Osmanlı İmparatorluğu'nun son asrında Yanya bölgesi hem İmparatorluğun çevre vilayeti, hem de Doğu Akdeniz'de önemli bir geçiş noktası karakteri göstermektedir. Yanya ve limanı Preveze ve Narda (Arta) Doğu Akdeniz ve özellikle Yunanistan Krallığı, İtalya ve Osmanlı İmparatorluğu arasında iktisadi, siyasi bir bağlantı noktasıydı. Uzun tarihi boyunca Preveze Venedik ve Osmanlı hâkimiyetini geçirmiş; nihayet 1912 sonunda Balkan Savaşandaki çözülme ile Yunanistan'a geçmiştir.
Preveze sancağı Tanzimat döneminin tipik ve ilginç gelişmelerini yaşayan bir bölgedir. 1829'da Yunanistan Krallığı bölgeye komşu olarak kuruldu ve bu nedenle de Preveze'nin hem Yedi Adalar Cumhuriyeti(Cezayir-i Seb'aİon Adaları) hem de Yunan Krallığı ile yoğun iktisadi, siyasi ilişkileri görülüyordu ve stratejik bakımdan hassas bir bölgeydi.
1912'de son Osmanlı askeri çekilene kadar Preveze sancağı Yanya vilayeti içindeydi. 1864 ve 1912 arasında sancağın üç kazası vardır; Preveze (merkez) Loros ve Marğıliç (bugün Marğariti) Parga önceleri bir kaza merkezi iken, sonraları sadece bir nahiye merkezi olarak kaldı ve Marğıliç'a bağlandı. Parga Arnavut Müslüman toprak ağalarının iktisadi ve mali nüfuzu altındaydı. Bu ağalar 2. Dünya Savaşı sonrası işbirliği ile suçlanarak sürüldü veya yok edildiler. Preveze sancağının iki nahiye ve 36 köyü vardı[1]. 19. yüzyıl Osmanlı İdari sisteminde nahiye, klasik devirdeki gibi bir kadı naibinin oturduğu ve yönetime iştirak ettiği bir küçük yerleşme (nahiye, nevahi) olmaktan çok; Fransız commune sistemine göre yeniden düzenlenmiş bir alt İdarî birimdi, ama esas aldığı Fransız modeline göre kontrollü ve güdümlü bir idari birimdi, ve özellikle Balkanlar'da özerk bir idari bünyeye kavuşması hiç istenmediğinden ne sayıca çoktu, ne de önemli yetki ve görevlerle donatılmıştı. Nüfus miktarı salnamelerde ve bunlara dayanan coğrafya kitapla
rında da hemen hemen aynıdır. Bunlar teferruatlı nüfus sayımlarına dayanmadığından; 19. yüzyıl Osmanlı Avrupası'nın nüfus miktarları daha çok bir oran olarak değerlendirilmelidir. 1895 yılı itibariyle Preveze bölgesi nüfusu şöyledir[2].
Diğer bir Osmanlı nüfus kaynağı 1894 itibariyle nüfusu hane sayımına göre şöyle veriyor[3].
Görünüşe göre Müslümanlar merkez şehir ve sancaklarda azınlıktadır. Bu tarihten 25 yıl önce I871'de, Britanya konsülü Barker 4318 Hıristiyan ve 1724 Türk (bütün Arnavut ve Türk nufus demek istiyor) ve 56 Çingene olarak nufusu verir[4]. Belki bilgi noksanlığı, belki de henüz bir cemaat teşkil edilemediğinden konsül Barker Musevi nüfustan söz etmez. 8 yıl sonra diğer bir Britanya konsulü Bkeney tamamen zıt miktarlardan söz eder. 1200 Müslüman (11.200 içinde) diğerleri Hıristiyandır. Bu arada nüfusun etnik kompozisyonu hakkında hiç bir bilgi vermez.
Nüfus konusundaki bu yetersiz bilgiye rağmen; Britanya konsolosluk raporları ticaret ve ziraat konusunda değerli bilgiler verirler. I864'de yeni Vilayet nizamnamesi ile Rumeli vilâyetlerinin idarî yapısı yeniden düzenlenmiş ve bir yıl önce I863'de Sancak merkezi Arta (Narda) dan Preveze'ye kaydırılmıştı. Bu değişiklik şehirin altyapısal tesislerin de görülen düzelme kadar, şehirde yeni bir memur sınıfının ortaya çıkmasını sağladı. I864'de Preveze vilayet merkezi Yanya'ya telgrafla bağlanır. I878'e kadar Preveze ve Parga gibi merkezler arasında da telgraf hattı çekilmişti[5]. Daha önce asayişsizlik bölgede büyük bir sorunken, 1884'te Britanya konsülü güvenlik sorununun her yıl gittikçe düzeldiğini yazmaktaydı. Hatta 1864'te Britanya'nın Yanya konsülü Stııart raporunda; şekavet henüz temel bir sorundur. Fakat tedîb edilmektedir ve bireysel suçlar bu yıl geçen yıllar ortalamasının altına düşmüştür, diyordu[6]. Henüz küçük ve geleneksel hayatını sürdüren Preveze'de, sancak memurlarının sayısı artınca hayat değişti ve iyileşme gösterdi. Ücreti iyi olan memurlar, kazada günlük alışverişi ve tüketimi artırdı ve hatta ithal mamulât için yeni taleb yarattı. Diğer yandan mahalli ürünlerin ihracı Arta (Narda)'yı bölgenin ticaret merkezi ve ihraç iskelesi haline dönüştürdü. Britanya konsolosluk raporları 1862-18963 için Arta (Narda)'nın ticari faaliyetlerini şu miktarlarla belirtiyor.
Arta'ya gelen gemiler; Osmanlı 255, İonya (adalar) 33, Avusturya, Yunan 100 adetti. 1863-1864 yıllarında Preveze'ye gelen gemiler ise;
İthalat miktarı ise 29.750 £ 'a ulaşmıştır. 16 yıl sonra 1880'de Preveze Limanı'ndan
yapılan ihracat 104.903 £'a ve limana (daha doğrusu iskele) yapılan ithalat 234.025 £ 'a ulaştı [7]. Aynı yıl Preveze Limanı'na uğrayan gemi sayısı şöyledir [8].
Arta(Narda)'nın Yunanistan tarafından ilhakıyla tamamen kaybetti. Bölgenin esas liman ve ticaret merkezi Yunanistan'a geçince İonya Adaları ile teması da kayboldu ve bir sınır şehri oldu ve ticari faaliyet gerilemeye başladı. Preveze'de kayda değer bir endüstri de yoktu. 1871'de Viskonsül (Britanya) Barken,"Preveze küçük bir liman şehridir ve ticareti de önemsizdir. İthalat, ihracatın üç misli miktardadır; Bu hal tıpkı Avrupa'ya her zaman borçlu olan ülkelerin genel yapısına uygundur ve Türkiye'de hükümet yerli sanayii teşvik etmemektedir" diyordu. Fakat raporuna ilave ettiği husus gerçekten ilginçtir. "Preveze'de ölüm oranı düşüktür, kronik hastalıklar ve salgınlar bu bölgede görülmez" diyor'[9].
Preveze endüstrisi bir kaç küçük atölyeden ibaretti ki, yerel ziraî mahsulâtı işliyordu, (ek 1 deki liste). 1880'lerde 24 zeytin presi, 5 un değirmeni, ve üç sabun fabrikası vardı. Vergi kayıtlarına göre 104.000 zeytin ağacı ve 5.000 meyve ağacı vardı. 1894'te temel ihraç ürünleri buğday, arpa, balık, tütün ve sabundan ibaretti. Fakat konsül (Britanya) Stuart'ın da belirttiği gibi; "bu ülkede ne makineler, ne de tekerlekli araba iş aracı olarak kullanılır. Öküz saban için ve ulaşımda da yük beygiri kullanılır. Her ikisi de hem nitelik, hem de miktar olarak düşüktür.İonya Adaları'ndaki Britanya himayesi sırasında; çiftçiler buradaki komiserlik müteahhitlerinin bulduğu hayvan tüccarları aracılığı ile Eflak öküzleri denen cinsten ediniyorlardı. Artık bunu yapamıyorlar. Epir (Yanya) bölgesinde artık Eflak öküzüne rastlanmıyor. Şimdi bütün çift sürme işi yerel öküz cinsleriyle yapılıyor, bunlar da ufak aciz ve kuvvetsizdir. Fakat bu cins bile dejenere oluyor[10]. Konsül Stuart'ın verdiği bilgiye göre; bundan daha beteri Kırım Savaşı sırasında askeri ihtiyaç için binlerce at bölgeden alınmış. Bu noksan bir daha telâfi edilememiş ve her yıl yerli cins gözle görülen ölçüde yozlaşıyormuş.
Konsül Blakeney'in 1883 yılı için verdiği listedeki ziraî ürün çeşitlerinin miktar ve değeri yaklaşık olarak şöyledir;[11]
Aynı yıl Blakeney halen bazi haydut çetelerinin varlığından söz ediyor. Fakat bu gibi olaylar daha çok Yanya vilâyetinin tenha köşelerinde yoğunlaşmıştır ve Preveze'nin milletlerarası ticareti bu olaylardan etkilenmemektedir. Mamafih 1882 yılında 1872-78 Rus-Türk harbi ve Arta'nın Yunanistan'a geçişi dolayısıyla iktisadi boyuttaki gerilemeden söz etmektedir; "Arta'nın Yunanistan'a verilmesi Preveze ve Salabora Limanı'nın faaliyetlerinde bir gerilemeye ve zaafa neden oldu; fakat bereketli Arta (Narda) ovası halen Türkiye'dedir, bu nedenle sadece dış ülkelerden Arta Limanı'na yapılan ithalat artık Preveze'den geçmemektedir" diyor. 1877-78 savaşından beri bir çok mamullerin fiyatı % 50 arttı, diye ekliyor: (Prevesa, Şubat 16,1882- s. 1161).
Şehirde onbir Rum kilisesi, bir adet Roma-Katolik kilisesi, iki cami (Ali Paşa ve Ahmet Ağa Dino) iki türbe gibi dini yapılar vardı. (Ek de 1871 yılı itibariyle şehirdeki binaların dökümüne bakınız). Sancak merkez şehrinin bu kozmopolit kompozisyonu dolayısıyla; Preveze sancağı Meclis-i idaresi de; ruhani reislerle birlikte iki Müslüman, iki gayrimüslim seçilmiş üyeden oluşan rengârenk bir meclisti.
Tanzimat dönemi boyunca Osmanlı yöneticileri ve bu meyanda Preveze mutasarrıfları bölgeyi kalkındırmak için bina ve altyapı inşasına heveskâr memurlardı. Vakıa Tuna vilâyeti vali ve mutasarrıfları Mora bölgesi yöneticileriyle kıyaslanmayacak derecede başarılıydılar ama; bölgenin Yunanistan'a geçmesinden sonra Osmanlı Morası, Batı Anadolu ve Tuna vilâyeti (Bulgaristan) daki gelişme ve inşaatın aksine burada bir duraklama başladı. Preveze örneğinde; mutasarrıfların sancaklarını geliştirmek ve bazı reformları yürütmek için uzun zamana ihtiyaçları olduğu, ama aksine bu mevkide çok kalamadıkları görülmektedir. Bu sık sık görülen değiştirmeler idarecilere politikalarını yürütme ve hizmetin devamlılığını sağlama imkânı vermedi. Vilayet-i Yanya salnamesi (1311 Hicri-1894 M) 1864'ten itibaren bu mutasarrıfların bir listesini veriyor[12]. 1864 vilayet nizannamesinin yürürlüğe girmesinden sonra tayin edilen ilk mutasarrıf Haşan Şevki Paşadır. (1 Mart 1864) onu Selim Paşa ve sonra Reşit Paşa ve Timur Edhem Paşa izlemiştir. İzzeddin Sir Paşa ve iki kere göreve tayin edilen Fikri Efendiler bu grubu izlerler. Fikri efendinin tercüme-i halini bulamadık. En uzun o mutasarrıflık yapmıştır. Sonra Selahattin Bey, Kazım Bey, Abdürrefîhi Efendi ve Hadi Ahmet ve Ferid Paşalarda görevde bulundu. Böylece 30 yıllık süre içinde onbir mutasarrıf değişmiştir. Bölgede Osmanlı yöneticisinin görev teminatını yok eden olaylar sayısızdır. Mesela Yanya valisi Ahmet Eyüb Paşa 1889 da (19 Ramazan 1306-19 Mayıs 1889) Preveze'de bulunduğu sırada İtalya konsolosuna iade-i ziyarette bulunmadığı için buna zorlandığı ve istifa mecburiyetinde kaldığı anlaşılıyor, (Başb Arş. Daire-i Sadaret evrakı 47/33 19 Ramazan
Öyle görünüyor ki, ahalinin önemli bir kısmı bölgenin Yunanistan'a bağlanmasına şiddetle karşıydı, (özellikle bölgedeki Arnavudar) Yerel eşraf Sarayı ve hükümeti; eğer Preveze, Narda (Arta) ve Yanya Yunanistan'a verilirse ayaklanma ve silâhlı müdahale etme konusunda uyarmışlardı. Şubat 1881'de (1298 H) Hellenlerin kralı (Yunanistan Kralı) Preveze ve Narda'yı ziyaret edince; yerli Müslümanların protestoları ayyuka çıktı[13]. Müslümanların bu konudaki hassasiyetini gösteren benzer bir olay da; o sıra müstakil olan Cezayir-i Saba Cumhuriyeti (Adriyatik'te İonya Adaları) generalinin Preveze ve Parga'yı ziyareti sırasında yaşanmış, yerli Müslümanların protestosu ve kışkırtılmalarını önlemek için bu gibi ziyaretler dikkatle izlenmiş, teyakkuza geçilmiştir[14]. Daha önce Mart 1879'da Yıldız Sarayı'na çektikleri telgraflarda, yerli Arnavutlar; Preveze Narda (Arta) ve Yanya'nın Yunanistan'a verilmesinin bölgede Arnavutlar için facia yaratacağını bildirdiler[15]. Görünüşte Arnavut milliyetçiliği bölge Arnavutları arasında güçlüydü ve yükseliyordu. Bu nedenle, Preveze'ye Abdul Bey ve yandaşları tarafından yürütülen hareket ve kışkırtmaları yatışürmak için Ergiri (Argiri) den yeni bir mutasarrıf tayin edilmişti[16]. Bu yıllarda Arnavut unsurun adamakıllı huzursuz ve telâşlı olduğu anlaşılıyor.
Gerçi vilâyet gazetesi "Yanya"nın bu yıllardaki nüshaları da taranınca mevcut sosyo ekonomik değişiklikler gözlenebiliyor; arazi ve emlâk haciz ve iflas dolayısıyla sık sık satışa çıkmaktadır. Başbakanlık Osmanlı arşivlerindeki bazı vesika serileri de bu gözlemleri destekler[17]. Bununla beraber halen vilâyetin varidatı içinde aşar, ağnam ve canavar (koyun ve büyük baş hayvan resmi) gibi kalemlerin büyüklüğü; bölgede ziraî ekonominin ve yapının elân hakim olduğunu gösterir (Ek II bütçe). Burada bir noktayı ilave edelim; Osmanh İdaresi millî unsurlara eğilme konusunda biraz geç kalmıştır. Yanya vilâyetinde (Rumeli Müfettişliği) ancak 30 Temmuz 1903 tarihli bir raporda, bölgede (Yunanistan sınır) mebzul miktarda Vlah (Eflaklı) olduğu (sayı verilmeden) bildiriliyor ve bu kavim Profesör Pericles Curica'nın kaleme aldığı bir Fransızca rapor ile tanıtılıyor (B.DA, TFR-L-YN: 5/493/1); Bugünkü bölgede modern Yunan idaresinin gizlediği ve hakkında sayım rakamı vermediği bir kavimdir bu.
