KEMAL H. KARP AT (yayımlayan), Ottoman Past and Today's Turkey, Brill Leiden, Boston, Köln 2000, XXII-306 sahife.
Eser Reinhard SCHULZE'nin yayımcılığını yaptığı Social, Economic and Political Studies of the Middle East and Asia (Orta-Doğu ve Asya için İçtimaî, iktisâdı ve siyasî araştırmalar) dizi¬sinin 76. kitabını oluşturmaktadır, "Osmanlı Geçmiş ve Bugünkü Türkiye" ile ilgilidir. Kemal H. KARPAT'ın kaleminden Giriş'i takiben yine onun ve Carter Vaughan FINDLEYin, Mehmet O. ALKAN'ın, Haim GERBER'in, Erik Jan ZÜRCHER’in, Mehmet GENÇ'in, Şevket PAMUK'un, İnci ENGİNÜN’ün, Fikret ADANIR'ın, Wajih KAWTHARANI ve Karl K. BARBIR'in birer maka¬lesinden oluşmaktadır.
Kemal H. KARPAT'ın Giriş (Introduction)'! "Turks remember their Ottoman Ancestor" (Türkler Osmanlı cedlerini hatırlıyor) başlığını taşımaktadır (s. VII-XXII). Yazar önce 1974'te yayımladığı The Ottoman State and Its Place in World History (Brill, Leiden) adlı zamanının önde gelen âlimlerinden William McNeal, Halil İnalcık, Charles Issawi, Arnold Toynbee[1] ve Albert Hourani'nin makalelerinden oluşan eseri hatırlatıyor. Bunun yayımlanmasındaki gayenin de Modern Dünya'nın oluşumunda Osmanlı Devleti'nin katkısını, özellikle de Balkanlar'da ve Orta-Doğu'da mahalli millî devletlerin doğuşunda OsmanlIların rolünün belirtilmesi olduğu da vurgulanıyor. Kitap Amerika Birleşik Devlederi'nde ve Avrupa'da tutulmuş, Türkiye'de ise sessiz kalınmış, Balkanlar'da ise düşmanca karşılanmıştır. Nihayet 1980 sonlarında bazı Türk Tarihçileri ve Sosyal Bilimcileri yayınlarında bu eseri kullanmaya başlamışlar, Türkçe'ye çevirisi tasarlanmış, fakat askıya alınmış, 1999'a kadar gerçekleştirilememiştir.
Karpat Wisconsin Üniversitesinde 1974'te yayımlanan kitaba esas teşkil eden Konferans'ın da aynı üniversitedeki Türk öğrencilerin tepkisine maruz kaldığını anlatmaktadır. Üniversitedeki Türk Öğrenci Birliği’ne Marksist eğilimdekiler hâkim olduklarından, toplantılara katılmamalarının dışında küçük düşürücü hareketlerde de bulunmuşlar, başkanlar! Karpat'tan "Neden toplantıya davul-zurna getirmediğini sormuşlardır". Öğrenci Derneği'ndekilerin Türkiye'deki modern ve yenilikçi rejim aleyhtarlan olması da ilgi çekicidir, aşırı İslâmcılar veya Marksistler gibi.
Kemal Karpat bugünkü Türkiye'de Osmanlı maddî varlığının ve mirasının inkâr edilemeyeceğini belirtmektedir. Bu hususta Ekmeleddin İhsanoğlu'nun "Modern Turkey and Ottoman Legacy" adlı makalesine de atıfta bulunulmaktadır[2].
Tanıtılan kitapta yer alan makaleler 28-30 Haziran 1996'da Madison (Wisconsin Üniversitesi)'da düzenlenen aynı isimdeki bir konferansa sunulan bazı bildirilerden oluşmaktadır. Wisconsin Üniversitesi ile Washington'daki Institut for Turkish Studies de toplantıyı malî bakımdan desteklemişlerdir.
Kemal H. Karpat'ın makalesi (s. 1-28) "Historical Continuity and Identity Change or how to be Modern Muslim, Ottoman, and Turk" (Tarihî devamlılık ve kindik değişimi veya nasıl çağdaş Müslüman, Osmanlı ve Türk olunur?) adım taşımaktadır. Kısmen yazarın The Politicization of Islam (Oxford University Press 1980) adh eserinde yayınlanmıştır. Makalede kullanılan kaynaklar verilmiyor, yukarıda bahs olunan eserinde bulunduğu belirtiliyor (s. 1, dipnotu). Ele alınan konular veya alt-başlıklarda Osmanlı ve Osmanlıcılık, İslâm ve İslamcılık, Türk, Türklük ve Türkçülük kavramları üzerinde duruluyor, Karpat'ın pek değinmemesine rağmen, "Türk deyimi” üzerinde biraz durmak gerekir. Fuad Köprülü, çok eski bir makalesinde Osmanlı Saray mensuplarının ve bazı şairlerin kendilerini Acemperest (İran'a hayran) gösterdiklerinden bahs eder, örnekler verir[3]. Zamanımızda da bazı tanınmış köşe yazarları, Faruk Sümer ve Zeki Velidi Togan'dan kaynaklanan, sonradan da tekrarlanan yanlış kanaatlara dayanarak OsmanlI'nın Türk'ü aşağıladığı, küçük gördüğü, Türk'e hakaret yağdırdığı hususlarını yinelerler[4]. Halbuki Osmanlı Devleti'ni kuranlar da Türklerdir, hanedan da kendisini özellikle XV. yüzyılda kaleme alınan eserlerde-Oğuzlann en kudretlisi Kayı boyuna mensup olarak tanımlayarak, Türklük’ten kuvvet kazanırlar. Osmanlı Tarihlerinde ve arşiv belgelerinde yapılacak bir inceleme devletin onları küçümsemelerinin, "İdraksiz Türkler” (etrâk-i bî-idrâk) dediklerinin göçebe gruplar için olduğu görülür. Bunlar yağma ve çapul ile geçindiklerinden köylere, şehirlere, yerleşik düzene zarar vermektedirler, onun için beğenilmezler. Aynı görüş ve değerlendirme göçebe Araplar için de geçerlidir, Arapların yerleşikleri, şehirlileri "kavm-i necîb", yani "asil Arap" fakat göçebeleri, bedevileri "ârâb-ı bed-fiâl" (eylemi kötü Araplar) veya "ârâb-ı şekâvet-şiâr" (devamlı haydut Araplar) şeklinde vasıflandırılır[5].
Karpat Akkoyunlu ve Karakoyunlu Aşiret Devlederinde Selçuklular ve Osmanlılara nazaran daha fazla Türkçe konşulduğu ihtimali üzerinde durmaktadır (s. 20). XVIII. yüzyıl sonlarında Safevî Sarayı'nda Türkçe konuşulduğu, Türkçe konuşamadan yüksek devlet görevlerine gelinemediği gerçeği[6] karşısında, Selçuklu ve Osmanlı Devlederi'nde az Türkçe konuşulduğuna inanmak zordur. Ebedî dil ile halk dilini ayırd etmek, çoğunluğun Türkçe konuştuğuna da emin olmak gerekir. Zengin bir Türk Halk Edebiyatı örnekleri bu kanaata tanıklık edemez mi?
Carter Vaughn Findley'in makalesi (s. 29-46) "Conünuity, Innovation, Synthesis, and the State" (Devamlılık, yenilik, birleşim, ve devlet) adım taşımaktadır. Yusuf Akçura ve Bozkurt Güvenç'in kısmen farklı görüşlerinden yola çıkarak çağdaş Türk ve yabancı araştırıcıların fikirlerini tartıştıktan sonra, "Bugün Türk Devlet geleneği Avrupa-İslam birleşimi ile nasıl bir araya getirilebilir?" sorusuna cevap aramaktadır.
Mehmet Ô. Alkan'ın uzun makalesi (s. 47-132) "İmparatorluk'tan Cumhuriyet'e ve milli istikamette eğitim" (Modernization from Empire to Republic and Education in the Process of Nationalism) konusunun incelenmesine ayrılmıştır. Yazarının Türkçe metnini Wisconsin Üniversitesi'nden iki genç Akile Zorlu ve Kaan Durukan İngilizce'ye çevirmişlerdir. M.Ö. Alkan'ın Doktora tezi "Ölçülebilir verilerle Tanzimat sonrası Osmanlı Modernleşmesi"dir (İstanbul Üniversitesi 1996). Çok zengin bir kaynakçaya sahip makalede Mekteb-i Osmani dahili ve harici talimatı'na bile işaret olunmakla beraber, nedense Adnan Şişman'ın "Mekteb-i Osmânî (1857-1864)"[7] adlı makalesi ve aynı yazarın Galatasaray Mekteb-i Sultanisi'nin kuruluşu ve ilk eğitim yılları, 1868-1871[8] adlı eseri gözden ırak kalmış. Halbuki bu iki okul ve Tanzimat'tan sonra Avrupa'ya gönderilen öğrenciler Türk Eğitim Tarihi'nde önemli bir adımdır[9]. Cumhuriyet döneminde de 1416 sayılı kanunla bu uygulama devam etmektedir.
Haim Gerber'in "Ottoman Civil Society and Modern Turkish Democracy" (Osmanlı Sivil Toplumu ve çağdaş Türk Demokrasisi) adlı makalesi (s. 133-149)'nde toplumda ulema'nın ve diğer grupların etkinlikleri, Türkiye'de yenileşme harekederinde bürokrasinin rolü, âyânın ve vakıf müessesesinin, kadıların önemi vurgulanmakta, tartışılmaktadır.
Erik Jan Zürcher'in makalesi (s. 150-179) "Young Turks, Ottoman Muslims and Turkish Nationalists: Identity Politics 1908-1938" (Genç Türkler, Osmanlı Müslümanları ve Türk Milliyetçileri: Kindik siyasederi 1908-1938) konusunu içermektedir. Zürcher Ermeni soykırımı iddialarına da inanmış görünmekte, bu hususta Ermeni yazar Vahak Dadrian ile Taner Akçam'ı da şahit göstermektedir (s. 160).
Mehmet Genç'in "State and the Economy in the Age of Reforms: Continuity and Change" (Yenileşme çağında devlet ve iktisat: Devamlılık ve değişim) başlıklı makalesi (s. 180-187) ile Şevket Pamuk'un "The Recovery of the Ottoman Monetary System in the Eighteenth Century" (XVIII. yüzyılda Osmanlı para sisteminin tekrar ele geçirilmesi) isimli incelemesi (s. 188-211) İktisadî konulara birer bakışı ihtiva etmektedir.
İnci Enginün "Turkish Literature and Self-Identity: From Ottoman to Modern Turkish" (Osmanlı'dan Çağdaş Türkiye'ye Türk Edebiyatı ve kimlik kazanmak) adlı makalesi (s. 212-235) ile Lausanne'da millî bir devlet doğması ile beraber, Türk Edebiyau'nda da erkeği ve kadını ile Türkiye'nin yeni bir kimlik kazandığını isbata çalışmaktadır.
Fikret Adanır'ın "Balkan Historiography Related to the Ottoman Empire Since 1945" adlı makalesi (s. 236-252) Toplum ve Bilim'in 83. sayısında 1999/2000 kışında yayımlanan "İkinci Dünya Savaşı sonrası Balkan tarih yazınında Osmanlı İmparatorluğu" adlı araşurmanın gözden geçirilmiş şeklidir (s. 224, 240).
Beyrut Üniversitesinden Wajih Kawtharani'nin "Nationalist Thought and the Vision of the Ottoman Period During the First Half of the 20th Century: The Example of Lebanon" (20. yüzyılın ilk yarısında millî düşünce ve Osmanlı döneminin görüşü; Lübnan örneği) makalesi (s. 253-271) ve Karl K. Barbir'in "Arab Studies in Ottoman History since 1945" (1945'ten itibaren Osmanıl Tarihi’nde Araplar ile ilgili araştırmalar) adlı çalışma (s. 272-281) eseri tamamlamaktadır.
Kemal H. Karpat'ın yayımladığı bu eser gerçekten de Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeü'ne çeşitli alanlarda geçişi uzmanlarının kaleminden anlatan ve irdeleyen mükemmel bir araştırma ürünü olmuştur. Sayın Karpat'ın yayımladığı bu eserin de ilkinin talihsizliğine uğramaması, Türkçe'ye çevrilerek pek çok okuyucuya ulaştırılabilmesi temenni olunur. Özellikle, sayıları 58'e varan resmî devlet üniversitelerindeki genç elemanların yabancı yayınlara ulaşamayacakları veya bunun pek zor olduğu düşünülürse, ne kadar isabetli olacağı açıktır. Bir kısım makalelerin Türkçe'den İngilizce’ye çevrilmiş oluşu da girişimcilere kolaylık sağlayacaktır.
NEJAT GÖYÜNÇ