek Tag’ın burası olması gerektiğini söylemiştir (Ligeti 1986: 69-70). Taşağıl da Çin kaynaklarından hareketle Ek Tag ile Pai-shan’ı birleştirmiştir. Bu bölge, Tanrı Dağları'nın kuzey silsileleri olarak gösterilmiştir (Taşağıl 2004: 45 not 142).
II. Arap Kaynakları: Arap kaynaklarına göz atmamızın asıl sebebi Batı Kök Türk ve Bizans ilişkisinden ziyade Arap coğrafyacılarının bu bölge ile ilgili verilerinin olup olmadığıdır. Arap seyyahı ve tarihçisi Gerdîzî Zeyn el-ahbâr adlı eserinde Kimâklar ülkesini tanıtırken dikkatimizi çeken bir yer adından söz etmektedir. Söylediklerinin ilgi çekiciliği Ek-Tag’a benzer bir yer adından söz etmesi ile ilgilidir. Aynen alıyorum: “Yol İrtiş nehrini geçince Kimakların çadırına varır. Kimakların sağlam yapıları yoktur. Hepsi ormanlarda, vahşi hayvanlar arasında ve kırlarda otururlar. Hepsi öküz ve koyun sahibidirler. Develeri yoktur. Eğer bir tüccar oraya deve götürürse bir sene yaşamaz. Zira, deve oradaki otları yerse ölür. Kimakların hiç tuzu yoktur. Bir kişi onlara bir batman (rıtl) tuz verirse bir samur derisi alır. Onların yazlık yiyecekleri at sütüdür. Kış için herkes koyun, at, öküz etinden bol miktarda kurutma yapar. Oraya çok kar yağar. Kırlarda mızrak karın üzerinde durur. Yazın hayvanlarını İğrak vilayeti tarafındaki Öktağ ( ) dedikleri yere götürürler. Kışın kullanmak için yerin altında ağaçtan yapılmış su depoları vardır. Yerin altında bulunan bu sudan içerler. Bu sırada hayvanları kardan su içmeye gidemez. Bunların av hayvanları samur ve kakumdur. Reislerine Yabgu denir” (fieşen 1998: 74). Burada bahsi geçen Öktag’ın İrtiş dolaylarında bir yer olduğu açıktır. Tabii Çin kaynaklarının verdiği bilgilerle örtüşmese de yine de bilinmesinde yarar olduğu düşünülmektedir.
III. Bizans Kaynakları: Aslında Ek Tag sorununun en büyük sebebi Bizans kaynaklarıdır. İç Asya coğrafyasına gelen Zemarchos ve kafilesi Batı Kök Türk kağanı Dilziboul ~ Silziboulos ile görüşmesinin nerede gerçekleştiği hakkında bazı ipuçları vermektedir. Yazımızın giriş bölümünde de söylediğimiz gibi Batı Kök Türk kağanı, Maniach adlı bir Soğdluyu İskit harfleriyle ve büyük bir olasılıkla da Soğdca yazılmış mektubu vermek ve Sasani’ye karşı ittifak kurmak amacıyla İstanbul’a göndermişti. Bizans hükümdarı da Maniach’la birlikte Kilikyalı Zemarchos’u Batı Kök Türk kağanlığının merkezine göndermişti. Elçi gönderme yoluyla gelişen Kök Türk-Bizans ilişkileri uzun bir zaman daha sürmüştü. Konunun ayrıntısı hakkında Palaz Erdemir 2003’e bakılmalıdır. Batı Kök Türk kağanının otağının, Bizans kaynaklarında “Altın Dağ” olarak tercüme edilen Εχταγ (Golden 1992 (2002): 105) diye bir dağ olduğu bildirilmiştir. Golden, bu kelimeyi *Ak Tag “Akdağ” olarak düşünmektedir (Golden 1992 (2002): 105); ayrıca krş. (Chavannes 1903: 235-237); (Moravcsik 1958: 78-79). Menandros’tan naklen verilen bilgide Batı Kök Türk kağanının otağının “Altın dağ” anlamında olan Εχταγ olduğu anlaşılmaktadır. Palaz Erdemir’e göre Orhon Yazıtlarında da geçen Ek Tag ile Bizans kaynaklarında kaydedilen Εχταγ aynıdır (Palaz Erdemir 2003: 46)
IV. Türk Kaynakları: Son olarak da Türkçe kaynaklardan yani Tonyukuk Yazıtı’ndaki cümlelerden bahsederek Ek Tag’ın neresi olduğunu değerlendirmeye çalışacağız. Tonyukuk Yazıtı’nın 44. ve 45. satırları (T II B 9 ve T II G 1) şu şekildedir (metin, Tekin 1994’e göre): T II B 9 biz yämä sülädimiz anı ärtdimiz yençü ügüzüg käçä tinsi oglı aytıgma bänlig äk tagıg ärtü T II G 1 tämir kapıgka tägi irtimiz anta yanturtumuz ......; T II B 9 “Biz de sefere çıktık. Onları geçtik. İnci ırmağını geçerek, “tanrı oğlu” denilen (dorukları ak) benekli (yani “karla kaplı”) Ek dağını aşarak”, T II G 1 “Demir Kapı’ya kadar vardık. Oradan (ordumuzu) geri döndürdük....”.
Aslında bu cümlelerde anlaşılmayacak ya da üzerinde tartışılacak tek yer benlig ek tag ibaresidir. Cümle, Tonyukuk, İnel Kagan (İni İl Kagan) ve Tarduş fiad’ın (Bilge Kagan) birlikte katıldıkları, Altun yış’tan başlayan ve Demir Kapı’ya kadar giden Batı seferidir. Bazı araştırıcılar Bilge Kağan ile Köl Tigin Yazıtlarında da sözü edilen Batı seferi ile Tonyukuk’un başta bulunduğu batı seferini birbirine karıştırmışlardır. Klyaştornıy, Tonyukuk’un başta bulunduğu Batı seferinin, Köl Tigin ile Bilge Kagan’ın batı seferinden önce yapıldığını ve bunun da 711 yılının sonu ile 712 yılının başında olması gerektiğini söylemektedir (Klyaştornıy 1954 (1962): 764-765). Clauson da bu tarihlendirmeyle ilgili olarak bir kuşkudan söz etmektedir. Clauson’a göre belki de Köl ve Bilge’nin Batı seferi ile Tonyukuk’un Batı seferi aynı seferdir (Clauson 1971 (1973-1975): 146). Tonyukuk’un bu seferinin oldukça uzun sürdüğünü Demir Kapı ile Altun Yış arasındaki uzaklıktan anlamak da mümkündür. Yine Tonyukuk’un cümlelerinde geçen ve Demir Kapı olarak bilinen bölgenin de Semerkant’tan Termez yoluyla Belh’e giden yolun hemen hemen yarısında bulunan Baysun silsilesindeki Buzgala geçidi olduğu söylenmektedir. Yine Demir Kapı’nın Soğdiana ve Tokharistan arasındaki sınır noktalarından biri olduğu da kaynaklarda anılmaktadır (Clauson 1971 (1973- 1975): 146). Ayrıca Demir Kapı ile ilgili olarak bk. (Thomsen 1896 (2002): 137 not 6). Tonyukuk’un başında bulunduğu ordu, 710-711 veya 711-712 yıllarında gerçekleştirilen ve kaynaklarda Batı seferi diye bilinen ünlü seferde sözünü ettiğimiz Demir Kapı’ya kadar ilerlemiştir. Yalnız, Tonyukuk Demir Kapı’ya benlig ek tag’ı aştıktan sonra ulaşıldığını ifade etmektedir.
V. Kaynakların Değerlendirilmesi: Tonyukuk’un Tensi ~ Tinsi (Çin. t’ientsu, bk. (Tekin 1997: 167-168)) oglı Ek Tag olarak belirttiği yer adı hakkında oldukça fazla görüş vardır. Bu görüşlerden bazılarını birincil kaynakları verirken anmıştık. Bu bölümde ise diğer araştırıcıların benlig Ek Tag ile ilgili düşünceleri belirtilecektir. Burada kronolojik sıra izlenmiştir.
Radloff benligäk (?) şeklinde okumuş ve “Bengligäk (?) Gebirge” olarak anlamlandırmıştır (Radloff 1899: 21). Orkun, b e n e l i ğ k(?) t u g ı g okumuş ve “ben ...(?) tuğu” olarak anlamıştır (Orkun 1936: 114). Grousset ise Ek Tag’ın yerini Karaşahr’ın Kuzey-Batısında yukarı Yulduz vadisindeki yazlık merkez olarak düşünmektedir (Grousset 1941 (1980): 96). Malov da bänligäk tag “byangligyak” şeklinde çözümlemiştir (Malov 1951: 64 ve 69). Klyaştornıy ise benlig Ek Tag’dan önceki kelimeyi yatıgma “yatan”; benlig ek tag ibaresini ise Byanglikyak şeklinde okumuş ve Byanglikyak yer adının da büyük bir olasılıkla bir Soğd şatosu olabileceğinden bahisle buranın ünlü Bargar şatosu olma olasılığından söz etmiştir (Klyaştornıy 1954 (1962): 764-765). Aalto ise b ä n i l i g ä k ta g okumuş ve “freudigen (?) Grenz-Berg” olarak anlam vermiştir (Aalto 1958: 45). Bununla birlikte Aalto, notlarında ise neden yatıgma okuduğunu uzun uzun anlattıktan sonra Ek Tag sorunu için de beni ~ benü ile ilişki kurmuştur. Ayrıca Aalto, Kaare Grønbech’in ders notlarında bu yer adını mäniligak okuduğunu ama kelime listesine ise bäniligäk alındığına işaret ettikten sonra Grønbech’in bu yer adını haritada büyük Altay Dağları'nda gösterdiğine vurgu yapmıştır (Aalto 1958: 58-59). Giraud da Ongin = Kök Öng ilişkisini ve aynılığını açıklarken Ek Tag sorununa da değinmiş ve Ek kelimesinin “altın” anlamında, unutulmuş bir söz olduğunu iddia etmiştir. Giraud’un Ek kelimesine “altın” anlamını vermesinin tek sebebi Bizans kaynaklarında “altın” anlamında olan yer adının Ek Tag olarak anılmasından kaynaklanmaktadır. Giraud, Tonyukuk Yazıtı’nda geçen Ek Tag ibaresine de değinmiş ve Tensi ~ Tinsi oglı aytıgma ibaresindeki kelimeyi yatıgma “yatan” şeklinde okuduğu için buranın kutsal bir dağ olduğunu ve burada yatan kişinin Batılı bir Türk olabileceğine işaret ederek bu kişinin Çin’e sadakatten dolayı kendisine saygı gösterildiği şeklinde oldukça hayalî bir açıklama yapmıştır. Tabii bu açıklama da aytıgma “denen, denilen” kelimesinin yatıgma “yatan” olarak okunmasıyla ilgilidir (Giraud 1960 (1999): 73). Yine Giraud Batı Türklerinin karargâhını da Kuça’nın kuzeyinde Tekes vadisi olarak düşünmektedir (Giraud 1960 (1999): 262). Giraud, Tonyukuk Yazıtı’nı işlediği eserinde ise ibareyi benlig Äk Tag olarak okumuş ve bänlig “tacheté” olarak düşünmüştür. Giraud bän kelimesi ile de ilgi kurup “tache” olarak açıklamıştır (Giraud 1961: 57 ve 108- 109). Stebleva da bänligäk tag okumuş ve “goru bengligek” olarak anlamlandırmıştır (Stebleva 1965: 92 ve 131). Tekin ise benlig ek tag okumuş ve “sacred Äk-Tag” olarak çevirmiştir (Tekin 1968: 252 ve 289). Ergin ise benilig Ek tag okumuş ve “mukaddes Ek dağ” olarak anlamlandırmıştır (Ergin 1970: 59 ve 96). Aydarov da benligek okumuş ve “Bengligek” olarak bir dağ adı olarak düşünmüştür (Aydarov 1971: 332). Aydarov sözlükte ise “nazvanie gorı” olarak anlamlandırmıştır (Aydarov 1971: 357). Clauson 1971 yılında yazdığı makalesinde Ek Tag’ın Alay silsilesinin (Alay silsilesi Pamir’in Kuzey-Batı kısmı olup, Clauson’un sözü edilen yayınının Türkçe'ye çevirisinde Altay silsilesi yazılmıştır ki bu ad Alay olarak düzeltilmelidir) en batı ucundaki Türkistanskiy silsilesi olması gerektiğine işaret etmiştir (Clauson 1971 (1973-1975): 146). Doerfer, kelimeyi kesinlikle Ak-tag olarak okuyor ve “weissberg” olarak anlamlandırıyor (TMEN § 1963). Haussig’e göre ise bu dağ Kuça’nın yakınlarında bulunmaktadır (Haussig 1979: 51). Recebov-Memmedov da Radloff ve Malov gibi benligäk tag olarak okumuş ve “Benligek Dağı” olarak çevirmişlerdir (Recebov-Memmedov 1993: 120 ve 125). Tekin de bänlig äk tag okumuş ve “(dorukları ak) benekli (yani “karla kaplı”) Ek dağı” olarak anlamlandırmıştır (Tekin 1994: 18-19). Tekin, notlarında ise Ek Tag’ın Tien Shan ya da Tanrı Dağları olduğunu düşünmektedir (Tekin 1994: 47). Gömeç, Ek Tag’ı Tekes Nehri yakınındaki Karaşahr’ın KuzeyBatısında bir yere koyar. Yalnız cümlelerden anlaşıldığı kadarıyla Bizanslıların belirttiği Ek Tag ile Tonyukuk’un sözünü ettiği Ek Tag aynı yer adı olarak görülmüş olmalıdır ki Tonyukuk Yazıtı’nın II. Taşın Batı yüzü ile ilgili açıklamalarda Ek Tag’a değinilmiştir (Gömeç 1997: 16 not 55). Rybatzki, bu yer adının aynı adı taşıyan diğer adlarla karıştırılmamasına işaret ettikten sonra Tonyukuk’un Tensi ~ Tinsi oglı diye andığı Ek Tag’ın yeri konusunda Clauson’a katıldığını bildirmektedir (Rybatzki 1997: 115-116 not 308). Karcavbay da ibareyi benlik Ek tag okumuş ve “Benlik Ek Tau” olarak çevirmiştir (Karcavbay 2003: 219 ve 224). Son olarak da Berta, ibareyi bänlig äk tag okumuş ve “Benglig Ek hegyet” olarak anlamlandırmıştır (Berta 2004: 67 ve 85).
Görüldüğü gibi Ek Tag, hem okuma ve anlamlandırma hem de bulunduğu coğrafi yer bakımından hâlledilmemiş bir sorun olarak karşımızda durmaktadır. Fakat bänlig ~ benilig Ek Tag şeklindeki okuyuşun yaygınlık kazandığı anlaşılmaktadır. Bizans kaynaklarında geçen ve “altın” anlamında bir dağ olduğu ifade edilen Ek Tag ile Tonyukuk Yazıtı’nda sözü edilen ve Yençü Ügüz’ü (Sirderya) geçip ulaşılan benlig ek tag’ın aynı yer olmadığı kuşkusuzdur. Aslında bütün sorun da buradadır. Menandros’tan nakledilen Ek Tag ile Tonyukuk’un bahsettiği benlig Ek Tag’ın aynı olması coğrafi olarak da mümkün değildir.
VI. Sonuç ve Öneriler: Menandros’tan nakledilen Ek Tag’ın Batı Kök Türk kağanının otağı olduğunda kuşku yoktur. Bu Ek Tag büyük bir olasılıkla, Çin kaynaklarında sözü edilen ve Kuça’nın kuzeyinde Tekes nehri ile Ebi-Nor gölü arasında bir yer olmalıdır. Tonyukuk’un sözünü ettiği benlig Ek Tag da Clauson’un dediği gibi Pamir’in Kuzey-Batı silsilesini oluşturan Alay dağlarının Batı bölümünde olmalıdır. Hatta Radloff Aus Sibirien adlı eserinin Zerefşan Vadisi’nden söz ettiği bölümde Ek Tag diye bir dağdan söz eder. Bu dağın Zerefşan Vadisi’nde bulunduğundan bahisle dağın çok yüksek olmadığını ancak dik olduğu için tırmanmanın çok zor olduğunu söyler (Radloff 1957: 439-440). Eğer tespitlerimiz doğruysa bu dağın aşılmasından sonra Demir Kapı’ya yani Baysun bölgesinde bulunduğu söylenen (Clauson 1971 (1973-1975): 146) doğal dağ geçidine varılmış olur. Bu söylediklerimiz coğrafi olarak herhangi bir engelle karşılaşmamaktadır. Aslında Ak Tag ~ Ak Tau ~ Ek Tag ~ Ek Tau şeklinde Asya’da bir çok dağ veya yer adı vardır. Ancak bizim aradığımız Ek veya Ak Tag’a Yençü Ügüz’ün aşılmasından sonra varılmıştır. Bugünkü Duşanbe’nin kuzeyi ile Semerkand’ın Batısına düşen bir noktada (bk. harita) Ak-Tak adlı bir yeri de araştırıcıların dikkatlerine sunmak istiyoruz.
Böylelikle Bizans kaynaklarında “altın” anlamı verilen Ek Tag’ın Tonyukuk Yazıtı’nda geçen Ek Tag ile aynı olmadığı ortaya çıkmakta ve “altın” anlamında eskiden kullanıldığı farzedilen bir ek kelimesi aramaya da gerek kalmamaktadır. Üstelik altun kelimesi Altay dillerinde sıkça kullanılan bir kelimedir. Altay < *altan ?, Tü. altun > Mo. altan krş. Altayca n > n/y (Golden (1992) 2002: 96). Tabii ki Bizans kaynaklarının sözünü ettiği Ek Tag, Altay (Altun Yış) dağlarının uzantısında bulunduğu için Bizans kaynaklarında bu anlamda kullanıldığını zannediyoruz. Ek Tag’dan önce geçen ve yazımızın başında değindiğimiz sıfat tamlamasının sıfat kısmını oluşturan benlig kelimesini de benilig ~ benülüg “ebedi, sonsuz” şeklinde düşünmekten çok “doruklu, doruklu dağlar” olarak düşündüğümüzü ve Moğolcada “doruklu dağlar” anlamında kullanılan möndüg kelimesi ile ilişkilendirmek istediğimizi belirtmek istiyorum (Lessing 2003: 855).