Kopenhag sikke kabinesinde (Münzkabinett) J. Östrup tarafından kifayesiz, kısmen de yanlış tanımlanmış Musul baskısı dikkati çeken bir dinar bulunmaktadır[1]. Dinar E. V. Zambaur’in de dikkatini çekmiş ve Փstrup’un okuyuşunu “Rûkn aldunya waddin Tugril” olarak tashih etmiş ve görüşünü aşağıdaki şekilde ifade etmiştir :
“El Nasır’ın saltanatı zamamnda Tuğrul adında yalmz bir hükümdar vardı, oda İran Selçuklularından İkinci Tuğrul bin Arslan’dı. Onun bilinen tek sikkesi de (224 N. 119) Mughiseddunya waddin Abulfath Tugril olarak isimlenlmiş ve bu şüphesiz Musul’da basılmıştır. Kopenhag’taki sikkenin hakikaten Musul’da H. 590 da basılmış olduğunun resminden tespiti mümkün olamamaktadır. Nasıreddin’in Musul baskıları (575-622) hemen hemen hepsi bizce malûm (meselâ 196, 8-9) olduğuna ve Zengi hükümdarlarının isimlerini taşıdıklarına göre, bunun Musul’da basılmış olması ihtimali yoktur. Böylece şimdilik bir tek izah yolu kalıyor, o da bu altının eski bir arka baskıyı havi 526-529 H. Cebel’de hüküm süren İran Selçuklularından Tuğrul II bin Muhammed’in bizce tamamiyle meçhul bir parası karışımıdır. Şimdiye kadar bir defa neşredilmiş Selçukluların 529 ar-Rayy baskısı (?) olan bu parası için Miles 135, N-250 bakınız. Arka yüzü ayrı bir metin ihtiva etmektedir (Bildirilen yerdeki Miles’in notuna göre 221 n°lu manuel doğrulanmaktadır) ancak böyle düşünmek de bizi yanıltabilir. Çünkü 60 senelik arka yüz damga kalıbının kullanılması olası değildir[2]”.
Müellifin ricası üzerine Kopenhag sikke kabinesi şefi bay Prof. Otto Mörkholm sikkenin büyütülmüş yeni bir resmini gönderdi. Resim I çalışmamıza mesnet olan bu sikkenindir.
Hakedilmiş yazıların dikkatle okunması aşağıdaki neticeyi verdi:
a) Ön yüzü:
Sikkenin orta sahasında 575/1180 ilâ 622/1225 senelerinde Bağdat’ta hüküm süren Abbasi halifesi el Nasır’ın namı ve ünvanı bulunmaktadır. Sol sahada amudi olarak Muazzam, sağ sahada aynen el Adil okunamaktadır. Darb mahali iç dairevî dizisinde vazıh olarak el Musul okunmaktadır. El Musul’i hemen, sene kelimesi kullanılmaksızın, sene rakkamı takip etmektedir. Altı ve yetmiş... , beşyüz kelimesi okunmamaktadır[3].
Östrup, yazısında, yan sahalardaki amudi yazılardan bahsetmemiş ve tarihi de yanlış okumuştur. Bizim okuduğumuz şekil İstanbul Arkeoloji Müzesi İslâm sikkeleri bölümü şefi sayın İbrahim Artuk tarafından da doğrulanmıştır.
b) Arka yüzü:
Dinî yazıları takiben son iki satırda hükümdarın ismi Rükned-dünya veddin Tuğrul gelmektedir. Arka yüzde iki amudi yazı mevcuttur :
Sağda: Seyfeddin
Solda : Gazi el
Son bahsettiğimiz yazıları da Östrup yanlış okumuştur.
Terkip (Sentez) :
Ön ve arka yüzdeki mühürler aynı zamana aittir ve usulüne göre kullanılmıştır. Sikke yan sahalarında 4 amudi yazı taşımakta olup bunların mecmuu şöyledir :
Seyfeddin / Gazi el / Muzazzam / el Adil.
Arka yüzde ismi geçen Rükncddin Tuğrul, Irak Selçuklularının son hükümdarı olan Rükneddin Tuğrul II bin Arslan’ın kendisidir. Çünkü yalnız onun hüküm sürdüğü devirde H. 571-590 Musul’da Seyfeddin namında bir atabey vardı. O da H. 565-576 seneleri arasında Musul atabeyi olan Seyfeddin Gazi II bin Mevdud’du[4].
Tefsir :
Bu sikkenin bir anlamı vardır. O da Musul’un Irak Selçuk ülkesine eklenmesi veya daha iyisi Seyfeddin’in son Irak Selçuk hükümdarı olan Rükneddin Tuğrul II ile ittihadının vesikası olduğu o zamanki politik durumun kısa bir tahlili ile tebellür eder:
Nureddin’in 569/1174 te vuku bulan vefatı Zengî’lerin Suriye ve Mısır üstündeki hakimiyetlerinin çökmesini takip etti. Henüz bîr sabî olan oğlu Melik el Salih İsmail’in naibi Gümüştekin, Selâhaddin’in hücumlarına karşı Halep’i güçlükle koruyordu. Bu savaşlarda Salih İsmail’in amcazadesi olan Musul atabeyi Seyfeddin ve Kudüs’ün Frenk kralı Baudouin Halep’in müttefiki olarak ortaya çıkmışlardı. Selâhaddin Eyyubî tarafından kurulan yeni Mısır-Suriye büyük devleti, aynı şekilde, Suriye Filistin sahilindeki Frenk devletleriyle Zengi devletlerinden arta kalan Halep ve Musul’u da tehdit etmekteydi. Suriye cephesinde müşkil kuvvet muvazenesi Selâhaddin’in 571/ 1176 da Halepteki zaferiyle Halep Musul kuvvetleri aleyhine ehemmiyetlice bozuldu. Aynı senenin 29 Haziranında (572 başı) Selâhaddin Halep ve Musul ile mütareke yaparak Frenk düşmanını tecrit etti. Birçok seferler sonunda Baudouin’i kat’i bir mağlubiyete uğratarak Mayıs 1180 (575 in son ayı) ona 2 senelik bir mütarakeyi kabul ettirdi. Böylece 576 senesinde Halep’e karşı bir saldırı için Selahaddin’in arkası emniyette idi[5].
Daha Nureddin hayatta iken şarkta yeni bir vaziyet hasıl olmuştu. Arslan’ı Azerbaycan’daki şahsına ait olan feodal kuvvete dayanan Irak Selçuk tahtına oturtan veziri (Atabeg el Azam) el Deniz’in basiretli ve kuvvetli politikası ile Selçuk devletinin yıkılmasını bir müddet daha geciktirmiş oldu.
Selçuk devletinin yeni prestiji ve tekrar kazandığı kudret Seyfeddin’in babası Kutbeddin Mevdud’a el Deniz’in Sultan Arslanın Musul’un sahibi olarak kabul ettirmesinde muvaffak oldu. Pehlivan Muhammed babası el Deniz’in iktidar mevkiine tevarüs etti. Muhalif sultan Arslan’ı bertaraf ederek yerine henüz 7 yaşında bir çocuk olan oğlu Tuğrul’u tahta çıkardı 571/1176 ve Selçuk devletinin politikasını 582/1186[6] ya kadar yönetti. 576/1180 senesi başlarında Zengi sülâlesinin büyüğü Seyfeddin Selâheddin’in kuzey Suriye’de bir hücuma geçmesini düşünerek Pehlivan’ı yeni bir müttefik olarak buldu. Pehlivan da Seyfeddin gibi Selâhaddin’in kuzey Suriye’ye tecavüzünün Van mıntıkasındaki çıkarlarım tehditten korkuyordu[7].
İşte bu dinar Seyfeddin’in kritik zamanında Pehlivan ile Selâhaddin aleyhine bir ittifak yaptığının delilidir. Pehlivan’ın yardımının karşılığı Musul üzerine Selçuk hakimiyetinin kabulüdür, esasen babası el Deniz de zamanında bir müddet muvaffak olmuştu. Seyfeddin hükümranlığından vazgeçerek paralarını Selçuk sultam Rükneddin Tuğrul namına darb ettirdi.
Burada Rükneddin’in ismi, ünvansız zikredilmektedir. Şüphesiz sultan ünvanının normal protokola uyulmaksızın zikredilmemesi şayanı dikkatir. Zengî’nin ismi de protokola aykırı olarak kısaltılmış “el Malik” ve “Atabeg” ünvanları zikredilmeden paranın ön ve arka yüzündeki tali derecedeki yerlere konmuştur.
Seyfeddin’in üç ay sonra vuku bulan vefatı (29. 6. 1180—576’nın 3. ayı) ve Salâhaddin’in, Pehlivanla Seyfeddini işbirliği yapmaya karar verdiren birlikte yaşama politikasının muvakkaten hafiflemesi, Musul Zengî prenslerinin Pehlivan’la olan ittifakını o an için bozdu[8].