https://ror.org/03te4vd35Giriş
Yüzyıllar boyunca bir ödeme aracı olarak kullanılan sikkeler, maddi değerlerinin yanı sıra tarihsel ve sanatsal değerleri itibarıyla önemli kültür varlıklarıdır. Satın alma eyleminin temel bileşenini oluşturması ve kolay taşınabilir olması, sikkelerin toplumsal etkileşimdeki etkin araçlardan birine dönüşmesini sağlamıştır. Yüzeyine işlenen yazılar ve tasvirler ile mesajı doğrudan iletmede önemli bir görev üstlenmişlerdir. Bu bağlamda diğer milletler gibi Türkler de Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan süreçte yüzyıllar boyunca çeşitli madenlerden farklı kompozisyonlara ve anlatımlara sahip sikkeler basmıştır.
Anadolu Selçuklu Devleti’nin ilk yıllarında Anadolu’da Bizans ve diğer İslam devletlerinin sikkeleri kullanılmıştır. Daha sonra altın (dinar), gümüş (dirhem) ve bakır (fels) sikkeler basılmaya başlanmıştır[1] . Anadolu Selçuklu Devleti’nde I. Mesud döneminde basılmış bakır sikkeler bulunmakla birlikte ilk altın ve gümüş sikke II. Kılıcarslan döneminde basılmıştır[2] . Sonrasında sikke basımı II. Mesud dönemine kadar kesintisiz sürdürülmüştür[3] .
Düzenleme bakımından sikkelere genel olarak yazı ve süsleme unsurları işlenmiştir. Yazının her iki yüzde bulunduğu sikkeler olduğu gibi diğer yüzde figürlü süslemeye yer verildiği sikkeler de mevcuttur. Yazının sıklıkla geometrik ve bitkisel unsurlarla desteklendiği görülür. I. Mesud döneminde (M. 1116- 1155) bastırılan bakır sikkelerin ön yüzünde hükümdar büstü, arka yüzünde yazı bulunmaktadır. II. Kılıcarslan’ın (M. 1155-1192) altın ve gümüş sikkelerinde her iki yüzdeki yazı geometrik ve bitkisel motiflerle desteklenmiştir. Arka yüzde yazı bulunan bakır sikkeleri ön yüzdeki süvari tasviri bakımından farklılık arz etmektedir[4] . II. Kılıcarslan’ın oğullarından Kutbüddin Melikşah (M. 1189-1192) babasının bastırdığı sikkelerde olduğu gibi gümüş sikkelerinde her iki yüzde yazıya, bakır sikkelerinde ön yüzde süvari, arka yüzde yazıya yer vermiştir. Ancak bu örneklerde süvari melek figürüyle işlenmiştir. II. Rükneddin Süleymanşah’ın meliklik döneminden bakır sikkeler günümüze ulaşmıştır. Bu sikkelerin ön yüzünde süvari figürü, arka yüzünde yazı yer almaktadır. Sultanlık yıllarında (M. 1196-1204) aynı düzenlemenin altın, gümüş ve bakır sikkelerde tekrarlandığı görülür. Muizzüddin Kayserşah (M. 1186-1201) sadece bakır sikke bastırmış olup, sikkelerin ön yüzünde mızrakla ejder avlayan süvari tasviri, arka yüzünde yazı yer almaktadır[5] . Muhiyeddin Mesud döneminden (M. 1186-1200) günümüze gümüş ve bakır sikkeler ulaşmıştır. Her iki yüzünde de yazının bulunduğu sikkelerde kare bordür düzenlemesi dikkat çekmektedir. Mugisüddin Tuğrulşah’ın (M. 1192-1221) gümüş sikkelerinde her iki yüzde yer alan yazı geometrik unsurlarla desteklenirken, bakır sikkelerinde üç çatallı mızrak tutan süvari tasviri yıldız motifiyle birlikte verilmiştir. Sadece bakır örnekleri bulunan Rükneddin Cihanşah dönemi (M. 1225-1230) sikkelerinin ön yüzünde Bizans tarzında tahtta oturan hükümdar tasviri, arka yüzünde yazı bulunmaktadır[6] . I. Gıyâseddin Keyhusrev (M. 1192-1196) ilk saltanat döneminde gümüş ve bakır sikkeler bastırmıştır. Yazının hâkim olduğu gümüş sikkelerde bitkisel ve geometrik unsurlar mevcuttur. Bakır sikkelerinde Bizans tarzı hükümdar tasviri ve kılıç tutan süvari tasviri görülmektedir. İkinci saltanat döneminde (M. 1205-1211) ilkine benzer tarzda sikkeler bastırılmış olmakla birlikte hükümdar tasvirli örnekler tercih edilmemiştir.
I. İzzeddin Keykâvus döneminde (M. 1211-1219) basılan altın, gümüş ve bakır sikkelerde birbirini tekrarlar düzenlemeler kullanılmıştır. Kare bordürün belirleyici olduğu sikkelerde, her iki yüzdeki yazı geometrik ve bitkisel unsurlarla birlikte işlenmiştir[7] . I. Alâeddin Keykubad’ın meliklik döneminde (M. 1205-1211) bastırdığı gümüş ve bakır sikkelerin ön yüzünde panter avlayan süvari tasviri, arka yüzünde yazı düzenlemesi mevcuttur. Sultanlık döneminde (M. 1220-1237) ön ve arka yüzde yazının hâkim olduğu altın, gümüş ve bakır sikkeler bastırılmıştır. Bu dönem sikkeleri zengin bitkisel ve geometrik unsurlarla hareketlendirilmiştir[8] . II. Gıyâseddin Keyhusrev döneminden (M. 1237-1246) günümüze altın, gümüş ve bakır sikkeler ulaşmıştır. Her iki yüzde yazının bulunduğu örneklerin yanı sıra en dikkat çeken kompozisyon, altın ve gümüş sikkelerdeki “Şir ü Hurşid” olarak da adlandırılan aslan ve güneş-yüz tasviridir[9] . II. İzzeddin Keykâvus birinci ve üçüncü saltanat dönemlerinde altın, gümüş ve bakır sikkeler bastırmıştır. İlk saltanat dönemi (M. 1246-1250) sikkelerinde kare bordür düzenlemesi içerisinde yazıya yer verilmiştir. Üçüncü saltanat döneminde (M. 1257-1262) yazının her iki yüzde yer aldığı örnekler yaygın olmakla birlikte, güneş ve aslan-yüz tasvirli gümüş sikkeler ve tahtta oturan hükümdar tasvirli bakır sikkeler tercih edilmiştir. IV. Rükneddin Kılıcarslan’ın ilk saltanat döneminde (M. (1249-1254) bastırdığı arkasında yazı bulunan gümüş sikkelerin ön yüzündeki ok ve yaylı süvari tasviri dikkat çekicidir. Üçüncü saltanat dönemindeki (M. (1257-1266) altın, gümüş ve bakır sikkelerin iki yüzünde yazıyla birlikte bitkisel ve geometrik unsurlara yer verilmiştir[10]. Üç kardeşin müşterek bastırdığı (M. 1249-1258) altın ve gümüş sikkelerin iki yüzünde yazı hâkimken, bakır sikkelerde tahtta oturan hükümdar tasvirli örnekler bulunmaktadır. İki kardeş dönemi (M. 1252-1254), III. Gıyâseddin Keyhusrev dönemi (M. 1265-1283) ve Alâeddin Siyavuş (Cimri) dönemi (M. 1276-1277) sikkeleri iki yüzdeki yazının bitkisel ve geometrik unsurlarla desteklendiği düzenleme bakımından benzer özellikler taşımaktadır. II. Gıyâseddin Mesud döneminde (M. 1282- 1296/1302-1308) basılan altın ve gümüş sikkelerin iki yüzünde yazı öne çıkarken, bakır sikkelerde figürlü kompozisyonlara yer verilmiştir. Bunlar arasında çift başlı kartal, kuş, aslan ve güneş-yüz, güneş-yüz, ok ve yaylı süvari tasvirleri bulunmaktadır. III. Alâeddin Keykubad döneminde (M. 1298-1302) basılan altın, gümüş ve bakır malzemeli sikkeler kendisinden önceki düzenlemeleri yansıtmasının yanı sıra aslan tasvirli örnekleri de içermektedir[11].
Anadolu Selçuklu sikkelerinde sıklıkla işlenen kompozisyonlardan olan süvari tasviri[12], devletin ve hükümdarın güç-iktidar mesajını direkt ileten en önemli betimleme olarak karşımıza çıkmaktadır. Ataları Oğuzlar gibi Selçuklularda da avlanmanın önemli bir saray etkinliği olduğu, sultanların boş zamanlarında binicilikle ilgili olan cirit ve polo gibi faaliyetler gerçekleştirdikleri bilinmektedir[13]. Ayrıca Türk kültüründe ve sanatında at önemli bir yere sahiptir[14]. Atın Türk yaşantısındaki vazgeçilmez konumu Selçuklu sanatında süvari tasvirinin farklı kompozisyonlarla sıklıkla ele alınmasında etkili olmuştur. Bu kompozisyonlarda süvari kimi zaman törensel bir duruş sergilerken, kimi zaman elindeki savaş aleti ile hücum ederken kimi zaman da avcı kuşu ve köpeğiyle avdan bir sahnede betimlenmiştir. Anadolu Selçuklu Devletinde II. Kılıcarslan, Kutbüddin Melikşah, Muizzüddin Kayserşah, Mugisüddin Tuğrulşah, I. Gıyâseddin Keyhusrev, II. Rükneddin Süleymanşah, I. Alâeddin Keykubad, IV. Rükneddin Kılıcarslan ve II. Gıyâseddin Mesud bastırdıkları sikkelerde süvari tasvirine yer veren sultan ve meliklerdir[15]. Bu isimlerin büyük kısmını II. Kılıcarslan ile oğulları[16] oluşturmaktadır. II. Kılıcarslan büyük hükümdar olarak Konya’da otururken meliklerin bulundukları eyaletlerde kendi adlarına para bastırdıkları, hutbede sultandan sonra kendi adlarını zikrettirdikleri ve Bizans ile barış antlaşması yapabildikleri bilinmektedir[17].
Çalışmamız kapsamında Bursa Arkeoloji Müzesi[18] envanterine kayıtlı Anadolu Selçuklu sikkeleri incelenmiş ve süvari tasviri bulunan 37 adet sikke tespit edilmiştir. Sikkeler sistematik katalog düzeniyle tanıtılarak Türk sanatı içerisindeki önemlerinin belirtilmesi amaçlanmıştır.
1. Katalog
2. Karşılaştırma ve Değerlendirme
Bursa Arkeoloji Müzesi envanterinde Anadolu Selçuklu sultan ve meliklerinden II. Kılıcarslan, Kutbüddin Melikşah, Muizzüddin Kayserşah, I. Gıyâseddin Keyhusrev, II. Rükneddin Süleymanşah, I. Alâeddin Keykubad ve IV. Rükneddin Kılıcarslan dönemlerinde basılan süvari tasvirli 37 sikke tespit edilmiştir[30]. Sikkeler büyük oranda satın alma yoluyla çeşitli tarihlerde müze envanterine dâhil edilmiştir. Tamamı darp tekniğiyle üretilen sikkeler genel itibarıyla günümüzde tahrip durumdadır. Büyük bölümünde yoğun aşınma görülürken, kararma ve dairevi biçiminin bozulması da diğer olumsuzluklardır. Sikkelerin üretiminde, gümüş malzemeli Kat. no: 36 dışında, bakır malzeme kullanılmıştır.
Basım tarihi 4 sikkede tespit edilmiştir. Bunlardan 3’ü H. 595 (MS 1198-1199) tarihiyle II. Rükneddin Süleymanşah dönemine, diğeri ise H. 646 (MS 1248-1249) tarihiyle IV. Rükneddin Kılıcarslan döneminde aittir. Bu sikkelerin haricinde tamamı II. Rükneddin Süleymanşah dönemine ait sikkelerde tarih, 1’inde son iki rakam (x95), 2’sinde ilk iki rakam (59x), 2’sinde ilk rakam (5xx) okunabilmektedir. Sikkelerin çoğunluğunda basım tarihi bulunmamakla birlikte yazı satırlarında sikkeyi bastıran sultanın adının yer alması tarihlendirme imkânı sağlamaktadır. Bu bağlamda II. Rükneddin Süleymanşah döneminden 17, I. Gıyâseddin Keyhusrev döneminden 7, II. Kılıcarslan döneminden 6, I. Alâeddin Keykubad döneminden 4, Muizzüddin Kayserşah, Kutbüddin Melikşah ve IV. Rükneddin Kılıcarslan dönemlerinden 1’er sikke bulunmaktadır.
I. İzzeddin Keykâvus ve I. Alâeddin Keykubat dönemlerinde, gerçekleştirilen ticari anlaşmalar, fetihler ve imar çalışmalarıyla Anadolu’nun önemli bir ticaret merkezi hâline gelmesi neticesinde sikke basımında önemli derecede artış meydana gelmiştir. Bu dönemde, büyük çoğunluğu Anadolu’da olmak üzere Suriye ve Irak gibi ülkelerin de bulunduğu 52 adet basım merkezi bulunmaktadır[31]. Süvari tasvirli sikkelerin Konya, Kayseri, Malatya, Sivas ve Tokat yerleşimlerinde basıldığı anlaşılmaktadır[32]. Konumuzu oluşturan sikkelerde Malatya (Kat. no: 15) ve Sivas (Kat. no: 36) olmak üzere iki basım yeri tespit edilmiştir.
Süvari tasvirli Anadolu Selçuklu sikkelerinde darp yeri ve tarihi bilgisine II. Kılıcarslan ve melik tayin ettiği oğullarının bastırdıkları bakır sikkelerde yer verilmediği görülür. Bu durum II. Rükneddin Süleymanşah’ın sultanlık dönemindeki süvari tasvirli altın, gümüş ve bakır sikkelerle birlikte değişmeye başlamıştır ve I. Gıyâseddin Keyhusrev’in ikinci saltanat dönemindeki örneklerle devam etmiştir. I. Alâeddin Keykubad’ın meliklik yıllarındaki süvari tasvirli gümüş sikkelerde darp yeri ve tarihi belirtilirken, bakır sikkelerde yer verilmemiştir. Benzer şekilde IV. Rükneddin Kılıcarslan’ın süvari tasvirli gümüş sikkelerinde darp yeri ve tarihi bulunmakta, II. Gıyâseddin Mesud’un süvari tasvirli bakır sikkelerinde bulunmamaktadır. Bu dönemdeki süvari tasvirli sikkelerde darp yeri ve tarihi bilgisinin altın ve gümüş sikkelerde belirtildiği, bakır sikkelerde ise genellikle belirtilmediği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla bu bilgilere yer verilmesinde maden tercihinin etkili olduğu söylenebilir.
Çalışma kapsamında ele alınan sikkelerden II. Kılıcarslan dönemi eserlerinde ortalama çap 21,83 mm, ağırlık 3,50 gramdır. I. Gıyâseddin Keyhusrev dönemi sikkelerinde ortalama çap 20,85 mm, ağırlık 2,80 gramdır. En fazla örneğin bulunduğu II. Rükneddin Süleymanşah dönemi sikkelerinde ortalama çap 28,55 mm, ağırlık 6,70 gramdır. I. Alâeddin Keykubad dönemi sikkelerinde ortalama çap 30,5 mm, ağırlık 7,79 g olarak ölçülmüştür. Birer örneği bulunan Muizzüddin Kayserşah dönemi sikkesinde çap 31 mm, ağırlık 12,15 g, Kutbüddin Melikşah dönemi sikkesinde çap 19 mm ağırlık 2,51 g, IV. Rükneddin Kılıcarslan dönemi sikkesinde çap 22,5 mm ağırlık 2,64 gramdır. Anadolu Selçuklu döneminde basılan altın sikkelerde çap ortalaması 23-28 mm ağırlık ortalaması 4-4,5 g, gümüşlerde çap ortalaması 21-24 mm ağırlık ortalaması 2,52-2,95 g, bakırlarda ise çap ortalaması 18-32 mm ağırlık ortalaması 2,05-11,9 g arasında değişmektedir[33]. Bu veriler doğrultusunda ele alınan sikkelerin Anadolu Selçuklu sikkelerindeki ortalama ölçüleri yansıttığı görülmektedir.
Çalışmamızın süvari tasvirli sikkelerden oluşmasına bağlı olarak figürlü süsleme tüm sikkelerde bulunmaktadır. Bunun yanı sıra sikkelerin bezenmesinde geometrik ve bitkisel unsurlara da rastlanmaktadır. Sikkelerin tamamının ön yüzünde sağ cepheden elinde silahı ile verilen süvari figürü, kuyruğu düğümlü atının üstünde dörtnala hareket hâlindedir. Atın yular ve üzengi detayları belirgindir. Süvari sol elinde atının dizginlerini tutarken sağ elinde ise silah tutmaktadır. Başlık ve kıyafet detayları ile işlenen süvarinin bazı örneklerde (Kat. no: 1, 8, 16-18, 21-27, 30, 31, 34) başının etrafında hale bulunmaktadır. Süvari tasvirlerinde kompozisyonun törensel duruş sergileyenler ve avlananlar olmak üzere ikiye ayrıldığı görülür. Süvari, Muizzüddin Kayserşah dönemi sikkesinde ejder (G. 1), I. Alâeddin Keykubad dönemi sikkelerinde panter[34] avlarken (G. 2), diğer sikkelerde -muhtemelen av esnasında- törensel bir duruş sergilemektedir (G. 3). Törensel duruş sergileyen Kutbüddin Melikşah dönemi sikkesinde ise süvari melek[35] figürü ile işlenmiştir (G. 4).
Kompozisyonlarda süvari elinde mızrak, kılıç ve ok-yay olmak üzere üç farklı silah taşımaktadır. 24 sikkede yer alan mızrak II. Kılıcarslan, Muizzüddin Kayserşah, II. Rükneddin Süleymanşah ve I. Alâeddin Keykubad dönemi sikkelerinde görülmektedir (G. 5). II. Rükneddin Süleymanşah dönemi sikkelerinde süvarinin mızrağı üç çatallı şekilde işlenmiştir[36] (G. 6). I. Gıyâseddin Keyhusrev dönemi sikkelerinde süvari kılıç tutmaktadır (G. 7). IV. Rükneddin Kılıcarslan döneminde basılan sikkede süvari ok ve yay ile tasvir edilmiştir (G. 8). Bu örneklerin yanı sıra tahripten dolayı 6 sikkede süvarinin elindeki silah belirlenememiştir.
Sikkelerden 34’ünde görülen geometrik bezeme unsurları inci dizisi, düz yüzeyli ve kaş kemerli bordür düzenlemeleri ile yıldız motifinden oluşmaktadır. Bunlardan inci dizisi bordür 32 (G. 9), yıldız motifi 17, düz yüzeyli bordür 3 (G. 10), kaş kemerli bordür 1 sikkede (G. 11) yer almaktadır. Yıldız motifi I. Alâeddin Keykubad dönemine ait 2 sikke haricindeki tüm örneklerde ön yüze süvari tasviriyle birlikte işlenmiştir. I. Gıyâseddin Keyhusrev dönemi sikkelerinde süvarinin baş hizasının iki yanında, II. Rükneddin Süleymanşah dönemi sikkelerinde ise süvarinin solunda genellikle yıldız yer almaktadır.
Bitkisel süsleme unsurları 4 sikkede görülen rumi, palmet ve penç motifleridir. Eksenden gelişerek kenarlara uzanan rumi motifi II. Rükneddin Süleymanşah dönemine ait 2 sikkede arka yüzde yazı satırlarının üstünde (G. 12), stilize üslupta işlenen palmet motifi I. Gıyâseddin Keyhusrev dönemine ait bir sikkede ön yüzdeki süvari tasvirinin altında (G. 13), yıldızı anımsatır nitelikteki penç motifi IV. Rükneddin Kılıcarslan dönemine ait bir sikkede ön yüzdeki süvari tasvirinin altında yer almaktadır (G. 14).
İncelediğimiz sikkelerin tamamının arka yüzünde yazı bulunurken, 7 sikkede ön yüzde de yer almaktadır. Arka yüzde yazı düzeni 3 ile 6 satır arasında değişen yatay hatlı yazı ve bunu bazı örneklerde kenarlarda çevreleyen yazıdan oluşmaktadır. Çevre yazısının bulunmadığı örnekler de mevcuttur. IV. Rükneddin Kılıcarslan dönemine ait sikkede (Kat. no: 36) çevre yazısı dairesel hatla uzanmaktadır. Ön yüzde yazının bulunduğu sikkeler I. Gıyâseddin Keyhusrev, I. Alâeddin Keykubad ve IV. Rükneddin Kılıcarslan dönemine aittir. I. Gıyâseddin Keyhusrev ve I. Alâeddin Keykubad dönemi sikkelerinde ön yüzdeki yazı süvari tasvirinin başının her iki yanına yarım daire kavisli yerleştirilmiştir. IV. Rükneddin Kılıcarslan dönemine ait sikkede yazı tüm kenar boyunca dairesel hatla uzanır. Ön yüzdeki yazılarda, I. Gıyâseddin Keyhusrev ve IV. Rükneddin Kılıcarslan dönemi sikkelerinde sultanın adı yazılı iken I. Alâeddin Keykubad dönemi sikkelerinde halifenin lakabı ve sıfatı yazılıdır. Yazı türü olarak kûfi ve Selçuklu sülüsü kullanımı görülmektedir. Kûfi hat 27, Selçuklu sülüsü hat 5 sikkede kullanılmıştır. 5 sikkede ise yüzeydeki tahripten dolayı yazı türü tespit edilememiştir. Kûfi hattın kullanımına II. Kılıcarslan, Muizzüddin Kayserşah, Kutbüddin Melikşah, I. Gıyâseddin Keyhusrev ve II. Rükneddin Süleymanşah dönemi sikkelerinde, Selçuklu sülüsü I. Alâeddin Keykubad ve IV. Rükneddin Kılıcarslan dönemi sikkelerinde rastlanmaktadır.
Anadolu Selçuklu sikkelerinde bastıranın adı, babasının adı, resmî ünvanı, lakabı, künyesi, diğer sıfatları, tabi ise metbu hükümdarın adı ve ünvanı ile tanıdığı halifenin adı ve ünvanı gibi ifadelere yer verildiği bilinmektedir[37]. Bu bağlamda çalışma kapsamındaki sikkelerde II. Kılıcarslan’ın ve I. Gıyâseddin Keyhusrev’in “es-Sultânü’l-muazzam”, Muizzüddin Kayserşah’ın “el-Melikü’l-müeyyed”, II. Rükneddin Süleymanşah’ın “el-Melikü’l-kāhir ve “es-Sultânü’l-kāhir”, I. Alâeddin Keykubad’ın “el-Melikü’l-mansûr”, IV. Kılıcarslan’ın “es-Sultânü’l a‘zam” ünvanlarını kullandıkları görülmektedir. Lakap olarak IV. Kılıcarslan’ın “Rüknü’d-dünyâ ve’d-dîn” ifadesini, künye olarak Kutbüddin Melikşah’ın “Ebu’lfeth” ifadesini tercih ettiği anlaşılmaktadır. Bunun yanı sıra tevki ifadesi olan “el-Minnetü li’llâh” I. Gıyâseddin Keyhusrev’in sikkelerinde, sıfat olan “Nasîru emirü’l-mü’minin” ifadesi I. Alâeddin Keykubad’ın sikkelerinde yer almaktadır. Ayrıca yazı satırlarında I. Alâeddin Keykubad dönemi sikkelerinde halife en-Nâsır li-Dîni’llah, IV. Rükneddin Kılıcarslan dönemi sikkesinde Halife el-Müsta‘sım bi’llah’ın adları okunmaktadır.
Süvari tasvirli sikkelerde yer alan yazılar incelendiğinde, II. Kılıcarslan, Kutbüddin Melikşah, Mugisüddin Tuğrulşah, I. Gıyâseddin Keyhusrev, I. Alâeddin Keykubad, IV. Kılıcarslan ve II. Gıyâseddin Mesud dönemine ait örneklerde sultanın adı, ünvanı, künyesi gibi ifadelere yer verilmiştir. Ancak bu sultanların süvari tasviri bulunmayan sikkelerinde belirtilen ifadelerin yanı sıra kelime-i tevhid gibi dinî terimlerin yaygın kullanımı dikkat çekmektedir. II. Rükneddin Süleymanşah’ın sultanlık döneminde basılan süvari tasvirli sikkeler bu kapsamda farklılık arz etmektedir. Bu eserlerde sultanın adı, unvanı, basım yeri ve tarihi bilgilerinin yanı sıra dinî terimlere de yer verilmiştir. Muizzüddin Kayserşah ve II. Rükneddin Süleymanşah’ın meliklik dönemindeki süvari tasvirli sikkelerde sadece sultanın adı ve ünvanı belirtilmiştir. Bu kapsamda, II. Rükneddin Süleymanşah’ın sultanlık dönemindeki örnekler haricinde, kelime-i tevhid gibi terimlerin tercihinde süvari tasvirinin etkili olduğunu söylemek mümkündür.
Türklerin göçebe yaşam tarzını benimsemesi, kültüründe ve sanatında hayvanların önemli bir yere sahip olması dolayısıyla sanat eserlerinin hayvan biçimi ve kompozisyonları üzerine gelişmesini sağlamıştır. Dokumalarda, kılıç, mızrak ve bıçaklarda, at koşumlarında, eyerlerde, kılıç saplarında, maşrapaların kulplarında hemen her yerde hayvan figürlerine yer verilmiştir[38]. İlk kez Rostovzeff’in “hayvan üslubu” olarak adlandırdığı, Avrasya hayvan üslubunun kaynağı MÖ 7. yüzyıldan başlatılan ve genellikle İskit adı altında toplanan, birçoğu Türk olan çeşitli Avrasya göçebelerinin sanatına dayanmaktadır[39]. Hayvan üslubu içinde gelişen süvari tasviri, sıradan bir atlı asker değil, gerçek bir imge olarak bir imparatorun, padişahın ya da kahramanın gücünün aktarıldığı tasvirlerdir. Vahşi bir hayvan, fantastik bir ejderha ya da karşısındaki bir düşman ile mücadele eden savaşçı atlı asker imajı, Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk sanatında en çok kullanılan ortak bir imge olarak yerini almış ve düşmanı korkutan psikolojik resimli edebi bir silaha dönüşmüştür[40].
Türk tarihi boyunca süvari tasvirleri farklı sanat ortamları ve inançlar içerisinde, çeşitli malzemelerde kendisine yer bulmuştur. Türk sanatında süvari tasvirinin bulunduğu en erken örneklere İskitler döneminde rastlamaktayız. Orta Asya kökenli olduğu bilinen ve büyük çoğunluğunun özellikle hâkim tabakanın Türk olduğu düşünülen İskitler[41], geniş bir coğrafyada varlık göstermiştir. İskitlerin göçebe yaşam tarzını benimsemeleri sanat eserlerinde hayvan tasvirlerine ve av sahnelerine sıkça yer vermelerinde önemli rol oynamıştır. Bu dönemden günümüze ulaşan, Ukrayna’nın Velyka Znam’yanka Bölgesinde bulunan Solokha Kurganında ele geçirilen kase, yüzeyindeki tasvir dikkat çekicidir. MÖ 4-5. yüzyıllara tarihlendirilen madeni kap yüzeyinde, ortalarındaki aslanı avlamaya çalışan süvariler betimlenmiştir. Atlıların hemen önlerinde avcı köpekleri görülür. Süvarilerden soldaki ok-yay, sağdaki ise mızrak kullanmaktadır (G. 15)[42]. Tasvirin bulunduğu bir başka örnek, günümüzde Pakistan’ın kuzey batı bölgesindeki Swat Vadisi’nde ele geçirilen madeni malzemeli kasedir. Ak Hunlar döneminden, MS 460-479 yılları arasına tarihlendirilen eserin iç yüzeyi sade tutulurken dış yüzeyde eksene, etrafında bitkisel kompozisyonun bulunduğu insan tasviri işlenmiştir. Bunun etrafında dört süvarinin aslan, domuz ve geyik gibi hayvanları avladığı sahne yer almaktadır. Süvariler ok ve yay, kılıç, mızrak gibi çeşitli savaş aletlerini kullanmaktadır. Oldukça dinamik kompozisyona sahip sahne, kâsenin yüzeyini çevrelemektedir (G. 16)[43].
Hun dönemine ait Pazırık Kurganları buluntuları arasındaki MÖ 5-4. yüzyıllara tarihlendirilen Pazırık Halısı, süvari tasvirinin işlendiği Türk sanatındaki önemli örnekler arasında yer almaktadır. Bordürlerden oluşan eser yüzeyinde süvari bordürü olarak adlandırılan alanda, birbiri ardına sıralanan süvariler tüm yüzey boyunca tekrarlanır. Kırmızı zemin üzerine işlenen süvariler, figürlerdeki ve atlarındaki ince detaylarıyla dikkat çekicidir (G. 17)[44]. Yine Pazırık Kurganları buluntularından olan keçe malzemeli duvar örtüsünde bulunan süvari tasviri ise peleriniyle özgün bir örnek teşkil etmektedir (G. 18)[45].
Göktürk dönemine ait Moğolistan’da Ulaan Khermiin Shoroon Bumbagar (Mayhan Uul) ve Shoroon Dov Kurganlarından günümüze ulaşan ve 7. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendirilen pişmiş toprak malzemeli heykelcikler arasında süvari örnekleri bulunmaktadır (G. 19)[46]. Bunun yanı sıra Göktürk dönemine ait Ötüken’deki kaya resimlerinde mızraklı süvari tasvirlerine rastlanmaktadır. Kompozisyonda çizgisel bir üslupla ele alınan figürler yakınlarındaki çeşitli hayvanları avlamaktadır (G. 20)[47]. İslamiyet’in kabulünden sonraki dönemde de devam eden süvari tasviri geleneği Gazneliler döneminde (MS 874-999) Nişabur’daki duvar freskinde gözlemlenmektedir (G. 21)[48]. 10. yüzyıl Türk-İslam Devletlerine ait olduğu düşünülen ve Siriderya Nehri bölgesinde bulunan bronz malzemeli aynanın arka yüzünde av sahnesi işlenmiştir. Dairevi bordür içerisinde, sağ elinde avcı kuşu, sol elinde mızrak ile avlanan süvari figürü yer almaktadır (G. 22)[49].
Anadolu’ya geçişin yaşandığı Büyük Selçuklu İmparatorluğu döneminden günümüze ulaşan eserler incelendiğinde süvari kompozisyonunun yoğunlaşarak devam ettiği görülür. 12-13. yüzyıl İran coğrafyasına atfedilen seramik eserlerde kompozisyonun farklı örnekleri kullanılmıştır. Minai tekniğinde yapılan eserlerden, kâsenin iç yüzeyinde tek, kulplu testi yüzeyinde ise sıralı hâlde süvari figürleri yer almaktadır (G. 23, 24)[50]. MS 1180-1210 yılları arasına tarihlendirilen ve İran veya Afganistan’da üretildiği düşünülen bronz malzemeli ibrik yüzeyinde süvari tasviri görülür (G. 25)[51]. İran coğrafyasında 12-13. yüzyıllara tarihlendirilen seramik malzemeli süvari heykelciği sağ elinde kılıç, sol elinde atının dizginini tutmaktadır (G. 26)[52]. Yine İran coğrafyasında 12-13. yüzyıllara tarihlendirilen alçı panoda süvari sol elinde avcı kuşunu, sağ elinde atın dizginlerini tutmaktadır (G. 27)[53].
Anadolu Selçuklu döneminde süvari tasviri geleneği devamlılık arz etmektedir. Konya Kılıcarslan Köşkü’nden günümüze ulaşan alçı levhada üst kısmı yıldız, çokgen ve diğer geometrik motiflerle oluşan geniş bir bordürle sınırlanmış, alt kısımdaki frize biri ejder, diğeri aslan avlayan iki süvari figürü yerleştirilmiştir (G. 28)[54]. Kubâdâbâd Sarayı’ndan günümüze ulaşan alçı pano kabartmada sivri kemerle çerçevelenen yüzeyde, hareket hâlindeki süvari bir avcı köpeği ile tasvir edilmiştir (G. 29)[55]. Konya Akşehir Taş Medrese Müzesi’nde bulunan mezar taşında süvari kompozisyonu bulunmaktadır. Süvari sağ kolunda avcı kuşu, diğer elinde ise mızrak tutmaktadır (G. 30)[56]. Konya Sarayı Kılıcarslan Köşkü çinilerinden minai tekniğinde yapılan örnekler arasında süvari tasvirleri bulunmaktadır. Figürler, kimi zaman bir elinde avcı kuşu diğerinde atının dizginlerini tutar şekilde, kimi zaman dört nala atıyla hareket hâlinde işlenmiştir (G. 31)[57].
Madeni malzemeli eserlerden günümüzde Kopenhag David Koleksiyonu’nda bulunan şamdan, süsleme programıyla oldukça dikkat çekicidir. 13. yüzyıla tarihlendirilen tunç malzemeli eserin gövdesindeki üç madalyon süslemesinde yoğun bitkisel unsurlarla desteklenen süvari tasvirleri işlenmiştir. Bunlardan ilkinde süvarinin ava çıktığı sahne görülür. Figürün bir elinde avcı kuşu bulunurken, diğer eliyle atının dizginlerini tutar. Atının önünde ise avcı köpeği görülür. İkinci madalyonda mızrağıyla panter avlayan süvari tasvir edilmiştir. Üçüncü madalyonda süvari atının ayakları arasındaki ejderi avlamaktadır (G. 32)[58].
Kompozisyona dair örnekler Osmanlı döneminde devam etmektedir. Özellikle minyatür sanatında kompozisyon, padişah ve şehzadelerin av sahneleri aracılığıyla aktarılmıştır. Ârifî’nin MS 1539-1540 tarihli Gûy ü Çevgân adlı eserinde yer alan tasvirlerde, üstteki süvarinin kılıç ile aslan, alttaki süvarinin ok ve yay ile geyik avladığı sahne resmedilmiştir (G. 33)[59]. Saz üslubunda işlenen eserde ise saz yaprakları arasındaki süvari atının önünde duran aslanı okla avlamaktadır (G. 34)[60]. 16. yüzyıla atfedilen ve Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın çadırına ait olduğu düşünülen kadife parça yüzeyinde, süvariler aslan ve geyik gibi çeşitli hayvanları avlamaktadır (G. 35)[61].
Taşıdığı sembolik anlatımın etkisiyle süvari tasvirleri Türk sikkelerinde geniş coğrafyada yüzyıllar boyunca kendisine yer bulmuştur. Bu örneklerin Anadolu Selçuklu sikkelerindeki kompozisyonun şekillenmesinde etkili olduğu anlaşılmaktadır. Türk sikkeleri içerisinde süvari tasvirinin bulunduğu en erken tarihli örnekler arasında İskitlerden günümüze ulaşan eser gösterilebilir. MÖ 480 yılında Trakya-Makedonya bölgesinde bir darphanede basıldığı düşünülen sikkenin ön yüzünde, külahlı başlığa sahip, şaha kalkmış atı üstünde sağ cepheden verilen süvari yer almaktadır (G. 36)[62]. Ak Hunlar’ın bir alt kolu olan Alkan Hunları yöneticilerinden Toramana’nın MS 490-515 yıllarına tarihlendirilen sikkesinde süvari sağ elindeki mızrakla aslanı avlarken betimlenmiştir (G. 37)[63]. Göktürk dönemine ait, Taşkent Kanktepe’de bulunan bakır sikke MS 7. yüzyılın ilk yarısına tarihlenmektedir. Düz yüzeyli bordür içerisinde atıyla hareket hâlinde, kılıçlı süvari tasviri işlenmiştir (G. 38)[64]. Gazneli Devleti sultanlarından I. Mesud dönemine tarihlenen (MS 1030-1041) gümüş sikkede av sahnesi ön ve arka yüzeye bölünmüştür. Sağ eliyle mızrağını, sol eliyle atının dizginini tutan süvari sikkenin ön yüzünde, av hayvanı ise arka yüzünde yer alır (G. 39)[65]. Harzemşahlar Devletinde Alâeddin Muhammed bin Tekiş dönemine (MS 1200-1220) tarihlendirilen sikkenin ön yüzünde sol elinde kılıç tutan süvari görülmektedir (G. 40)[66].
Anadolu’daki erken örnekler arasında yer alan Danişmendli Beyliğinden Nâsırüddin Muhammed dönemine (MS 1175-1178) ait sikkede, süvari bir eliyle atının dizginlerini tutarken diğer eliyle ejder avlamaktadır (G. 41)[67]. Saltuklular Beyliği yöneticilerinden Nâsırüddin Muhammed tarafından H 575’te (MS 1189-1190) basılan sikkede yer alan tasvirde süvari, atıyla hareket hâlindeyken arkasına dönüp ok ve yayıyla ceylan olduğu düşünülen hayvanı avlamaktadır (G. 42)[68]. İlhanlı hükümdarlarından Abaka Han döneminde (MS 1265-1282) bastırılan sikkede, dört nala atıyla hareket hâlinde olan süvari sol elinde avcı kuşu, sağ elinde atının dizginini tutmaktadır. Kompozisyonu içte düz yüzeyli, dışta inci dizisi bordür çevreler (G. 43)[69]. Karamanoğulları Beyliği döneminde basılan MS 1329-1330 tarihli sikkede ise kompozisyonun ele alınış biçimi farklılık göstermektedir. Figür sikkenin solunda, inci dizisi bordür ile oluşturulan küçük daire içerisinde yerleştirilmiştir. Atıyla dört nala hareket hâlinde olan figürün sol elinde atının dizginleri, sağ elinde ise bir avcı kuşu tutmaktadır (G. 44)[70].
Kilikya Ermeni Krallığı, Musul Atabegliği, Eyyubiler ve Artuklular’ın Anadolu Selçuklu Devletine tâbi olmak zorunda kaldıklarında ortak sikkeler bastırdıkları bilinmektedir[71]. Bunlardan Kilikya Ermeni kralı I. Hetum’un (MS 1226-1270), I. Alâeddin Keykubad (G. 45)[72] ve II. Gıyâseddin Keyhusrev (G. 46)[73] adına bastırdığı sikkelerde de süvari tasviri yer almaktadır. Bu sikkelerin ön yüzünde dairesel hatlı Ermenice yazıyı kuşatan inci dizisinin içerisinde törensel duruş sergileyen ve bir eliyle âsâ, bir eliyle atının dizginin tutan süvari tasviri işlenmiştir.
Anadolu ve yakın coğrafyasındaki diğer devletlerin de geniş bir zaman aralığı içinde sikkelerinde süvari tasvirine yer verdikleri görülmektedir. Eski Yunan döneminde MÖ 369-359 yılları arasına tarihlendirilen sikkenin yüzeyine elinde mızrağıyla hareket hâlinde süvari tasviri işlenmiştir (G. 47)[74]. Roma hükümdarlarından Marcus Aurelius döneminde (MS 161-180) Hierapolis’te basılan sikkede törensel ifadeye sahip süvari tasviri yer almaktadır. Pelerinli süvari sağ elinde bir tür çift taraflı balta taşırken sol eliyle atının dizginlerini tutmaktadır (G. 48)[75]. Annesi Türk asıllı Seyyide Şahap Hatun olan Abbasi Halifesi el-Muktedir Bi’llah döneminde (MS 908-932) basılan sikkede sol cepheden süvari figürü işlenmiştir. Törensel duruş sergileyen figür sol eliyle kınındaki kılıcını, sağ eliyle atının dizginini tutmaktadır (G. 49)[76]. Antakya Prensliği naibi olan Salernolu Roger döneminde (MS 1112-1119) basılan sikkede süvari mızrağıyla atının ayakları önünde duran ejderi avlamaktadır. Kompozisyon Türk sanatındaki süvarinin ejder avladığı sahneyle büyük benzerlik taşır. Bu eser Hıristiyan ikonografisindeki Aziz George ve ejderha ile temsil edilen sahnenin en erken örnekleri arasında gösterilmektedir (G. 50)[77].
Moğol İmparatoru Ögedey’in ölümünden sonra 5 yıl süreyle naibe olarak görev yapan Töregene Hatun döneminde MS 1244-1245’te bastırılan sikkede, süvari başını geriye doğru çevirerek ok atar şekilde işlenmiştir (G. 51)[78]. Kilikya Ermeni Krallarından II. Levon dönemine ait (MS 1270-1289) sikkede dairesel biçimli yazı satırlarının kuşattığı inci dizisinin içinde süvari tasviri yer almaktadır. Atıyla hareket hâlindeki süvari, sol elinde atının dizginlerini tutarken sağ elinde haç tutmaktadır (G. 52)[79]. Trabzon Rum İmparatoru II. Aleksios dönemine (MS 1297-1330) ait sikkede de benzer şekilde süvari sol eliyle atının dizginini tutarken sağ elinde haç tutmaktadır (G. 53)[80]. Bizans İmparatorlarından III. Andronikos Paleologos dönemine (MS 1328-1341) ait sikkede Aziz Dimitrios’u temsil eden süvari figürü sağ elinde haç tutar şekilde işlenmiştir. Figürün sağında bir yıldız motifi yer alır (G. 54)[81]. Trabzon Rum İmparatorluğu ve Bizans İmparatorluğu’na ait örneklerdeki at tasvirinin başının öne doğru eğik ve vücudunun daha durağan şekilde işlenmesi, verilmek istenen törensel duruşu pekiştirmektedir.
Sonuç
Çalışma neticesinde Bursa Arkeoloji Müzesi envanterine kayıtlı Anadolu Selçuklu döneminde basılmış 37 adet süvari tasvirli sikke tespit edilmiştir. 3’ü H. 595 (MS 1198-1199), 1’i H. 646 (MS 1248-1249) tarihli eserlerden 17’si II. Rükneddin Süleymanşah, 7’si I. Gıyâseddin Keyhusrev, 6’sı II. Kılıcarslan, 4’ü I. Alâeddin Keykubad, 1’er tanesi Muizzüddin Kayserşah, Kutbüddin Melikşah ve IV. Rükneddin Kılıcarslan dönemlerine aittir.
Süvari tasvirli sikkelerde, yazı unsurlarından basım yeri ve tarihi bilgisinin kullanılan madenle ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Tasvirin altın ve gümüş malzemeli örneklerinde basım yeri ve tarihi bilgisine yer verilirken, bakır malzemeli sikkelerin tamamında bu durumdan söz etmek mümkün değildir. Yazı içeriğine dair bir diğer husus, tasvirin bulunduğu sikkelerde kelime-i tevhid gibi dinî terimlerin kullanılmamasıdır. Zira süvari tasvirli sikke bastıran sultanların diğer sikkelerindeki dinî terimlerin oldukça yaygın kullanıma sahip oldukları görülmektedir. Bu veriler, Anadolu Selçuklu dönemindeki süvari tasvirli sikkelerin önemli bir grup olarak belirmesine katkı sunar niteliktedir.
Sikkelerde bezeme unsuru olarak figürlü kompozisyonun yanı sıra geometrik ve bitkisel unsurlar da tercih edilmiştir. Bitkisel unsurların diğerlerine kıyasla daha az kullanımı söz konusudur. Figürlü kompozisyonu teşkil eden süvari tasvirleri, törensel duruş sergileyenler (avlanmayanlar) ve avlananlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Süvari tasviri, Türk kültüründe mutlak öneme sahip göçebe yaşam tarzının ürünü olan hayvan üslubunun bir yaratmasıdır. Türk sanatında süvari tasviri, Orta Asya’dan gelişerek oldukça geniş bir coğrafyada, farklı inançlar içerisinde, çeşitli malzemelerle yüzyıllar boyunca kendisine yer bulmuştur. Zamanla sadece atlı savaşçı figürden öte, dönemin yöneticisini-sultanını tasvir eden imgelere dönüşmüştür. Bu kompozisyonlarda süvarinin dört nala hareket hâlindeyken aslan, panter, ejder gibi yenilmesi oldukça güç hayvanları avladığı ya da savaş aletiyle, avcı kuşu veya köpeğiyle törensel bir duruş içinde avdan bir sahnede betimlendiği görülür. Devletin ekonomik gelişmişliğini yansıtan sikkelerin yüzeyine işlenen bu kompozisyonlar, yöneticinin rakiplerine gücünü, korkusuzluğunu gösterdiği bir mesaj olarak değerlendirilmelidir. Türkler de bu doğrultuda ilk örneklerine İskitlerde rastladığımız süvari tasvirine sikkelerinde yüzyıllar boyunca yer vermişlerdir. Tasvirin Anadolu Selçuklu sikkelerindeki kullanımının II. Kılıcarslan döneminde başladığı ve önem kazandığı görülmektedir. Bu durumu, Konya’da devletin başında olan II. Kılıcarslan ve çeşitli illere melik tayin ettiği oğulları arasında yaşanan güç-iktidar mücadelesinin sikkelerdeki yansıması olarak yorumlamak mümkündür. Benzer durum I. Alâeddin Keykubad’ın meliklik devri sikkelerinde de mevcuttur. Sultanlık yıllarında bastırdığı sikkelerde tasvire yer vermeyen I. Keykubad, meliklik devrinde kardeşi I. İzzeddin Keykâvus’a ve rakiplerine karşı bir güç gösterisi olarak tasvire yer vermiştir. Devletin en güçlü dönemi olarak bilinen I. Alâeddin Keykubad’ın sultanlık yılları ve ardından tahta geçen oğlu II. Gıyâseddin Keyhusrev dönemlerini kapsayan 35 yıl boyunca sikkelerde süvari tasvirinin bulunmaması durumu destekler niteliktedir. Bu sürenin ardından IV. Rükneddin Kılıcarslan ve kardeşleri arasında taht mücadelesi yaşanmıştır. Rekabetin ilk yıllarında IV. Rükneddin Kılıcarslan’ın bastırdığı sikkelerde yayını germiş oklu süvari tasvirine yer vermesi, rekabette olduğu kardeşlerine karşı bir mesaj olarak değerlendirilebilir.
Anadolu ve yakın coğrafyasındaki devletlerin sikkelerinde geniş bir zaman dilimimde rastlanan süvari tasviri, kültürel etkileşimin en belirgin örnekleri arasındadır. Türklerden önce Anadolu’ya hâkim olan Bizans sikkelerinde, başının etrafında hale bulunan, elinde üç çatallı mızrak, kılıç veya haç tutan, melek ve ejder gibi unsurlarla birlikte betimlenmiş süvari tasvirlerinin, Anadolu’daki Türk devletlerinin sikkelerini etkilediği görülmektedir. Nitekim Salernolu Roger’in sikkelerindeki Aziz George’un ejder avlaması sahnesi, Danişmendli Nâsırüddin Muhammed ve Anadolu Selçuklu meliki Muizzüddin Kayserşah’ın sikkelerinde benzer biçimde işlenmiştir. Ayrıca Kutbüddin Melikşah’ın sikkelerindeki melek figürü, II. Rükneddin Süleymanşah’ın sikkelerindeki üç çatallı mızrak tasviri ve bazı Anadolu Selçuklu sultanlarının sikkelerinde süvarinin başının etrafındaki hale tasviri Bizans etkisini açıkça ortaya koymaktadır. I. Alâeddin Keykubad’ın meliklik dönemi sikkelerinde avlanılan ejder figürünün yerini panterin alması ise kompozisyonun Türk kültürüyle bütünleşmesine işaret etmektedir. Öte yandan, IV. Rükneddin Kılıcarslan’ın sikkelerindeki süvari tasvirinin, Orta Asya Türk gelenekleriyle doğrudan bağlantılı olduğu görülmektedir. Hilal motifiyle birlikte betimlenen süvarinin başlık ve kıyafet detaylarının yanı sıra ok ve yay kullanımı, göçebe-savaşçı Orta Asya Türk kimliğinin belirgin özelliklerini vurgulamaktadır. Ayrıca süvarinin atının kuyruğunun düğümlü olması da bu geleneğin Anadolu Selçuklu sikkelerindeki yansıması niteliğindedir.
Sonuç olarak, sembolik anlamı itibarıyla Türk sanatında ve tarihinde önemli bir yere sahip olan süvari tasvirli Anadolu Selçuklu sikkeleri, Orta Asya Türk kimliğini yansıtmakla birlikte sosyokültürel etkileşimleri bünyesinde barındıran özgün bir grubu temsil etmektedir.