ISSN: 0041-4255
e-ISSN: 2791-6472

Yirminci Yüzyılda Vakıf Çalışmaları: Durum Tespiti

Miriam Hoexter

Anahtar Kelimeler: Vakıf, 20. yüzyıl, İslâm Tarihi, İslâmî Hayır Kurumu

Hastalar ve Yöntemler

Çeviren: HATİCE GÜZEL

Vakıf çalışmaları - İslâmi hayır kurumu - genellikle İslâm çalışmalarının geniş bir bölümünü oluşturmuştur. Bununla beraber konuya uzunca bir süredir daha az önem verilmekte ve konu nispeten az sayıda öğrenci ve araştırmacının ilgisini çekmektedir. Yırminci yüzyıl sonu itibari ile bu durum artık tersine dönmüş bulunmaktadır. Son yirmi yılda ve özellikle 20. yüzyıl öncesinde hiç olmazsa vakfa yönelik bazı müracaatlar yapan İslâm dünyasının herhangi bir bölgesinin ekonomik, sosyal, görünümü ile ilgili - çalışmalarda, kültürde, İslâm tarihinde - üniversitelerin uzmanlaşmış, ilgili bölümlerinin müfredatları ve İslami hayır kurumu vakıf konusunda hayli yol kat etmişlerdir. Burada beni ilgilendiren husus, vakıf kurumunun çalışmalarına yönelik bu davranış değişikliğine neden olan süreçtir.

Genel olarak, 20. yüzyılda İslami hayır kurumu çalışmalarında üç ana merhaleyi ayırt ediyorum. Bu merhaleleri açıklamadan önce iki genel mülâhazanın yapılmasında yarar vardır. Birincisi, bu çalışmaları aşamalara ayırmanın bir dereceye kadar sun'i olduğunun ve muhtevaları daha sonraki bir aşamaya ait olmakla birlikte yayın tarihleri bakımından daha erken bir aşamaya yerleştirilen bazı çalışmalara karşı haksızlık yapıldığının farkındayım. Dahası, akademik olarak erken dönemlerde dikkat çeken konular bugüne kadar tartışılmaya devam etmiştir. Amacım, bu merhaledeki yenilik ve değişikliklere vurgu yaparak, bu merhalelerin her birinin karakteristik yönelimterini açığa çıkarmaktır. İkincisi, atıflarda örneklem yoluyla, vakıfla ilgili sürekli olarak artan literatürden, sadece sınırlı sayıdaki çalışmadan söz edilecektir.

Birinci merhalede, İslâmi hayır kurumunun incelenmesinin zemini hazırlanmıştır. 19. yüzyıl ve erken 20. yüzyıl araştırmacılarının yolunu takip ederek, bu aşamadaki çalışmalar, temelde vakfin yasal yönleri üzerine yoğunlaşmıştır[1].

Araştırmacılar, 20.yüzyılın sonlarında vakıf hukuku çalışmalarına, 19. ve özellikle 20. yüzyıl süresince İslam dünyasının değişik bölgelerinde yapılan Hukuki Reform tartışmalarını eklemişlerdir[2]. Ayrıca az sayıda vakıf belgelerinin (vakfiyeler) tercümesi ve ilmi yayını da bu birinci merhalede üretilmiştir[3].

Hukuki boyutunun ötesinde, geniş çaplı etkileri olan vakıf kurumu incelemelerinin gelişmesi ise, ikinci merhalede anlamlı bir şekilde tartışılmaya başlanmıştır. Bu merhale vakıf teşekkülünün tarımsal ilişkiler üzerindeki etkisi üzerinde yoğunlaşan çalışmalarla birlikte[4], çalışmalarını çoğunlukla Vakıflar Dergisi'nde yayınlayan bir kısım Türk araştırmacı tarafından başlatılmıştır[5].

1979 Haziran'ı nda Kudüs'te yapılan milletlerarası seminer, bu merhalede önemli bir kilometre taşı oluşturmuştur. Bildiğim kadarıyla bu toplantı şimdiye kadar, tamamıyla islâmi hayır kurumuna tahsis edilen ilk milletlerarası toplantı niteliğini taşımaktadır. Toplantı, İslam dünyasının değişik bölgeleriyle ilgili çalışmalar yapan pek çok disiplinden 27 araştırmacıyı da bir araya getirmiştir. Müteveffa Gabriel Baer'in başkanlığındaki düzenleyiciler, katılımcıları vakfın ekonomik etkileri, çeşidi kamu hizmetleri bakımından önemi, vakıf ve kurumun sosyal sisteme olan etkileri ve vakıf devlet ilişkileri gibi bir dizi özel meseleye tebliğler hazırlamaya davet etmişlerdi. Seminerin oturumları bu genel temalar üzerine odaldanmıştı ve özellikle vakıf çalışmalarında sayısal analizlerin kullanımını ele alan, metodoloji konusuna özel bir oturum ayrılmıştı. Bu nedenle seminer tam anlamıyla yeni bir vakıf disiplini oluşturmuş ve konuyla ilgili gelecekteki çalışmalar açısından da bir gündem belirlemiştir.

Seminer fikri, tartışılan konular ve de bazı katılımcıların kullandığı kaynaklar ve yöntem, bütün olarak, sosyal ve ekonomik tarih konusundaki belirgin ilgi, genelde beşeri bilimle özelde tarih araştırmalarında sayısal yöntemlerin kullanılmaya başlanması , Orta Doğu Tarihi'nin incelenmesi için paha biçilmez bir kaynak olarak şeriyye sicillerinin 'keşfi' gibi, tarih araştırmalarının o zamanki önemli gelişmelerinin tamamlayıcı bir parçası olarak görülmelidir.

Vakıfla ilgili birinci milletlerarası seminerden yaklaşık yirmi yıl sonra vakıf çalışmaları alanında yapılması gereken işler ve yapılmış olan işler bilançosuna bakmak için, içinde bulunulan an uygun görünmektedir.

Bu son 20 yılda yapılan araştırmaların çoğu islâmi hayır kurumu çalışmalarına yönelik bir keşif görevi olarak tasvir edilebilir. Elbette ki bu merhalede yapılan çalışmalardan hiçbirisi sadece gerçekleri ifade etmek üzerine odaklanmış değildir. Her bir araştırmacı bulgularını bir veya daha fazla bağlamda analiz etmeye çalışmıştır. Bir yandan bazı araştırmalar kurumun belirli yönleriyle ilgilenirlerken diğer yandan başka araştırmacılar vakıf belgelerini diğer konuları keşfetmek amacıyla kullanmışlardır. Bu süreçte, şimdiye kadar ihmal edilen bu kurumun çok değişik alanlardaki önemi tartışılmış ve vakıfla ilgili geleneksel anlayışın büyük bir kısmı sorgulanmıştır. Ben bu merhalede sağlanan sezgilerin birkaç misli üzerinde durmak istiyorum.

Vakıf teşekkülünün, çoğu, hayır işlerini idare edenler ve bu hayırlardan faydalanan kimseler olarak kurucular tarafından belirlenen insanların ve kamusal amaçların karmaşık yapısını incelemek suretiyle, ikinci aşamadaki çalışmalar, hayır kurumunun gerçek boyutlarına bir açıklık getirmiştir. Şimdi herkes, tarafından bilinen bir durum, yani 20. yüzyıl öncesinde hastaneler, su sistemleri, imar, dini hizmetler, eğitim, maddi yardım gibi kamusal ve yerel hizmetler olarak tammladığımız geniş bir yelpazenin hemen tamamen vakıflar tarafından kurulduğu, desteklendiği ve sürdürüldüğü bu merhalede belgelendirilmiştir. Aynı şekilde, kırsal alanda ve pek çok şehirdeki özel mülklerin büyük kısmının, gerçekte vakfedilmiş mülk olduğu da ortaya çıkmıştır.

Bu bağışların büyük çoğunluğu yöneticiler, onların çevresindeki kimseler, valiler, eski devlet görevlileri ve varlıklı olan insanlar tarafından yapılmıştı. Bu çeşit bağışlarla ilgili olan araştırmalar vakfın, yöneticileri tarafından nasıl bir kamu yönetimi arzı olarak yani halkın devlete olan güvenini sağlamlaştırmak, uzak eyaletlerle bağlarını güçlendirmek, bağışlardan yararlanan halk nezdinde şöhret ve nüfuzlarını temin etmek için bir enstrüman olarak nasıl kullanıldığını göstermiştir. Özellikle medrese ve sufi tekkelerinin kurulması veya oluşturulması amacı ile yapılan bağış sisteminin meydana çıkışı ayrıca, halk arasında siyasi destek ve meşrûiyet kazanmak isteyen ve nüfuz sahibi olmak isteyen yerel valiler ve ayanlar açısından da etkili bir enstrüman olarak kullanılmıştır. Araştırmacılar; yöneticiler ve valiler tarafından yapılan büyük bağışların arkasında yatan siyasi, kültürel, dini ve özel sebeplere değişik vurgular yapmaktadırlar. Aslında pek çok durumda vakıfların kurucuları, üyeleri veya bu üyelerin aile bireyleri ya da yakınları, bu bağışlardan yönetici veya vakıflardan yararlanan kimseler olarak bir şekilde kazanç elde etmişlerdir. Bununla beraber, bu hayır kurumlarının halk ve kurucular arasında yarattığı etkileri ve umuma yönelik katkılarını sorgulamak pek de mümkün değildir[6].

Şeyhlik ve sufilik düzeni ile ilişkilendirilen bu çeşit hayır kurumları geniş anlamda islâmiyeti yaymak için kullanıldığı gibi, Osmanlı imparatorluğu döneminde yeni fethedilmiş bölgelerde ve serhat bölgelerinde Osmanlı kültürünü, Osmanlı genişlemesini ve kolonizasyonunu teşvik etmek amacıyla da kullanılmıştı[7]. Mekke ve Medineye, buraların gıda ihtiyacına burada yaşayanlara, genelde de hacılara yönelik olarak yapılan vakıflar olan bu kurumlar, yöneticilerin siyasi itibarını artırmak amacıyla kullanılan vakıfların en temel misâlleridir. Tabii olarak "Haremeyn'in savunucuları" başlıca sorumluluğu ve yükü taşımışlardı. Bununla beraber, bu merhalede ele alınan çalışmalar, dünyanın diğer İslam bölgelerinin idarecilerinin, kendilerinin ve yönettikleri halkın Kudüs'ün yanısıra Mekke ve Medine'deki vakıflara yaptıkları katkılara atfettikleri siyasi öneme de vurgu yapmaktadır[8].

Genel nüfusun İslami hayır kurumu çalışmalarına dahil edilmesi, bu merhalede gerçekleştirilen çalışmaların en önemli katkılarından bir tanesiydi. Bu katkılar son 20-30 yılda bilim adamları tarafından sivil toplumun değişik boyutlarına ve kültür tarihine gösterilen ve giderek artan ilgi ile birlikte devam etmiştir. Gerçekten de vakıf belgelerinin bu konularla ilgili çalışmalar açısından en zengin kaynaklardan biri olduğu açı kça ortaya çıkmıştır.

Vakfiye özetleri ve diğer kaynaklar dahil, idari tahrirler ve şeriyye sicillerinin daha yaygın kullanımı[9], yukarıda zikredilen zaman dilimleri içerisinde belirtilen bölgelerin genel nüfusunun yaptığı vakıflarla ilgili vakıa incelemelerini hasıl etmiştir. Bu araştırmalar, vakıf yapan nüfusun toplumun bütün katmanlarını- zengin ve güçlülerden bir oda veya bir evin bir kısmı gibi küçük mülklere sahip kişilere, erkek ve kadınları, müslüman ve zimmileri - kapsadığını ortaya koymuştur. Vakıf teşekkülünün kapsamı ve kuşatıcı niteliğinin farkına varılması, toplum ve kültürün bazı temel anlayışlarına temas eden, bir dizi soruya kapı açmıştır. Bu araştırmalar, hayır kurumunun normal yardım fonksiyonunun ötesinde, kurumun sosyo - ekonomik önemine ışık tutmuştur. Bunlar, ayrıca mirasın bir kuşaktan diğerine mülkiyetin intikaliyle ilgili kabul edilen genel anlayışı da sorgulamıştır.

Aile vakıfları, İslami veraset sisteminin önemli bir parçası olarak mülkiyetin uygulamada bir kuşaktan ötekine intikali yolu (Vakıflar kanalıyla mülkiyet üzerinde yararlanma hakları ) olarak gösterilmektedir. Vasiyetnamelerin tanzimleriyle birlikte kişisel eğilimlere göre kişinin malını vakfetmesi ve intifa hakkının bölünüşü belki de kendi veraset hukuklarından ziyade bir kimsenin mülkiyet hakkına emretme yolları ve geniş uygulama alanları olarak belirlenmiştir[10].

Vâkıfların, soylarından gelen kişiler arasında intifa hakkını paylaştırma yolları ve bu hakların gelecek kuşaklara intikal tarzı hakkındaki şartları ile çalışmalar, incelenen kültür ve toplumun karakteristiği olan gerçek sosyo — ekonomik normlar hakkında önemli göstergeler temin etmiştir. Dahası, bu bakımlardan değişik bölgelerde farklılaşmalar bulunmaktadır; ki bunlar mahalli siyasi ve iktisadi şartlara atfedilebilir ve ailenin, akrabalığın ve zürriyetin anlamına ilişkin farklı kültürel algılamaları ve geniş aileye atfedilen farklı derecelerdeki önemi yansıtmaktadır[11]. Üstelik aile vakıfları aynı soydan gelen varisler arasındaki işbirliğinde önemli bir rol oynamış, ancak aynı zamanda bu grup içinde olduğu gibi vakfın gelirinden yararlanacak niteliklere haiz olmayan akrabalar ile soydan gelenler arasında çatışma, gerilim ve uyumsuzluklara da sebep olmuştur[12].

Şeriyye mahkemesinde yaptıkları vakıflar incelemesi ve müslüman komşularının vakfiyeleri ile gayrimüslimlerin vakfiyelerinin ayrıntılarının karşılaştırılması yoluyla, gayri müslimlerin, müslümanların kültürel çevresine adaptasyonu süreci hakkında bir fikir edinilmektedir[13].

Bazı araştırmacılar, ilgilerini vakıf teşekkülünün hızına çevirmişlerdir. Bilgilere ve zaman dilimlerine göre değişebilen farklılıkları keşfedilmiş; araştırmacılar tarafından önerilen açıklamalar hayrâtın oranını etkileyen sosyal, ekonomik ve siyasi şartlar gibi dinamik faktörlere dikkat çekmiştir[14].

Bu merhalede, kamu oyunun hayır kurumlarına gösterdiği ilgi, pek çoğu baba tarafından soyu tükenmiş olan ailelerin birinci ve ikinci derecede vakıftan yararlanan akrabalarının küçük çaplı hayır kurumlarının birleşerek büyük çaplı kamu kuruluşlarına dönüşmesini sağlamıştır. Demografik eğilimlerin etkilerine karşı büyük duyarlılık, yüksek çocuk ölüm oranları ve modern öncesi devirlerdeki düşük ömür beklentisinin yanısıra ailenin uzun ömürlülüğü özellikle salgın hastalıklar ve diğer doğal felaketlerin tesiri, nisbeten kısa süreler sonunda çoğu durumda aile vakıflarının nisbi, hayri veya kamu yararına olan amaçlarına ulaşmasını sağlamıştır [15]. Bu açıdan, bu nihai genel yararlanıcıların aile vakfı belgelerinde konunun gerektirdiği biçimsel cümlecikler olduğu ve gerçekte kamu amaçlarına katkıda bulunmadığı fikrinin en azından doğru olmadığı gösterilmiştir.

Bazı araştırmacılar, vakfın yönetimi ve hayır kurumunun finansman ve ekonomi yönü ile ilgili alanlarına yönelmişlerdir. Bunun sonucu olarak aile vakıflarının yönetimi ile, büyük kamu vakıfları aşamasındaki yönetim ve yöneticilerinin seçimi, arasındaki temel farklılıkları tespit etmişlerdir. Bu çalışmalarda ulemanın kamu vakıflarının yöneticisi olarak hemen hemen tekelci bir rol oynadığı fikrinin çok abartılı olduğu açığa çıkmıştır. Özellikle bu kuruluşlar, üzerindeki en büyük vakıfların yöneticileri olarak, en az ulema kadar mahalli ileri gelenlerin ve çeşitli resmi görevlilerin de önemli olduğu ve devletin bu vakıflar üzerindeki etkisinin çok kuvvetli olduğu çalışmalar sonucu ortaya çıkmıştır[16].

Büyük Hayır kurumlarının vakfedilen mülklerden sağladıkları gelirler, yardım hizmetleri ve personel harcamalarının ayrıntılı tartışması, bu vakıfların gerçek işleyişleri, karşılaştıkları mali sorunlar, bunları nasıl çözdükleri ve çevre bölgeyle ilgili kamusal fonksiyonlarının önemi hakkında net bir tabloyu ortaya çıkarmıştır. Bu vakıfların çoğunun olduğu üzere, bölgelerden gelen gelire bağımlı olarak, belli bir süre içindeki evrimlerinin incelenmesi sadece belirli vakıfların tarihini anlamamıza değil fakat aynı zamanda bunların bulunduğu ve gelirlerinin çoğunu tahrir ettikleri bölgelerin ihtimali tarihine de katkı da bulunmuştu[17]. Bu büyük vakıfların ayrıntılı bir şekilde çalışılması, verdikleri kamu hizmetlerini, sadece kurucuların belirlediği şartların sürdürülmesinde değil fakat diğer alanlarda da, mesela; borç para verme, mal ve eşyanın korunması, gezginlerin can güvenliğinin sağlanması gibi hizmetlerin çeşitliliğini de ortaya çıkarmıştır[18].

Büyük vakıfların idaresi hususundaki en ilgi çekici soru, belki de vakıf malının büyük ölçüde parçalanmasına yol açan vakıf yönetimine yönelik sürekli rüşvet, ihmal vb. suçlamaların, bu somut, incelemeler karşısında doğru olup olmadığı veya ne dereceye kadar doğru olduğu sorusudur. Vakfedilen mallar üzerindeki sözleşmelerin incelenmesi bu bakımdan özel ilgiye lâyıktır ve vakıf çalışmalarının gelişiminin ikinci merhalesinde, vakıf mülklerinde uzun dönemli ticari işlemlerin ve değişikliklerin yapısı ve işleyişi hakkında yeni bilgiler kazandırmıştır [19]. Bu ticari işlemler sıklıkla vakıf hukukunda ele alındığından daha geniş bir çapta uygulandığı görülmüştür. Bazı bölgelerde ve dönemlerde kötü yönetim, rüşvet ve suiistimal belgelenirken diğerlerinde vakıfla ilgili farklı bir resim ortaya çıkmıştır veya Raymond'un söylediği gibi: "Des recherces plus attentives ont montré ques les conclusions classiquement formulées sur l'économie du waqf et sur sa gestion étaient excessivement pessimistes. Le waqf, grâce à sa souplesse et à ses capacités évolutives, a pu jouer un rôle économique positif et sa gestion paraît avoir été meilleure qu'on ne l'a dit."[20] . Aslında bu ticari işlemlerin çoğalmasının kökeninde sosyo - ekonomik sebeplerin bulunduğu gösterilmiştir ve (bunların) sonuçları ne vakıf ve ne de toplum açısından mutlaka zararlı değildir. Dahası , bazı durumlarda, kamu kaynaklarının zimmete geçirilmesi ve yöneticilerin istismarını önlemek amacıyla halkın kamu kuruluşlarının yöneticilerini yakından izlediğine dair belgeler ortaya çıkarılmıştır[21].

Bu merhalede yapılan çalışmaların çoğunda vakıfların, sosyal tarih alanındaki etkileri ele alınmıştır. Vakıf araştırmalarındaki bulguların bazıları, muteber ailelerin şöhretinin ve gücünün kaynağı olarak vakıfların önemini vurgulamakta ve vakıfların ailelerin ilerlemelerine ve kuşaklar boyunca toplumdaki mevkilerini sürdürmelerine katkı yapabildiği ve yaptığı çeşitli yolları da göstermektedir. Muteber aileler ve ulemanın dışında, muhtelif grupların — esnaf loncaları, eşraf, ortak kökenden gelen gruplar, mahalleler, fıkıh ekolleri, sufiler, tekkeler, gayr-i müslim cemaatler — da evkaf tarafından desteklenmiş olduğuna dair bulgulara rastlanmıştır[22]. Bu çalışmalar, böylece, modem çağ öncesinde, intisâb (efendi-müntesib) ilişkilerine ve sivil toplumun yapısı gibi önemli konulara yeni bir bakış açısı getirmiştir.

Vakıf çalışmalarının büyük katkılar yaptığı alanlardan bir tanesi de cinsiyet çalışmalarıdır. Vakıf yapan kişilere yönelik çalışmalar, kadınların mülk sahibi olmadığı düşüncesine meydan okumuş ve bunu çürütmüştür. Yalnızca kurucunun tam mülkiyetindeki mülkler vakfedilebileceğinden, bağışçı nüfus içinde kadınların varlığı kadınların mülk sahibi olduğunun inkâr edilemez bir kanıtıdır. Bu tür çalışmalar, sadece kadınların mülk sahipliğini ortaya koymamış, aynı zamanda mülk sahipliğinin az sayıda elit kadınla sınırlı olmadığını da ortaya koymuştur. Genel vakıf kurucu nüfusun incelenmesi ve sayısal sonuçların ortaya çıkarılması, bulguların tavsifine ve kadınların nispi payının gösterilmesine yardımcı olmuştur. Muhtelif zaman ve bölgelerde yapılan çalışmalar, vakıf kuran insanların % 20 ilâ % 50 arasında kadınlardan oluştuğunu göstermiştir[23]. Dahası kadın vâkıflar hayatın bütün kesimlerinden - zengin ve fakir, ileri gelen ailelerin, yönetici hane halklarının kadınları ve de sade bir hakka sahip kadınlar- gelmekteydi[24]. Bu alanda elbette ki kadın (cinsiyet) çalışmalarını önemli bir şekilde zenginleştirme umudunu veren çalışmalar yapılabilir ve yapılmalıdır.

Vakıf belgelerinin kullanılması ile kazançlı çıkan bir başka alan da şehir araştırmaları olmuştur. Kentsel çevre ve kamu alanının biçimlenişi, kentlerin gelişmesi, şehirlerdeki mahalle veya semtlerin inşası ya da eskiyen kısımların yeniden inşası , kamu binalarının ayrıntıları, bunların karakteristikleri, komşulukların sosyo - ekonomik yapısı ve mülklerin yeniden kullanılması ihtiyacına ilişkin problemler şehir çalışmaları alanında, kullanılmasının kesinlikle gerekli olduğu bazı çok önemli müracaat kaynakları olan vakıf belgelerinin ana konularıdır. 1960'lı yıllarla başlayan bu belgelerin özellikle de vakfiyelerin şehir çalışmalarında kullanımı, son 20-30 yılda çok yaygın ve popüler olmuştur. Aslında temelde vakıf belgelerine dayandırılarak yapılan başlıca çalışmalar, zaten şu ana kadar yapılmıştır[25]ve daha fazlasının da yapılmakta olduğu açıktır[26]. İslam dünyasında değişik şehirlerin kentsel çevreleri ile ilgili anlayış ve bilgilerimizi zenginleştirmenin yanında bu araştırmalar Arap veya İslam şehri ile ilgili geleneksel anlayışların düzeltilmesi ümidini de vaad etmektedir.

Tek tek vakfiyeler üzerindeki çalışmalar, vakfiye çalışmaları, özellikle de zengin ve güçlü kimseler tarafından meydana getirilen uzun ve itinalı vakfiyeler, bu konunun geniş ve değişik yönleri ile ilgili ilgi çekici bilgilerin açığa çıkmasını sağlamıştır. Bunun bazı misalleri şunlardır: kurucuların geçmişleri ve kariyerleri, sosyal ve dini bağları , mesela peygamberin kabrinin koruyucuları olarak devletin yüksek mevkilerine çıkan hadım agaların hadımlarla sürekli dayanışması, bireylerin vakfettikleri emvâli genişletmek için mülk biriktirmede gösterdikleri mali ve ekonomik dirayet, kütüphanelerin içeriğine dayalı olarak kurucuların eğitimlerinin arka planı, meskukat hakkındaki veriler.[27]

Yukarıda verilen vakıf çalışmalarının yeni bakış açılarının zenginliği ile ilgili misaller, vakıf çalışmalarının gelişiminin ikinci merhalesinde yapılan çalışmalar sonucu elde edilmiştir. Bu alanla ilgili vakıf çalışmalarının hızla artması, vakıf çalışmaların büyük potansiyelinin, konunun genişliği ve İslam tarihinin tüm zamanları ve bölgelerinde pek çok temel araştırma konusuna uygunluğunun farkına varılmasına yol açmıştır. 1992'de İstanbul'da organize edilen 19. ve 20. yüzyıl "Çağdaş İslam Dünyasında Vakıflar", konulu ve İslami hayır kurumunun ekonomik, sosyal ve siyasi fonksiyonlarını ele alan milletlerarası konferans, vakfa yönelik giderek artan ilginin açık bir göstergesidir[28]. O tarihten beri vakfın değişik yönlerini ele alan makalelerin toplandığı üç koleksiyon daha yayınlanmıştır[29].

Yukarıda işaret ettiğim bütün alanlarda ve diğerlerinde, vakıf konusunda yapılan birinci seminerde gerçekleştirilen pek çok çalışmaya rağmen, yapılması gereken daha çok şey vardır. Bu çalışmaların çoğu özel bir alan ve zaman etrafında yoğunlaşmıştır ve buna ilave edilecek zaman ve bölgeleri içine alan benzer çalışmalara ihtiyaç olduğuna da şüphe yoktur. Memlük ve Osmanlı dönemleri, özellikle merkezi Osmanlı topraklarında, Suriye ve Filistin eyaletleri ve Mısır'daki büyük hayır kurumları ve büyük şehirler, araştırıcıların nispeten bolca ilgisini çekmiştir; öte yandan diğer bölgeler, küçük kasabalar, genel halkın yaptığı vakıflar ve özellikle erken dönemler hakkında çok daha az şey biliyoruz. Büyük kamu vakıflarının tarihini resmeden monografik çalışmalar, şimdiye kadar çok az çalışmanın yapıldığı bir alandır[30].

İslami hayır kurumunun menşei ve ilk dönemdeki gelişimi ile ilgili bilgilerimiz birkaç ilave çalışmanın yanında[31] hala temelde Köprülü, Schacht ve Cahen tarafından yapılan çalışmalara dayanmaktadır[32].

Mezhepler açısından ise, Şii vakfiyelerinin yanısıra Hanbeli ve Safi ekollerine göre kurulmuş olan vakıfların yanısıra Şii vakfiyeleri hakkındaki bilgimiz eksiktir. Ayrıca, şimdiye kadar araştırmacıların çok az dikkatini çekmiş olan çok geniş fetva literatürü vakıf çalışmaları açısından çok ümit verici bir kaynak niteliği taşımaktadır[33].

SONUÇ

Son birkaç yılda, İslâmi hayır kurumu çalışmalarında üçüncü bir merhale ayırt edilebilir. İlk iki merhalede gerçekleştirilen çalışmalarda elde edilen bilgi ve sezgilere dayanılarak; üçüncü merhale, vakfı genel ideolojik, sosyolojik ve kültürel kavramlaştırmalara dahil etmeye gayret eden çalışmalardan oluşur. Ayrıca, vakıf ve hayır yapma fikri İslâmi hayır kurumunu diğer kültürlerdeki benzer kurumlarla karşılaştırma, vakıfta yansıdığı biçimiyle İslâm hukukunun dinamikleri, vakıfta 'özel' ve `kamusal' kavramları, sivil toplum ve kamu alanının oluşumunda vakfın rolü gibi temalar bu alandaki bazı araştırmacıları meşgul etmektedir. Şimdiye kadar bu konularla ilgili çok az eser yayınlanmış olmasına rağmen bu gibi çalışmalar, konuyu kesinlikle her İslâm Tarihi öğrencisinin gündemine koyma ümidini vaad etmektedir[34]. Bu çalışmalar ayrıca özelde vakıf araştırmalarının ve genelde de İslâm düşüncesi ve kültürünün bazı temel unsurlarına entelektüel söylemler katmaya yardımcı olacaktır.

* Makalenin orijinali için bkz. Miriam Hoexter, "Wagf Studies In The Twentieth Century : The State Of The Art", JESHO , Koninklije Brill NV, Leiden, 1998, ss.474-495. Miriam Hoexter, Kudüs İbrani Üniversitesi. Makalenin İngilizce çevirisi Doç.Dr.Mehmet öz ve Türkçesi Prof.Dr.Bahaeddin Yediyıldız tarafından kontrol edilmiştir.

Kaynaklar

  • 'Abd al — Malik, B.ve D. Crecelius
  • -1990 "A late Eighteen Century Egyptian Waqf Endowed by a Sister of the Mamluk Shayk al- Eyey Muhammad Bey Abou al- Dhahab." Arab Historical Review for Ottoman Studies 1-2: 9-14.
  • 'Afifi, M.
  • al-Awqūf wa'l - Iqtisūdiyya fi Misr - Asr al -'Uthmāni (Cairo alHay'a al- Misriyya al- Āmma li’l— Kitāb).
  • -1994 "Les waqfs coptes au XIX siècle." In F. Bilici ed., Le waqf dans le monde musulman contemporain (XIX- XX siècles):fonctions sociales èconomiques et politiques, actes de la Table Ronde d'Istanbul,13-14 novembre 1992 (Istanbul: Institut Français Études Anatoliennes), ss.119-22.
  • -1995 "al — Awqaf wa'l - Malüha al- Bahriyya fil - Bahr al- Ahmar fi'l — `Asr al — `Uthmani." In R. Deguilhelm ed., Le waqf dans l' espace islamique: outil de pouvoir socio — politique (Damascus: IFEAD), Arabic section, ss. 88-100.
  • Amin, M.M.
  • -1980 al-Awqāf wa'l — Hayā al- Ijtimā -`iyya fi Misr, 648-923/1250-1517 (Cairo: Dār al- Nahda al- `Arabiyya ).
  • Anderson, J.N.D.
  • "The Religious Element in Waqf Endowments." Journal of the Royal Central Aslan Society 38: 292-99.
  • -1952 Recent Development in Shari `a Law: IX. The Waqf System." The Muslim World 42: 257-76.
  • -1976 Law Reform in the Muslim World (London: Athlone Press).
  • Arjomand, S.A.
  • -1998 "Philantropy, the Law, and Public Policy in the Islamic World before the Modern Era." In W. Ilchman, S.N. Katı, and E.L. Queen eds., Philantropy in the World's Traditions(Bloomington: IndianUniversity Press) (yayınlanıyor).
  • (Yayınlanıyor) "The Law, Agency and Policy in Medieval Islamic Society: Development of the Institutions of Learning from the Tenth to Fifteenth Century Comperative Studies in Society and History.
  • Badr, H. 'A. ve Crecelius 1993
  • The Awqaf of al- Hajj Bashir Agha in Cairo." Annales Islamiques 27: 291-308.
  • "The waqfiyya of the two hammāms in Cairo known as-al Sukkariyya ." In. R. Deguilhem ed., Le waqf dans espace islamique: outil de pouvoir socio — politique (Damascus: IFEAD), ss.133-149.
  • Baer,G.
  • -1962 A History of Landownership in Modern Egypt 1800-1950 (London: Oxford University Press).
  • "Waqf Reform." In his Studies in the Social History of Modern Egypt (Chicago Press), ss.79-92.
  • "The Dismemberment of Awqūf in Early 19th Century Jerusalem." Aslan and African Studies 13: 220-41.
  • "The Muslim Waqf and Similar Institutions in Other Civilizations." Paper presented at the Workshop on Economic and Social Aspects of Muslim Waqf, Jerusalem, 1-20 February 1981.
  • El2 "Hikr." Encyclopaedia of Islam, yeni baskı, ek. "Women and Waqf: An Analysis of the Istanbul Tahrir of 1546."
  • Studies in the Social History of the Middle East in Memory of Professor Gabriel Baer. Asian and African Studies 17: 9-27.
  • -1986 "Jerusalem's Families of Notables and the Wakf in the Early 19th Century." "In D. Kushner ed., Palestine in the Late Ottoman Period (Jerusalem: Yad Izhak Ben — Zvi; Leiden:E.J.Brill), 55.109- 22.
  • "The Waqf as a Prop for the Social System (Sixteenth- Twentieth Centuries)." Islamic Law and Society 4: 264-97.
  • Bakhi t, M.A.
  • "Safad et sa région d'après des documents de waqf et titres de propriétè 780/964 H. (1378/1556). Revue du Monde Musulman et da la Méditerranée 55-56: 101-23.
  • Barkan,Ö.L.
  • "Les fondations pieuses comme méthode de peuplement et de colonisation." Vakıflar Dergisi, partie française 2: 59-65.
  • "Social and Economic Aspects of Vakıfs in the Ottoman Empire in the 15th and 16th Centuries." Paper present International Seminar on social and Economic Aspects of the Muslim Waqf, Jerusalem, June 24-28, 1979.
  • -1986 "Caractère religieux et caractère séculier des institutions ottomanes." In J.L.Bacqué-Grammont and P. Dumont eds Contributions à l'histoire économique et sociale de l'Empire ottoman (Leuven : Éditions Peeters), ss.11-58.
  • Barkan,Ö.L. ve E.H. Ayverdi
  • İstanbul Vakıflar-ı Tahrir Defteri 953(1546) Tarihli (İstanbul: Baha Matbaası ).
  • Barnes, J:R.
  • An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire (Leiden: E.J. Brill).
  • Bartels, H.
  • Das Waqfrecht und seine Entwicklung in der libanesischen Republick (Berlin: de Gruyter).
  • Bashear, S.
  • On the Origins and Development of the Meaning of zakūt in Early Islam." Arabica 40: 84-113.
  • Behrens- Abouseif, D.
  • Egypt's Adjustment to Ottoman Rule: Institutions, Waqf and Architecture in Cairo (16th and 17th Centuries) (Leiden: EJ.Brill). "The Waqf of Cairene Notable in Early Ottoman Cairo: Muhibb al-Din Abū al- Tayyib, son of a Physician. In R. Deguilhem ed., Le waqf dans l'espace islamique: ouül de pouvoir socio — politique (Darnascus: IFEAD),ss.123-32.
  • Ben Achour, M.
  • -1992 "Le habous ou waqf: l'institution juridique et la pratique tunisoise." In S. Ferchiou ed., hasab wa nasab: Parenté, Alliance et Patrimoine en Tunisie (Paris: Editions du CNRS), ss.51-78.
  • Bilge, M.
  • "Awqaf of a Madrasa in Jerusalem." In The Third International Conference on Bilad al-Sham: Palestine(19-24 April 1980) cild 1: Jerusalem (Amman), ss. 27-33.
  • Bilici, F. Ed.,
  • Le waqf dans le monde musulman contemporain (XIX- XX siedes): fonctions sociales, economiques et politiques, actes de la Table Ronde d'Istanbul, 13-14 novembre1992 (Istanbul: Institut Francais d'Etudes Anatoliennes).
  • Bonine, M.E.
  • "Islam and Commerce: Waqf and the Bazaar of Yazd, Ira." Erdkunde Archiv für wissenschaftliche Geographie 41: 182 — 96.
  • Busson de Janssens,G.
  • -1951, 1953 "Les wakfs dans l'Islam contemporain." Revue des Études Islamiques 19: 1-72: 21: 43-76.
  • Bylinski, J.
  • "Darb Ibn al- Baba: A Quarter in Mamluk Cairo in the Light of Waqf Documents."Journal of the American Research Centre in Egypt 31: 203-22.
  • Cahen, C.
  • -1961 "Réflexions sur le waqf ancien." Studia Islamica 14:37-56.
  • Cahen, C., Y. Rāġib ve M.A. Taher
  • -1978 "L'achat et le waqf d'un grand domaine égyptien par le vizir fatimide Talūi b.RuzzÓk (Contribution à une publication des waqfs égyptiens médiévaux)." Annales Islamiques 14: 61-126.
  • Çizakça, M.
  • -1995 "Cash Waqfs of Bursa, 1555-1823." Journal of the Economic and Social History of the Orient (gelecek JESHO) 38: 314-54.
  • Crecelius, D.
  • -1978, 1979 "The Waqfiyah of Muhainmad Bey Abt al- Dhahab."Journal of the American Research Centre in Egypt 15: 83-105; 16: 125-46.
  • " The Incidence of Waqf Cases in Three Cairo Courts." JESHO 29:176-89.
  • -1991 "The Waqf of Muhammad Bey Abu al- Dhahab in Historical Perspective ." International Journal of Middle East Studies 23:57- 81
  • -1995 "Introduction."JESHO 38.3: 247-61.
  • Darrāğ, A.
  • -1963 L'acte de Waqf de Barsbay, édition critique avec in troduction, annotation et leidque (Cairo: IFAO).
  • David, J.-C.
  • -1982 Le waqf d’Ipşir Pāshā à Alep (1063/1653) (Damascus: IFEAD).
  • -1990 "L' espace des chrétiens à Alep: ségrégation et mixité, stratégies communautaires (1750-1850)." Reveu de l'Occident Musulman et de la Méditerannée 55-56: 152-70.
  • Deguilhem, R.
  • "Waqf Documents: a Multi - Purpose Historical Source — the Case of 19th Century Damascus." In D. Panzac ed., Les villes dans l'empire ottoman: activités et sociétés,Tome I (Paris: Editions du CNRS),ss.67-95.
  • "Le waqf en Syrie inclpendante." In F.Bilici ed., Le waqf dans le monde musulman contemporain (XIX- XX siecles): fonctions sociales,'&onomiques et politiques, actes de la Table Ronde d'Istanbul, 13-14 novembre 1992 (Istanbul: Institut Français d'udes Anatolinnes) ss.123 44.
  • Deguilhem, R., ed.,
  • Le waqf dans l'espace islaınique: outil de pouvoir socio-Politique (Damascus: IFEAD).
  • Deguilhem — Schoem, R.
  • -1988 "The Loan of Mursad on Waqf Properties." In F. Kazemi and R.D. McChesney eds., A Way Prepared: Essays on Islamic Culture in Honor of Richard Bayly Winder (New York University Press), ss. 68-79.
  • -1992 "Ottoman Waqf Administrative Reorganization in the Syrian Provinces: The Case of Damascus." Arab Historical Review for Ottoman Studies 5-6: 31-38.
  • Denoix, S.
  • -1995 "Pour une exploitation d'ensemble d'un corpus: les waqfs mamelouks du Caire." In R. Deguilhem ed., Le waqf dans l'espace islamique: outil de pouvoir socio-politique (Damascus: IFEAD), ss.29-44.
  • Doumani, B.
  • "Endowing Family: Waqf, Property Devolution, and Gender in Greater Syria, 1800 to 1860."Comperative Studies in Society and History 40:3-41.
  • Dumper M.
  • -1992 Islam and Israel: Muslim Religious Endowments and Jewish State (Washington D.C.: Institute for Palestine Studies).
  • Faroqhi, S.
  • "Vakıf Administration in Sixteenth Century Konya: The Zaviye of Sadreddin-i Konevi."JESHO 17: 145-72.
  • -1976 "The Tekke of Haci Bektaş: Social Position and Economic Activities." International Journal of Middle East Studies 7: 183-208.
  • -1981 "Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen through Sixteenth and Seventeenth Century Documents." Turcica 13: 90-122.
  • Towns and townsmen of Ottoman Anatolia: Trade,Crafts and Food Production in an Urban Setting, 1520-1650 (Cambridge: Cambridge University Press).
  • -1994 Pilgrims and Sultans : The Hajj under the Ottomans 1517- 1683 (London: I.B.Tauris).
  • Fay, M.A.
  • -1998 "Women and Waqf : Toward A Reconsideration of Women's Place in the Mamluk Household." International Journal of Middle East Studies 29: 33-51.
  • Ferchiou, S.
  • -1987 "Le système Habṭs en Tunisie: logique de transmission et idéologie agnatique." In M. Gast ed., Hriéter en pays musulman: Habūs, Lait vivant, Manyahuli (Paris: Editions du CNRS), ss.57-74.
  • -1992a "Introduction." Aynı yazar ed., hasab wa nasab: Paranté,, Alliance et Patrimoine en Tunisie (Paris: Editions du CNRS),ss.13-24.
  • -1992b "Catégorie des sexes et circulation des biens habous." Aynı yazar ed., hasab wa nasab: Parenté, Alliance et Patrimoine en Tunisie (Paris: Editions du CNRS),ss.251-70.
  • Fernandes, L.
  • -1981 "Three Sufi Foundations in a 15th Century Waqfiyya." Annaks İslamologiques 17: 141-56.
  • -1987 "The Foundation of Baybars al- Jashankir: Its Waqf, History, and Architecture." Muqarnas 4: 21-42.
  • Fyzee, A.A.A..
  • -1964 Outlines of Muhammadan Law, üçüncü bas., (London: Oxford University Press).
  • Garcinj.-C. Et al. (red.)
  • -1988, 1990, 1991 L'Habitat traditionnel dans les pays musulmans de la Méditerranée, rencontre d' Aix - en-Provence , 6-8 juin 1984. 3 cild. (Cairo: IFAO).
  • Garcin, J.-C., B. Maury, J. Revault, et M. Zakariya
  • Palais et maisons du Caire,I, époque mamelouke (Paris: Éditions du CNRS).
  • GarcinJ.-C. and M.A.Taher
  • -1993 "Un ensemble de waqfs du IX/XV siècle en Égypte: Les actes de Jawhār al-Lālā In Itinéraires d'Orient, Hommage à Claude Cahen, Res Orientales VI: 309-24.
  • -1995 "Enquête sur le financement d'un waqf égyptien du XV siècle: les comptes Jawhār al-Lālā JESHO 38: 262-304.
  • Gerber, H.
  • -1983a "The Waqf Institution in Early Ottoman Edirne." Studies in the Social History of Middle East in Memory of Professor Gabriel Baer, Asian and African Studies 17: 29-45.
  • -1983b `The Jews and the Islamic Endowment Institution in the Ottoman Empire:"Sefunot, new series, book 2(17), ss. 105-31. (İbranice).
  • -1988 Economy and Society in an Ottoman City: Bursa 1600-1700 (Jerusalem: The Hebrew University).
  • -1994 State, Society, and Law in Islam: Ottoman Law in Comparative Perspective (Albany: State University of New York Press).
  • Gibb, H.A.R. ve H.Bowen
  • Islamic Society and the West, Bölüm II (London: Oxford University Press).
  • Gil, M.
  • -1976 Documents of the Jewish Pious Foundations from the Cairo Geniza (Leiden: E.J. Brill)
  • Ginio, E.
  • -1992 "Violations of Founders' Stipulations in the Shari `a Court of Jaffa During the British Mandate." Islamic Law and Society 4: 389-415.
  • Goitein, S.D.
  • -1971 A Mediterranean Society, bölüm II: The Community (Berkeley and Los Angeles: University of California Press).
  • -1983 Vol. IV: Daily Life (Berkeley and Los Angeles: University of California Press).
  • Haneda, M. ve T. Miura
  • Islamic Urban Studies: Historical Review and Perspectives (London: Kegan Paul International).
  • Hanna, N.
  • -1983 An Urban History of Būlāg in the Mamluk and Ottoman Periods (Cairo: IFAO).
  • Hathaway, J.
  • "The Wealth and Influence of an Exiled Ottoman Eunuch in Egype The Waqf Inventory of `Abbās Agha JESHO 37: 293-317.
  • Heffening, W.
  • El(1931) "Waqf." Encyclopaedia of Islam. Shorter El( 1974) "Waqf." Shorter Encyclopaedia of Islam.
  • Hénia, A.
  • -1995 "Pratiques habous, mobilité sociale et conjuncture à Tunis à l'époque moderne (XVIII — XIX sikcle).2 In R. Deguilhem ed., Le waqf dans l'espace islamique: outil de pouvoir socio-politique (Damascus: IFEAD), ss.71-100.
  • Hennequin, G.
  • -1995 "Waqf et monnaie dans l’Égypte mamlūke JESHO 38: 305-12.
  • Heywood, C.
  • -1988 "TheRed Sea Trade and Ottoman Waqf Support for the Population of Mecca and Medina in the Later Seven teenth Century." In Abdeljelil Temimi ed., La vie sociale dans les provinces arabes à l'époque ottomane, Kalın Kitap 3 (Zaghouan: CERMODI), ss.165-84.
  • Hoexter, M.
  • -1984 "Le contrat de quasi — aliénation des awqaf à la fm de la domination turque: étude de deux documents d"anā > - Bulletin of the School of Oriental and African Studies 47: 243-59.
  • -1987 `The Idea of Charity: A Case Study in Continuity and Flexiblity of an Islamic Instution." In Wissenschaftskolleg zu Berlin, Jahrbuch 1985/6 (Berlin: Siedler Verlag), ss.179-89.
  • "Huqūq Allāh and Huqūq al- `ibād as Reflected in the Waqf Insdtution." North African, African, Arabic and Islamic Studies in Honor of Pessah Shinar,Jerusalem Studies in Arabic and Islam 19: 133-56.
  • -1997 "Adaptation to Changing Circumstances: Perpetual Leases and Exchange Transactions in Waqf Property in Ottoman Algiers." Islamic Law and Society 4: 319-33. Endowments, Rulers and Community: Waqf al- Haramayn in Ottoman Algiers (Leiden: Brill Academic Publishers).
  • Humphreys, R.S.
  • -1989 "Politics and Architectural Patronage in Ayyubid Damascus." In C.E.Bosworth et al. eds., Essays in Honor of Bernard Lewis: The Islamic World from Classical to Modern Times (Princeton: Darwin Press), ss.151-174.
  • " Women as Patrons of Religious Architecture in Ayyubid Damascus." Muqarnas 11: 35-54.
  • İnalcık, H.
  • E12 "Istanbul." Encyclopaedia of Islam, yeni baskı.
  • -1969 "Capital Formation in the Ottoman Empire."Journal of Economic History Turkish Studies 29: 97-140.
  • -1979/80 `The Hub of the City: The Bedestan of Istanbul." International Journal of Turkish Studies 1: 1-17.
  • -1990 "Istanbul: An Islamic City."Journal of Islamic Studies 1: 1-23.
  • ILS 1997 Islamic Law and Society 4,no.3.
  • Jennings, R.C.
  • -1979 "The Development of Evkaf in a New Ottoman Province: Cyprus, 1571-1640." Paper presented at the International Seminar on Social and Economic Aspects of Muslim Waqf , Jerusalem, June 24- 28, 1979.
  • -1990 "Pious Foundations inc the Society and Economy of Ottoman Trabzon, 1565-1640." JESHO 33: 271-336.
  • JESHO 1995 Journal of the Economic and Social History of the Orient 38, no. 3.
  • Jones, W.R.
  • -1979 "Pious Endowments in Medieval Christianity and Islam." Diogenes 109: 23-36.
  • Kepel, G. ve K. Barbar
  • -1982 Les waqfs dans l'Egypte contemporaine (Cairo, Centre d'Etudes et de Documentation Economiques, Juridiques, et Sociales).
  • Köprülü, F
  • -1938 "L' institution de vakf et l' importance historique de documents de vakf." Vakıflar Dergisi, partie française 1: 3-9.
  • -1942 "L' Institution du Vakouf, sa nature juridique et son évolution historique." Vakıflar Dergisi, partie française 2: 3-48.
  • Kogelmann, F.
  • -1997 "Islamische fromme Stiftungen und Staat: Der Wandel in den Beziehungen zwischen einer religiösen Institution und dem marokkanischen Staat seit dem 19. Jahrhundert bis 1937." Doktora Tezi, University of Bayreuth.
  • Kozlowski, G.C.
  • -1983 Muslim Endowments and Society in British India (Cambridge: Cambridge University Press).
  • -1995a "The Changing Political and Social Contexts of Muslim Endowments: The Case of Contemporary India." In R. Deguilhem ed., Le waqf dans l'espace islaınique: ouitil de pouvoir sociopolitique (Damascus: IFEAD),ss.277-91.
  • -1995b "Imperial Authority, Benefactions and Endowments (Awgaf) in Mughal India." JESHO 38.3: 355-70.
  • Kreiser, K.
  • -1983 "Icareteyn, zur doppelten Miete im osmanischen Stiftungswesen." Essays Presented to Halil Inalcık on his Seventieth Birthday, Journal of Turkish Studies 10: 219-26.
  • Kunt, I.M.
  • -1979 "The Vakıf as Instrument of Public Policy: Notes on the Köprülü Family Vakıfs." Paper presented at the International Seminar on Social and Economic Aspects of Muslim Waqf, Jerusalem, June 24- 28, 1979.
  • Kupferschmidt, U.M.
  • -1987 The Supreme Muslim Council: Islam under the British Mandate for Palestine (Leiden: E.J. Brill).
  • Lambton, A.K.S.
  • -1997 "Awqāf in Persia: 6th -8th / 121th - 14th Centuries." Islamic Law and Society 4: 298-318.
  • Layish, A.
  • -1996 "The Muslim Waqf in Israel." Aslan and African Studies 2: 41-76.
  • -1983 "The Maliki Family Waqf according to Wills and Waqfiyyat." Bulletin of the School Oriental and African Studies 46: 1-32.
  • -1987 "Waqfs and Sūfi Monasteries in the Ottoman Policy of Colonization: Sultān SelÓm I's Waqf of 1516 in Favour of Dayr al-Asad." Bulletin of the School of Oriental and African Studies 50: 61-89.
  • -1990 'The Druze Testamentary Waqf." Studia Islamica 71: 127-54.
  • -1994 "The Muslim Waqf in Jerusalem After 1967: Beneficiaries and Management." In F. Bilici ed., Le waqf dans le monde musulman contemporain (XIX- XX siécles): foncdons sociales, économiques et poltiques. actes de la Tables Ronde d'Istanbul, 13-14 novembre 1992 (Istanbul: Institut Français d'Études Anatoliennes), ss.145-68.
  • "Bequests as an Instrument for Accommodating Inheritance Rules:Israel as a Case Study." Islamic Law and Society 2: 282-319.
  • -1997 "The Family Waqf and the Shari 'i Law of Succession in Modern Times." Islamic Law and Society 4: 352-88.
  • Leeuwen, R. Van
  • -1994 Notables and Clergy in Mount Lebanon: The Khāzin Sheikhs and the Maronite Church (1736- 1840) (Leiden: E.J. Brill) LoLopasic, A.
  • Lopasic.A,
  • "Islamization of Balkans with Special Reference to Bosnia." Journal of Islamic Studies 5: 163-86.
  • Malik, S.J.
  • -1990 "Waqf in Pakistan: Change in Traditional Institutions." Die Welt des Islams 30: 63-97.
  • Mandaville, J.E.
  • -1979 "Usirious Piety: The Cash Waqf Controversy in the Ottoman Empire." International Journal of Middle East Studies 10: 289-308.
  • Marcus,A.
  • -1979 "Piety and Profit: The Waqf in the Society and Economy of Eighteenth Century Aleppo." Paper presented at the International Seminar on Social and EconomicAspects of the Muslim Waqf, Jerusalem, June 24-28. 1979.
  • -1983 "Men, Women and Property: Dealers in Real Estate in 18th - Century Aleppo." JESHO 26: 137-63.
  • -1989 The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the Eighteenth Century (New York: Columbia University Press).
  • Massignon, L.
  • -1951, 1953 "Documents sur certains waqfs des lieux saints de l' Islam principalemert sur le waqf Tamimi à Hebron et sur le waqf tlemcénien Abū Madyan à Jérusalem." Revue des Études Islamiques 19: 73-120; 21: 39-42.
  • McChesney, R.D.
  • -1981 "Waqf and Public Policy: The Waqfs of Shah 'Abbas: 1011-1023/ 1602-1614."Asian and African Studies 15: 165-90.
  • -1991 Waqf in Central Asia.Four Hundred Years in the History of a Muslim Shrine 1480-1889 (Princeton: Princeton University Press).
  • Meriwether, M.L.
  • -1993 "Women and Economic Change in Nineteenth — Century Syria: The Case Aleppo." In J.E. Tucker ed., Arab Women, Old Boundaries, New Frontiers (Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press), ss.65-83.
  • Mutafdeva, V.
  • -1979 "Problémes fondamentaux de l'étude du vakf en tam que partie de la structure sociale et économique des Balkans sous la domination ottomane (XV-XIX siécles)." Paper presented at the International Seminar on Social and Economic Aspects of the Muslim Waqf, Jerusalem, June 24-28,1979.
  • Necipoğlu — Kafadar, G.
  • -1985 "The Süleymaniye Complex in Istanbul: An Interpration." Muqarnas 3: 92-117.
  • O'Fahey, R.S.
  • -1997 "Endowment, Privilege, and Estate in the Central and Eastern Sudan." Islamic Law and Society 4: 334-51.
  • Pascual, J.-P. 1983 Damas à la fin du XVI siécle d' apres trois actes de waqf ottomans (Darnascus: IFEAD).
  • Peri, O.
  • -1981 "Political Changes and Their Influence on Waqf Foundation in Late Eighteenth — Century Jerusalem." Cathedra 21: 73-88 (İbranice).
  • -1983a "The Ottoman State and the Waqf Institution in Late Eighteenth — Century Jerusalem." Yüksek Lisans Tezi, The Hebrew University of Jerusalem, 1983 (İbranice)
  • -1983b "The Waqf as an Instrument to Increase and Consolidate Political Power: The Case of Khasseki Sultan Waqf in Late Eighteenth — Century Ottoman Jerusalem." Studies in the Social History of Middle East in Memory of Professor GabrielBaer, Aslan and African Studies 17: 47-62.
  • -1992 "Waqf and Ottoman Welfare Policy: The Poor Kitchen of Hasseki Sultan in Eighteenth — Century Ottoman Jerusalem." JESHO 35: 167-86.
  • Perikhanian, A.
  • -1983 "İranian Society and Law." In E. Yarshater ed., The Cambridge History of Iran, cild 3 (2): The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods (Cambridge: Cambridge University Press), ss.627-80.
  • Petry, C.F.
  • -1983 "A Paradox of Patronage During the Later Mamluk Period." Muslim World 73: 182-207.
  • Powers, D.S.
  • -1990a "Fatwās as Sources for Legal and Social History: A Dispute over Endowment Revenues from Fourteenth — Century Fez." Al-Qantara 11:295-341.
  • -1990b 'The Islamic Inheritance System: A Socio — Historical Approach." In C. Mallat and J. Connors eds., Islamic Family Law (London: Graham and Trotman), ss.11-29.
  • -1993 "The Maliki Family Endowment: Legal Norms and Social Practices." International Journal of Middle East Studies 25: 379- 406.
  • Rabi H.M. 1964/5 "Hujjat Tamlik wa- Waqf." Al- Majallat al- Ta'rÓkhiyya al- Misriyya 12:192-202.
  • Rafeq, A.-K.
  • -1994 "The Syrian `Ulamā', Ottoman Law and Islamic Shari `a." Turcica 26: 9-29.
  • Raymond, A.
  • -1973-1974 Artisans et commerçants au Caire au XVIII siecle, 2 cild. Damascus: Institut Français de Damas).
  • -1977 "Le deplacement des tanneries à Mep, au Caire et à Tunis à l' époque ottomane: un'indicateur' de croissance urbaine." Revue d'Histoire Maghrébine 7/8: 192-200.
  • -1979a "La conquête ottomane et le développement des grandes villes arabes: le cas du Caire, de Damas et d'Alep." Revue de l'Occident Musulman et de la Méditerranée 27: 115- 34.
  • -1979b "Les grands waqfs et l'organisation de l'espace urbain à Alep et au Caire à l’ époque ottomane (XVI- XVII siécles)." Bulletin d'Etudes Orientales 31: 113-28.
  • -1983 "Le Caire sous les Ottomans (1517-1798)." In B. Maury et al. eds.. Palais et maisons du Caire II. Époque ottomane (Paris:Editions du CNRS), ss.15-89.
  • -1985 Grandes villes ara bes à l'époque ottomane (Paris: Sindbad).
  • -1995 "Préface." In R. Deguilhem ed., Le waqf dans l'espace islamique: outil de pouvoir socio — politique (Damascus: IFEAD),ss.11-13.
  • Reiter,Y.
  • -1996 Islamic Endowments inJerusalem under British Mandate (London Frank Cass).
  • -1997 Islamic Institutions in Jerusalem: Palestinian Muslim Organization un der fordanian and Israeli Rule (London: Kluwer Law International).
  • Roded,R.
  • "The Waqf in Ottoman Aleppo: A Quantitative Analysis." Paper presented at the International Seminar on Social and Economic Aspects of the Muslim Waqf, Jerusalem, June 24-28, 1979.
  • -1988 "The Waqf and the Social Elite of Aleppo in the Eighteenth and Nineteenth Centuries." Turcica 20: 71-91.
  • -1990 "Great Mosques, Zūwiyas and Nighborhood Mosques: Popular Beneficiaries of WaqfEndowments in Eighteenth — and Nineteenth — Century Aleppo."Journal of the American Oriental Society110: 32- 38.
  • Saidouni, N.
  • -1995 "Les archives algériennes relatives aux waqfs et leur utilisafion dans l'histoire économique et sociale de l' Algérie ottomane." In D. Panzac ed., Histoire économique et sociale del'Empire ottoman et de la Turquie (1326-1960) (Paris: Éditions Peeters), ss.59-65.
  • Salati, M.
  • -1995 "Urban Notables, Private Waqf and Capital Investment: The Case of the 17th Century Zuhrāwī Family of Aleppo In R. Deguilhem ed., Le waqf dans l'espace islamique: outil de pouvoir socio- politique (Damascus:IFEAD),ss.187-201.
  • Schaht, J.
  • "Early Doctrines on Waqf." In Mélanges Fuad Köprülü (İstanbul: Osman Yalçın Matbaası ), ss.443-52.I
  • Schwarz, K.ve H.Kurio
  • -1983 Die Stiftungen des osmanischen Grosswesirs Koğa Sinān Pascha (gest. 1596) inUzunğaova/Bulgarien (Berlin: Klaus Schwarz Verlag).
  • Sékaly, A. "Le probléme des waqfs en Égypte." Revue des Etudes Islamiques 3: 75-126; 277-337; 395-454; 601-659.
  • Shaharn,
  • -1991 "Christian and Jewish Waqf in Palestine during the Late Ottoman Period." Bulletin of the School of Oriental and African Studies 54: 460- 72.
  • Shinar, P.
  • E12 Inzāl. Encyclopaedia of Islam, yeni baskı, ek.
  • Shuval,T.
  • -1994 "La ville d'Alger vers la fin du XVIII siécle: population et cadre urbain." Thèse pour le Doctorat nouveau régime, Université de Provence, Aix- Marseille 1,1994.
  • -1996 "La pratique de la mu'āwada (échange de biens habüs contre propriété privée) â Alger au XVIIIe siè "Revue du Monde Musulman et de la Méditerranée 79-80: 55-72.
  • Stephan, St.H.
  • -1944 "An Endowment Deed of Khāsseki Sultan, dated the 24th May 1552." "Quarterly of the Department of Antiquities in Palestine 10: 175- 94.
  • Stillman, NA.
  • -1975 "Charity and Social Service in Medieval Islam." Societas 5:105-15.
  • Stöber, G
  • -1986 "Habous Public" in Marakko: Zur wirtschaftlichen Bedeutung religiöser Stiftunen im 20.Jahrhundert, Marburger Geographische Schriften, Heft 104 (Marburg/Lahn: Marburger Geographische Gesellschaft).
  • Subtelny, M.E.
  • -1988 "Socioeconomic Bases of Cultural Patronage under the Later Timurids." International Journal of Middle East Studies 20: 479- 505.
  • -1991 "A Timurid Educational and Charitable Foundation: the Ikhlāşiyya Complex of 'Ali Shir Navā'i in 15th -Century Herat and its Endowment." Journal of the American Oriental Society 111: 38- 61.
  • Tahir, M.
  • -1988 "Islamic Family Waqf in teh Twentieth Century Legislation: A Comparative Perspective." Islamic and Comparative Law Quarterly 8: 1-20.
  • Tawab, A-R ve A. Raymond
  • -1978 "La waqfiyya de Mustaffü Ğa ‘far." Annaks Islamologiques 14: 177- 93.
  • al-Tāzi, 'A.
  • -1995 "Tawzif al-Waqf li-Khidmat al-Siyāsa al-Khārjiyya fi'l-Maghrib.i In R. Deguilhem ed., Le waaf dans l'espace islamique: outil de pouvoir socio-politique (Damascus: IFEAD), Arapça bölüm, ss. 57-85.
  • Temimi, A.
  • -1980 Un document sur les biens habous au nom de la Grande Mosquée d'Alger (Tunis: Publications de la Revue d'Histoire Maghrébine, cild 5).
  • -1983 Sommaire des registres arabes et turcs d'Alger (Tunis: Publications de l'Institut Superieur de Documentation).
  • Vatin, N. ve S. Yerasimos
  • -1993 "Documents sur les cimetiéres ottomans, I: Autorisations d'inhumation et d'ouverture de cimetiéres â Istanbul intra-muros et â Eyüp (1565- 1601)." Turcica 25: 165-83.
  • -1994 "Documents sur les imetiéres ottomans, II: Statut, police et pratiques quotidiennes (1565-1585)." Turcica 26: 164-210.
  • Weir, T.H.-[Zysow, A.)
  • E12 "Sadaka. "Encyclopaedia of Islam, yeni baskı.
  • Winkelhane, G. ve K. Schwarz
  • -1985 Der osmanische Statthalter Iskender Pascha (gest. 1571) und seine Stiftungen in Ägypten und am Bosporus (Bamberg. Verlag aku).
  • Wolper, E.S.
  • `The Politics of Patronage: Political Change and the Construction of Dervish Lodges in Sivas." Muqarnas 12: 39-47.
  • Yediyıldız, B.
  • -1985 Institudon du vaqf au XVIIe siéle en Turquie-Etude sociohistorique (Ankara, Imprimerie de la Société d'Histoire).
  • Yerasimos, S.
  • -1994 "Les waqfs dans l'aménagement urbain d'Istanbul au XIXe siécle." In F. Bilici ed., Le waaf dans le monde musulman contemporain (XIXe-XXe siécles). Fonctions sociales, économiques et politiques, actes de la Table Ronde d'Istanbul. 13-14 novembre 1992, (Istanbul: Institut Français d'Études Anatoliennes). ss. 43-49.
  • Zakarya, M.
  • -1983 Deux palais du Caire médiéval: waqfs et architecture (Paris: Editions du CNRS).

Dipnotlar

  1. Bkz.Heffening, El (1931); Heffening'in eserlerinde verdiği bibliyografyanın hepsi de vakfın hukuki yönlerini ele alan başka bazı çalışmaları içermektedir. Makalenin Shorter EI (1974) (Kısa İsl. Ans.).
  2. Anderson 1952 ve 1976, ss. 162-169. Busson de Janssens 1951, 1953; Fyzee 1964, ss. 290- 318; Tahir 1988; Osmanlı imparatorluğu: Barnes 1986; Mısır : Baer 1969; Kepel ve Barbar 1982; Lübnan : Bartels 1967; Suriye: Deguilhem - Schoem 1992; Deguilhem 1994: Filistin ve İsrail: Kupferschmidt 1987, özellkle ss.102-28; Layish 1966; Reiter 1996.1997. bölüm 3; Dumper 1994; Fas: Stöber 1986, bölüm 2; Kogelmann 1997 ve oradaki kaynakça; Pakistan: Malik 1990; Tunus: Ben Achour 1992; Hénia 1995; Hindistan: Kozlowski 1985, 1995a, 1995b.
  3. Meselâ, Stephan 1944; Massignon 1951, 1953; Darrüğ 1963; RabÓ , 1964/5
  4. Meselâ, Sékaly 1929. Baer 1962, özellikle bölüm IV, ve oradaki bibliyografya.
  5. İIk çalışmalardan bazıları: Barkan 1942; Köprülü 1938, 1942. Ayrıca bkz.Gibb ve Bowen 1957, kısım II, ss. 165-78 ve oradaki bibliyografya.
  6. Çeşitli bölge ve zamanlardan bazı misâIler için bkz: Barkan 1979; Behrens — Abouseif 1994, ss. 145-177, 271-72; Ben Achour 1992; Bilge 1983; Gerber 1983a; Humphreys 1989; fenings 1979; Kozlowski 1995b; Kunt 1979; Lambton 1997; Van Leewun 1994; Mc Chesney 1981, 1991, çeşitli yerlerde, özellikle 182-190. Necipoğlu — Kafadar 1985; Peri 1983b. 1992; Petry 1983; Subtenly 1988; Wolper 1995; Yediyıldız 1985, çeşitli yerlerde. Medreselerin gelişimi ve yerel eşraf ile siyasi otoritelerin kurdukları vakıfların karşılıklı etkileşimi özellikle 10. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar, burada ayrıntılı olarak tartışılamamasına rağmen, özellikle burada belirtilmesi gereken ilginç bir misâldir. Konuyla ilgilidir. Konu üzerine yazılmış temel eserler için bkz. Arjomand 1998 ve baskıdaki çalışması .
  7. Barkan 1942; Kunt 1979; Layish 1987; Lopasic 1994; Mutafčieva 1979: O 'Fahey 1997; Schwarz ve Kurio 1983, ss. 3-8.
  8. 'Afifi 1995; Amin 1980, ss. 223-31; Faroqhi 1994; Heywood 1988; Hoexter 1998; al TüzÓ 1995.
  9. 0smanlı İmparatorluğu'nun merkezi toprakları ile ilgili vakfiyelerin, koleksiyonları ve katologları gibi birincil belgeler ulaşılabilir durumdadır. Mısır, Beyrut, Musul için bkz. Crecelius 1995, ss. 247, 249 — 51 ve n. 4,5,6. Bazı ilave kaynaklar için bkz. mesela Edirne için : Gerber 1983a, s.30; Osmanlı Cezayir'i için Saidouni 1995; Temimi 1983; Tunus için : Ferchiou 1992a, ss. 13-17. Türkiye'deki şeriyye sicilleri için bkz. Haneda ve Miura 1994. s.200. 16. yüzyıl süresince Anadolu'nun muhtelif şehirlerindeki vakıfların tanzim edilmiş bir listesi için bkz. Faroqhi 1984. ss. 351-52, n.9.
  10. Bkz. özellikle Powers 1990b. Ve bkz. n.11. aşağıda
  11. Doumani 1998; Ferchiou 1987, 1992b; Henia 1995; Layish 1983, 1994, 1995,1997; Marcus 1989, ss. 210-12; Powers 1990a, 1993; Reiter 1996, 1997, ss. 74-115. Bkz.notlar 23 ve 24.
  12. Doumani 1998; Ginio 1997; Marcus 1989, ss. 211-212; Powers 1990a, 1990b.
  13. Yahudilerin kurdukları vakıflar için bkz. Gil 1976; Gerber 1983b; Goitein 1971.ss. 91- 143; aynı yazar 1983, çeşidi yerlerde, özellikle ss. 88-90; Yahudi ve Hristiyan vakıfları için bkz. Shaham 1991.Mısır'da hayır yapanlar için bkz. 'Afifi 1994; ve Lübnan'daki Marunilerin kurdukları vakıflar için, van Leeuwen 1994. İsrail'deki Dürzi cemaatinin kurduğu vakıflar için de bkz. Layish 1990.
  14. Baer 1979; Barkan ve Ayverdi 1970,s.xxx; Hoexter 1998, bölüm 4; Marcus 1979; 1989, ss. 210,314; Meriwether 1993; Peri 1981; Roded 1979: Ayrıca bkz. Hénia 1995.
  15. Hoexter 1998, özellikle ss. 90-91; ayrıca bkz. Baer 1983, ss. 21-22; Ben Achour 1992, s.61; Yerasimos 1994, s.45.
  16. Hoexter 1995, ss. 146-49. ve notlar için bkz: 'Afifi 1991, s.23-140. 257-62; Amin 1980, ss. 69-130; Ben Achour 1992, özellikle ss. 67-69; Hoexter 1998, bölüm 3; Lambton 1997, ss. 308-10.
  17. Mesela : Faroqhi 1974, 1976,1981; Gerber 1988, bölüm 8; Jeninngs 1990; McChesney 1991, çeşitli yerlerde.
  18. Bazı misâlleri: Barkan 1942; Faroqhi 1981, ss. 106-108, 113 ve notlar için Hoexter 1998, bölüm 6; Jenings 1979, 1990. Geliri yalnızca ödünç verilen paraya bağlı olan para vakıfları için bkz. Mandaville 1979; Cizakça 1995 ve oradaki literatür için bkz. Rafeq 1994.
  19. 19' Afifi 1991, ss. 141-204; Baer E12, 1979; Ben Achor 1992, ss. 69-74; Çizakça 1995, ss. 320- 22; Deguilhem - Schoem 1988, Deguilhem 1991, ss. 76-95; Gerber 1988, ss. 170-78; H6ıia 1995, Hoexter 1984,1997, 1998,bölüm 5; Reiter 1996, bölüm 7; Shinar E12; Shuval 1996.
  20. Raymond 1995, s. 12.
  21. Gerber 1998, ss. 166-69, 174 -75, 179; Hoexter 1997,1998, bölüm 5; Jenings 1990. 5.335; Marcus 1989, ss. 303-4; Peri 1983a, ss. 42-47; Raymond 1973-74. vol. 2, s. 794; Reiter 1996, 5.203.
  22. Bkz. Baer 1997 ve ayrıca bkz.Barkcan 1983, özellikle ss. 41-42; Baer 1979. 1986; Behrens — Abouscif 1994, özellikle 165-172; Fernandes 1981; Jenings 1990; Kupferschmidt 1987 s. 68, n. 61. ss. 113-14 ve n. 59-60; Marcus 1989, özellikle ss. 296-313; Roded 1988. 1990; Salati 1995.
  23. Muhtelif bölgeler ve zamanlar hakkında elde edilen sonuçlar için, bkz Baer 1983, s.10; Doumani 1998, s. 19, n.52. Uzun bir zaman dilimindeki genel nüfusa gönderme yapan ek sonuçlar için, bkz: aynı eser s.19 (1800 ve 1860 arasında Trablus ve Nablus); Gerber 1983a, s.37. (Onbeşinci ve onaltıncı yüzyılda Edirne); Marcus 1989, s.210(Halep'te aile vakıfları 1770-1820); Reiter 1996, s.58 (1949'a kadar yirminci yüzyılda Kudüs). Tunusta meşhur ailelere mensup kadınların kurduğu vakıflar hakkında bkz Ferchiou 1992b, 5.257; Eyyubi Şamı'nda bkz. Humphreys 1994; Memlük Kahire'sinde yönetici sınıfa mensup olanlar için, bkz Petry 1983, s.201.
  24. Bkz. 'Afifi 1991.ss.239-45; Baer 1983; Behrens — Abouseif 1994, çeşitli yerlerde; Crecelius 1986; Doumani 1998:Fay 1997; Ferchiou 1987, I992b; Gerber 1983a; Henia 1995; Jenings 1990; Marcus 1979, 1983, 1989, ss.210-12; Meriwether 1993; Petry 1983, ss.195-201; Powers 1993; Reiter 1996, ss.58-59,74-115,121-32; Roded 1979. 18.yüzyıl sonunda Kahire'de bir kadının kurduğu tipik küçük bir hayır kurumu için bkz : 'Abd al - Malik and Crecelius 1990. ayrıca bkz.n.11 yukarıda.
  25. Çok geniş bir literatürden yalnızca az sayıda yakın dönem çalışmaları burada zikredilebilmiştir. Özellikle bkz: Raymond 1973-1974, 1977,1979a,1979b, 1983,1985; Behrens -Abouseif 1994; Bonine 1987; Bylinski 1994; David 1982, 1990; Hanna 1983 ; İnalcık E12, 1969,1979/80, 1990; Necipoglu — Kafadar1985; Pascual 1983; Shuval 1994; Subtelny 1991; Yerasimos 1994. Ayrıca bkz: Badr ve Crecelius 1993,1995; Bakhit 1990; Crecelius 1978, 1979; Faroqhi 1984; Fernandes 1987; Garcin, Maury, Revault ve Zakariya 1982; Garcin ve Taher 1993; Jenings 1990; Schwarz ve Kurio 1983; Vatin ve Yerasimos 1993, 1994; Zakarya 1983. Vakfa yönelik referansların da yer aldığı Genel İslam Şehir çalışmaları ile ilgili genel bir tarama için, bkz Haneda ve Miura 1994. Daha geniş bir bibliyografya için bkz Faroqhi 1984 (özellikle 16.ve 17.yüzyıl Anadolu'suna dair geniş çaplı Türkçe literatür için): Haneda ve Miura 1994 (özellikle Farsça ve Japonca literatürü için).
  26. Bkz Denoix 1995 IREMAM içindeki bir grup araştırmacının çalışması için "Histoire de la vie matérielle et des sociétés urbanies," Bu çalışma Memlük Kahire'sindeki vakıf belgelerine dayandırılmıştır.
  27. Meselâ, Behrens - Abouseif 1994, çeşitli yerlerde; Cahen ve diğerleri 1978; Crecelius 1991, 1995; Garcin ve Tahir 1995; Hathaway 1994; Hennequin 1995; Tawab ve Raymond 1978; Winkelhane ve Schwarz 1985.
  28. Bilici 1994.
  29. 29Degui1hem 1995; JESH01995; ILS 1997.
  30. Başlıca misâller: Faroqhi 1974, 1976, 1981; Hoexter 1998: McChesney 1991. Ayrıca bkz. Temirni 1980; Çizakça 1995.
  31. Perikhanian 1983, ss. 661-65. Bu çalışma vakıf kurumu üzerindeki muhtemel dış etkilerin tartışılmasına en önemli katkıdır. İslâm'da hayır fikrinin erken gelişimleri için, bkz Bashcar 1993; Stillman 1975; Weir E12.
  32. Cahen 1961;Köprülü 1942; Schaht 1953..ve de biri Anderson 1951.
  33. Bu kaynak üzerine, bkz Powers 1990a, ayrıca aynı yazar 1990b, 1993.
  34. Bazı başlangıç çalışmaları: Arjomand 1998, yayımlanıyor; Baer 1981; Gerber 1994, özellikle 100-110; Hoexter 1987, 1995; Jones 1980; Mandaville 1979. ayrıca bkz.n.31 yukarıda.