Erzincan’ın 20 kilometre doğusunda, Erzincan - Erzurum şosesi üstünde ve münbit Erzincan ovasının doğu yarısında 60 metre yüksekliğinde 500 metre çapında çok sarp ve tabii bir tepe olan[1] Altıntepe’de 1959 yılının Eylül ayında, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü ve Türk Tarih Kurumu adına Prof. Dr. Tahsin Özgüç başkanlığında Prof. Dr. Nimet Üzgüç, Mimar Arkeolog Mahmut Akok, Asistan Kutlu Emre, Fotoğraf Salâhattin Öztartan’ın iştirakiyle kazı yapılmıştır[2].
Hafirler 1959 Eylûl’ünde yaptıkları bu kazıda tepenin doğu yamaçlarına, ovadan itibaren 40 metre yükseklikte ve aşağı yukarı bir hizaya inşa edilmiş mezarlardan üçüncüsünü, satıh toprağının 1.50 m. altında keşfetmişlerdir[3]. M. E. VIII. asrın sonu, VII. asrın başına rastlayan bu Urartu mezarı[4], üç odalı monümental taş mezar olup, ikinci odada biri odanın dar, diğeri uzun duvan önünde olmak üzere 2 taş lahit bulunmuştur[5].
Hafirlerden öğrendiğimize göre lâhitlerden çıkarılan iskelet kalıntıları tetkik edilmek üzere Paleoantropoloji Kürsü Profesörü Ord. Prof. Dr. Muzaffer Şenyürek’e teslim edilmiştir[6]. Ancak çok kıymetli Hocam Ord. Prof. Dr. Muzaffer Şenyürek aramızdan ebediyyen ayrıldığından Urartu iskelet kalıntılarını tetkik etmek vazifesi bana tevdi edildiği zaman, Paleoantropoloji Kürsüsü Kemik Lâboratuarında aradığımızda iki iskelete ait kalıntıların muhafaza edildiği görülmüştür. Bu kalıntılar; 1 ve 2 diye numaraladığımız iki iskelete ait kafatası parçaları, alt çene parçaları, humerus, femur, tibia, fibula, pelvis, vertebra ve calcaneus parçacıklarından ibarettir. Çoğunlukla ezilmiş ve ufalanmış durumda bulunan bu parçacıklardan ancak 1 numaralı iskelete ait natamam bir calvaria, bazı kısımları eksik sağ ve sol femur ve tibia’lar ile, 2 numaralı iskelete ait natamam bir calva, bir sağ humerus ve bir sol femur restore edilerek üzerinde ölçüler alınabilmiş ve ayrıca 1 ve 2 numaralı iskeletlere ait alt çene parçaları da tetkik edilmiştir (Bak. Res. 1-4).
YAŞ ve CİNS
Altıntepe (Urartu) 1 ve 2 numaralı iskeletlerinin uzun kemiklerinde epifizler tamamen kaynaşmış olup, mevcut alt çene parçalarında yirmiyaş dişlerinin de çıkmış olduğu görülmektedir. Binaenaleyh bu iskeletlerin ikisi de kâhil fertlere aittirler. Yine 1 ve 2 numaralı iskeletlerin kafataslarında sutura coronalis, sutura sagittalis ve sutura lamdoidea’nın dış yüzde (eetoeranial) ve iç yüzde (endocranial) uariz silinme göstermesi (ki bu silinme 2 numaralı kafatasında daha fazladır) 1 numaralı ferdin 45-50 yaşlarında, 2 numaralı ferdin de 50-55 yaşlarında olduklarına[7], keza kafada, pelvis parçalarında ve uzun kemiklerde müşahede edilen bazı morfolojik karakterler de, 1 numaralı iskeletin bir erkeğe ve 2 numaralı iskeletin de bir kadına ait olduklarına delâlet etmektedirler.
KAFATASLARI
Altıntepe (Urartu) 1 numaralı iskeletine ait calvaria’da (beyin kutusu’nda) muhafaza edilmiş olan kısımlar;
a) Pars nasalis’i muhafaza edilmiş, glabella’nın her iki tarafında (sağ ve sol) kaş kavisleri (arcus superciliaris) nin bir kısmı ve margo orbitalis’leri olmayan, sol ön yarısı sağ ön yarısından eksik, üç parçadan müteşekkil bir alın kemiği (os frontale) ;
b) Altı parçanın yapıştırılması ile elde edilen, orta kısmı ve alın kemiği ile birleşen ön kenar (margo frontalis) in büyük bir kısmı ve şakak kemiği ile birleşen alt kenar (margo squamalis) in sutura sphenoparietalis’e yakın kısmı eksik olan bir sağ duvar kemiği (parietale) ;
c) Dört parçanın yapıştırılması ile elde edilen ve şakak kemiği ile birleşen alt kenarı (margo-squamalis), alın kemiği ile birleşen ön kenar (margo-frontalis) m alt kısmı eksik bir sol duvar kemiği (parietale) ;
ç) İki parçanın yapıştırılması ile elde edilen ve pul kısmı (squama occipitalis) nın şakak kemiği ile birleşen sol alt kenarı (margomastoideus) 1 eksik bir art kafa kemiği (os occipitale) ;
d) Pars mastoidea’sı, pars tympanica’sı ile processus zygomaticus’unun yarısı bulunan ve processus styloidcs’i eksik olan sağ şakak kemiği (os temporale) ;
e) Üst-yüz’de muhafaza edilmiş olan maxilla’nm, os zygomaticum’ların, os nasale’nin bazı kısımları ile, spina nasalis anterior ve ospalatinum’dan ibarettir.
Çok uzun ve dar olan Altıntepe (Urartu) 1 numaralı calvariası hyperdolichokran’dır[8]. (Tablo 1). Kafa genişliği, Şenyürek tarafından tetkik edilen Kültepe III. kat, Adad-Sululi evi’nden çıkarılan kadın kafatasları genişlik ortalamasına[9] (136 mm.) eşittir. Kafa uzunluk- genişlik endisi, Rivet’in Amerikalı Pericues kadın kafatasları için verdiği[10] (68.5) endişe, Şeyh Höyük iskeletlerinden (5 numaralı) kadın kafatasının[11] (67.85) ve (3 numaralı) kadın kafatasının[12] (68.13) endislerine yakındır. Altıntepe 1 numaralı calvariası’nın basion-bregma yüksekliği, Montandon (1926) nun Ost-Tschuktschen kadın kafatasları için verdiği[13] (132 mm.) basion-bregma yüksekliği’nin aynıdır. Altıntepe 1 numaralı calvariası’nda basion-bregma yüksekliği-uzunluk endisi chamaeokran kategoriye girmektedir, kafa fazla yüksek değildir. Basion-bregma yüksekliği-genişlik endisi metriokran, yani orta gurupta olup, Luschan’ın[14] Kreter kadın kafatasları için verdiği (97.1) endişe çok yakındır. Porion-bregma yüksekliği- uzunluk endisi, orthokran gurupta olup, Frizzi’nin[15] Merowinger (kadın-erkek) kafatasları için verdiği endis ortalamasına (58.5) eşittir ve yine Şeyh Höyük (5 numaralı) kadın kafatasınınkine (58.41) yakındır[16]. Porion-bregma yüksekliği-genişlik endisi akrokran gurupta olup, Şenyürek’in[17] Öküzini iskeleti için verdiği (85.93) endişe yakındır. Bu calvaria’nın porion-bregma yüksekliği, Kansu-Tunakanın Alaca-Höyük Bakır Çağı (1 numaralı) kafatası için verdikleri[18] porion-bregma yüksekliğine (117 mm.) ve sajital fronto-parietal endisi de, Saller’in[19] Combc-Capelle adamı için verdiği endişe (100.00) eşittir. Altıntepe 1 numaralı calvariası’nda nasion-bregma kavsi bregma-lâmda kavsine eşittir. Bu calvaria’nın duvar kemiğinin sutura squamasının 1.50 santimetre üstünde alınan ölçülerden hesaplanan ortalama kalınlığı (6 mm.) dir.
Altıntepe 1 numaralı ferdinin Pearson’un[20] (524.6+0.000266 X uzunluk X basion-bregma yüksekliği) formülü ile hesaplanan kafa kapasitesi 1240.88 santimetre küptür. Yine Pearson formülü ile fakat (porion-bregma yüksekliği) kullanılarak hesaplanan kafa kapasitesi ise(1544.23) santimetre küptür. Sarasin’in[21] erkekler için verdiği tasnife göre bu ferdin kafa kapasitesi (euenkephal) kategoriye girmektedir, yani ortadır.
Altıntepe 1 numaralı calvariası’nın norma verticalis’deki biçimi ovoid’dir. Bu kafada duvar tümsekleri (tübera parietalia) orta derecede inkişaf etmiştir. Kaş kavisleri (arcus superciliaris)nin muhafaza edilmiş kısımları, bu ferdin orta derecede inkişaf etmiş arcus superciliaris’lere sahip olduğunu göstermektedir. Orta yükseklikte olan alın, ortaya yakın derecede bir meyil göstermektedir. Alın tümseklerinin (tübera frontalia) inkişafı orta derecededir. Alında sutura metopica tamamen kapanmıştır. Bu calvaria’nın en yüksek noktası bregma’nın 2 santimetre gerisinde sagittal sutur üzerindedir. Occiput bölgesine yandan bakıldığı zaman, orta derecede bir inhina gösterdiği müşahede edilmektedir. Plano-occipital düzlük mevcut değildir. Torus occipitalis ortaya yakın bir inkişaf göstermektedir. Beyin kutusuna norma lateral’den bakılınca dış kulak deliği (porus acusticus externus) nin ovoid bir şekil arzettiği görülmektedir.
1 numaralı calvaria’ya norma occipital’dcn bakılınca, tepe kısmı yuvarlak bir çatı şekli göstermektedir. Suturlar üzerinde hiç bir worm kemiği (ossa suturarum) mevcut değildir.
Altıntepe 1 numaralı iskeletinin alt çenesine ait elimizde, protuberantia mentalis’in sol tarafında, corpus mandibulae’nin sol yarısına ait ufak bir kısım ile, protuberantia mentalis’in sağ tarafında, corpus mandibulae’nin sağ yarısına ait büyücek bir kısmı ihtiva eden bir parça bulunmaktadır. Bu parça üzerinde, protuberantia mentalis’in sağ ve sol taraflarında foramen mentale’ler mevcuttur. Keza sağ gövde yarısında linea oblique’in büyük bir kısmı muhafaza edilmiştir. Alt çene ölçüleri için bak: Tablo II. Bu alt çene gövdesi sağ yarısında kesici dişler ve köpek dişi kayıptır. Birinci ve ikinci premolerlerle birinci, ikinci, üçüncü molerlere ait kırık parçacıklar muhafaza edilmiştir. Alt çene gövdesinin sol yarısında ise kesici dişler düşmüş olup, köpek dişi ve birinci, ikinci premoler köklerine ait bazı parçacıklar muhafaza edilmiştir.
Altıntepe (Urartu) 2 numaralı iskeletine ait calva’da (kafadamı) muhafaza edilmiş olan kısımlar :
a) Pars nasalis kısmı, arcus superciliaris’leri, processus zygomaticus’leri ve facies temporalis’leri kopmuş kayıp, bir parçadan ibaret alın kemiği (os frontale) ;
b) Dört parçanın yapıştırılmasiyle elde edilmiş olup, lamdoid sutur yakınında bir parça ile angulus sphenoideus’u, angulus mastoideus’u ve margo squamalis’i eksik, sağ duvar kemiği (os parietale) ;
c) Yine dört parçanın yapıştırılmasiyle elde edilmiş olup, coronal sutur, lamdoid sutur yakınlarında parçalar eksik olan, margo occipitalis ve margo frontalis’in yarısından itibaren (angulus mastoideus, angulus sphenoideus ve margo squamalis’i dahil) alt kısmı eksik sol duvar kemiği (os parietale) ;
ç) Squama temporalis’inin büyük bir kısmı, processus zygomaticus’u, pars tıympanica’sının bir kısmı, processus styloideus’u ve processus mastoides’inin uç kısmı kopmuş kayıp bulunan ve üç parçanın yapıştırılmasiyle elde edilmiş olan sağ şakak kemiği (os temporale) ;
d) Squama occipital’in büyük bir kısmı mevcut olup, sol pars lateralis’i, foramen occipitale magnum’u ve pars basîlaris’i eksik art kafa kemiği (os occipitale) nden ibarettir.
Mutedil derecede uzun ve dar olan Altıntepe (Urartu) 2 numaralı calvası dolichokran’dır[22]. (Tablo III). Bu calva’da kafa uzunluğu, Şeyh Höyük (3 numaralı) kadın kafatası uzunluğunun[23] (182.0), Rivet’in Paltacalo-İndienleri erkek kafatasları için verdiği kafa uzunluğu ortalamasının[24] (182.0) ve Reicher’in Kalmuk erkek kafatasları için verdiği kafa uzunluğunun[25] (182.0) aynıdır. Kafa genişliği, Şeyh Höyük 2 numaralı erkek kafatası genişliğine[26] (134.0) eşittir. Kafa uzunluk-genişlik endisi Pearson’un Deutsche (Reihengraber) erkek kafatasları için verdiği[27] (73.7) endişe yakındır. Altıntepe 2 numaralı calvası’nın porion bregma yüksekliği, Şeyh Höyük 3 numaralı kadın kafatasınınkine[28] ve Öküzini kadın kafatasınınkine[29] yaklaşmaktadır. Porion-bregma yüksekliği-uzunluk endisi orthokran yani, orta gurupta olup, Valentin’in Schweden kadın kafatasları için verdiği[30] (60.1) endişe yakındır. Bu calva’da duvar kemiğinin ortalama kalınlığı (5 mm.) dir.
Altıntepe (Urartu) 2 numaralı ferdinin Pearson’un[31] (296.40 X 0.000375 X genişlik X uzunluk X porion-bregma yüksekliği) formülü ile hesaplanan kafa kapasitesi (1293.25) santimetre küp’tür. Sarasin’in[32] kadınlar için verdiği tasnife göre bu ferdin kafa kapasitesi euenkaphal kategoriye girmektedir yani, kafa kapasitesi ortadır.
Altıntepe (Urartu) 2 numaralı calvası’nın norma verticalis’deki biçimi ovoid’dir. Bu calva’da alın tümsekleri (tubera frontalia) ve duvar tümsekleri (tubera parietalia) zayıftır. Alın hafif bombelik arzetmektedir. Calva’nın en yüksek noktası sagittal sutur üzerinde bregma’nın 4 santimetre gerisindedir. Occiput bölgesine yandan bakıldığı zaman ortanın üstünde bir inhina gösterdiği müşahede edilmektedir. Bu calva’ya norma occipital’den bakılınca, tepe kısmı hafif yuvarlak bir çatı şekli göstermektedir. Occipital’de sol tarafta asterion’un biraz üstünde bir tümsek (tubera) mevcuttur.
Altıntepe 2 numaralı iskeletinin alt çenesine (mandible) ait elimizde bulunan kısımlar, protuberantia mentalis’i, foramen mcntale’leri, pars alveolaris’in bir kısmı mevcut ve üzerinde hiç bir diş bulunmayan corpus mandibulae parçası ve bir de sağ ramus mandibulae’ye ait parçadan ibarettir. Alt çenenin diğer kısımları kopmuş kayıptır. Alt çeneye ait ölçü ve endisler (Tablo IV) te gösterilmiştir. Corpus mandibulae’nin iç yüzünde linea mylohyoidea ve fossa musculi biventris mevcut olup, spina musculi geniohyoidci ve spina musculi genioglossi orta derecede inkişaf göstermektedir. Bu ait çene gövde parçası üzerinde, diş çukurluklarının dip kısımları da muhafaza edilmiştir.
UZUN KEMİKLER
Altıntepe (Urartu) I numaralı iskeletine ait uzun kemiklerden elimizde bir sağ hümerus parçası, sağ ve sol femür, tibia parçaları mevcuttur. Bunlardan ancak femur ve tibialar üzerinde ölçüler alınabilmiştir (Bak. Tablo: V-VI).
Sağ hümerus’te diaphysis’in yukarı 1/3 ü ile caput hümeri’nin bir kısmı muhafaza edilmiş olup, caput hümeri ve tubcrculum majus’tan parçalar kopmuş kayıptır. Keza diaphysis’in geri kalan 2/3 ü ile alt epihysis’de kayıptır.
Sağ femur iki parçanın yapıştırılmasiyle elde edilmiş olup, üst epiphysis kopmuş kayıptır. Alt epiphysis’de de epicondylus tibialis ve epicondylus fibularis’ten parçalar kopmuş olup, corpus femoris’in medial yüzünden de bir parça eksiktir.
Sol femur üç parçanın yapıştırılmasiyle elde edilmiş olup, caput femoris, collum femoris, corpus femoris ve epicondylus fibularis kısımlarından parçalar kopmuş kayıptır. Sol femür’ün uzunluk- kalınlık endisi Martin’in Mongoloid kadınlan için verdiği[33] (21.3) endisten pek az yüksektir. Sol femür’ün kuvvet endisi, Martin’in Japon (erkek+kadın) ortalaması olarak verdiği[34] (13.1) endişe yakındır. Sağ femur eurymer ve sol femur stenomer’dir. Sağ ve sol femürlerde linea aspera iyi inkişaf etmiştir. Plaster endisleri, Hepburn’un Andamanlar için verdiği[35] (113.5) endişe yakındır. Sol femür’de üçüncü trochanter (trochanter tertius) barizdir, (sağ femürde bu kısım kopmış olduğundan bilinememektedir). Crista hypotrochantcrica sağ ve sol femürlerde iyi teşekkül etmiş olup, fossa hypotrochanterica mevcuttur. Sol femür’de femür curburünün derecesi ortadadır.
Sağ tibia, diaphysis’in orta kısmının biraz altından kırılmış olup, diaphysis’in alt kısmı ve alt epiphysis kayıptır. Üst epiphysis’te de condylus fibularis’ten parçalar eksiktir.
Sol tibia’da üst epiphysis ve diaphysis’in üst yarısı iyi muhafaza edilmiş olup, diaphysis’in alt kısmı ve alt epiphysis kopmuş kayıptır. Sol tibia mesoknem’dir. Sağ tibia euryknem olup bu tibia’nın cnemic endisi, Topinard’ın Parisliler için verdiği [36] (70.0) endisin ve Şenyürek-Tunakan’ın Şeyh Höyük (A nolu) erkek sol tibia’sı için verdikleri[37] (70.0) endisin aynıdır.
Altıntepe (Urartu) 2 numaralı iskeletine ait uzun kemiklerden ancak bir sağ hümerus ile bir sol femur restore edilerek üzerinde ölçüler alınabilmiştir (ölçüler için bak. Tablo VII, VIII). Sağ hümerus’ta, hümerus gövdesinin proximal epiphysis’inde ön yüzde, crista tuberculi majoris ve crista tuberculi minoris nahiyesine rastlayan kısım kopmuş olup, distal epiphysis’de, epicondylus ulnaris, epicondylus radialis ve trochlea hümeri’nin medial kenarı ile capitulum hümeri’nin lateral kenarlarından parçacıklar eksiktir.
Sol femür’de, caput femori’den, trochanter major ve trochanter minor’dan parçacıklar eksiktir. Diaphysis’in ortasından distal epiphysis’e doğru, ön yüzde büyücek parça kopmuş, kayıptır. Keza distal epiphysis’te epicondylus tibialis ve epicondylus fibularis’in compact dokuları tamamen dökülmüş ve süngerimsi (spongy) kısmı muhafaza edilmiştir. Fossa intercondylica sağlamdır. Bu femur platymeric’dir. Bu bakımdan Şeyh Höyük iskeletleri femür’lerine benzemektedir.[38] Altıntepe 2 numaralı ferdinin femür’ünde linea aspera’nın inkişafı ortadır. Crista hypotrochanterica iyi teşekkül etmiş olup, fossa hypotrochanterica başlangıç halindedir. Femür torsion açısı Schwerzin Schweiz Alamannen’leri için verdiği[39] (13°.I) açıya yakındır. Kuvvet endisi, Martin’in Fransızlar için (kadın + erkek) ortalaması olarak verdiği[40] (12.2), Japonlar için (kadın+ erkek) ortalaması olarak verdiği[41] (12.3), Şenyürek’in öküzini iskeleti için verdiği[42] (12.35) ve Kansu-Tunakan’ın Alaca-Höyük Bakır Çağı (IV numaralı) iskeleti için verdikleri[43] (12.23) endislere yakındır. Bu femür’ün uzunluk-kalınlık endisi Martin’in Bavyeralı kadınlar için verdiği[44] ( 19.5) endişe yaklaşmaktadır. Collum femoris’in uzunluk endisi de Martin’in Malayalılar için verdiği[45] (15.5) endis’in hemen aynıdır.
BOY
Altıntepe (Urartu) 1 numaralı (erkek) iskeletinde femür’den Pearson[46] formülü ile hesaplanan boy (173.61) santimetre olup (Tablo IX), uzun boylu erkekler gurubuna girmektedir. Keza bu ferdin boy’u Saller’in (1930) Fehmaraner erkekleri için verdiği[47] (173.6) ve Topinard’ın Livländer erkekleri için verdiği[48] (173.6) boy’ların birazıcık fevkindedir.
Altıntepe (Urartu) 2 numaralı (kadın) iskeletinde ise, uzun kemiklerden (hümerus, femur) Pearson[49] formülleri ile hesaplanan ortalama boy (153.71) santimetredir. (Tablo X). Orta boylu kadınlar gurubuna girmektedir. Bu ferdin boy’u Sommer’in Suriye kadınları için verdiği boy’a (153.7 santimetre) çok yakındır.[50]
NETİCE
Altıntepe’de bulunmuş olan 2 numaralı uzun kafalı, orta boylu kadın iskeleti, daha ziyade Akdeniz tipinin mütekâmil örneklerinde görülen morfolojik karakterleri taşımaktadır. Bombemsi olan alın dikçe ve glabella zayıftır. Altıntepe (Urartu) 1 numaralı çok uzun kafalı, uzun boylu erkek iskeleti ise Eurafrican tipin gösterdiği morfolojik karakterleri taşımaktadır. Çok uzun olan calvaria’da alın geriye kaçık ve glabella’nın inkişafı orta derecededir. Akdeniz tipinden daha iptidai olan Eurafrican tip’e Babaköy[51], Tilkitepe[52], Çatal Höyük[53], Büyük Göllücek[54], Yümüktepe[55], Şeyh Höyük[56] iskeletlerinde de rastlanmıştır.