ISSN: 0041-4255
e-ISSN: 2791-6472

Timar Ruznamçe Defterleri'nin Biyografik Kaynak Olarak Önemi

Nejat Göyünç

Anahtar Kelimeler: Timar Ruznamçe Defterleri, Biyografi, Osmanlı İmparatorluğu, Fekete Lajos

Hastalar ve Yöntemler

Fekete Lajos 1955'te Timar Ruznamçe Defterleri'ni, içerisine ilgili vilâ­yetlere ait timar işlemleri hakkındaki belgelerin ve tezkirelerin sırasına göre kaydolunduğu defterler olarak tanımlar. Onun kullandığı defterler Vi­yana, Leipzig ve Halle gibi çeşidi Orta Avrupa kitaplıklarında yazma olarak kaydedilmiş defterlerdi, kayıdar da 16. yüzyıl sonları ile 17. yüzyılın ilk yarı­sından kalma Budin Beylerbeyliği'ne veya onun sancaklarına aitti. Fekete bu defterlerin biyografi bakımından önemine şu sözlerle işaret eder: "Bu defter­ler mülk ve timar sahiplerinin (aynı şekilde timar isteyenlerin) isimlerini, ti­mar hasıllarını, timar sahipleri ile timara talip olanlar hakkında geniş biyografik malûmatı, bazan menşeleri, askeri faaliyetleri, üst makamlarla şahsi ilişkileri hakkında kısa bilgileri ihtiva eder ve Osmanlı İmparatorlu- ğu'nda timar sahipleri zümresi hususunda güzel bir tablo elde edilmesine vasıta olur[1]. O, Székesfehérvar sancağı ruznamçe defterinin bir kısmını Türkçe eski harfli matbu metni, Almanca tercümesi ve vesikanın upkıbasımı ile birlikte yayınlamıştır.

Daha sonra bazı Timar Ruznamçe Defterleri (٦١R) B. Cvetkova, N. Bel- diceanu ile I. Beldiceanu Steinherr. M. Berindei ve G. Veinstein tarafından müştereken kullanılmıştır[2]. Lâkin Klaus Röhrborn araştırmaları ile bu alanda yeni bir adım atmıştır. O, Osmanlı İmparatorluğunda timar sistemi meseleleri ile uğraşırken, kendisini bilhassa timar sahipleri zümresi içinde timar tevcih ve tahvil şekilleri arasındaki karşılıklı taha١٦’ülleri tesbide sınır­landırmıştır. Bu gaye ile de Başbakanlık Arşivi'ndeki Kepeci (KK), Maliyeden Müdevver (MM) ve Tahrir Defterleri tasniflerindeki defterlerden 25 Timar Ruznamçe Defteri'nden faydalanmıştır[ ]. Röhrborn MM 7'yi en eski Timar Ruznamçe Defteri olarak tanıtır. Bu defter 5. Şevval 918/M. 14 Aralık 1512-6 Ramazan 921/M. 14 Ekim 1515 tarihleri arasındaki timar tevcih tez­kirelerini ihtiva etmekte idi.

Yaklaşık on yıldan beri Başbakanlık Osmanlı Arşivinde yeni bir katalog araştırıcıların hizmetine sunulmuştur: Timar Ruznamçe Defterleri. Bunlar 2000'i aşkın defterdir, içlerinde yalnız 198’i H. 1008'den öncesine yani 16. yüzyıla aittir. Bunların da iki düzine kadarı Kanuni Süleyman devrinden kalmadır.

Bu defterleri Douglas Howard kısaca tanıtmışur[ ]. O, en eski defterin de MM 17893 olduğunu da tesbit etmiştir. İçerisinde H. 892-894/M. 1487-1489 tarihlerine ait kayıtlar bulunmaktadır. Bu tür defterlerin henüz muhtelif tasniflerdekilerini de kapsayan bir umumi katalogu yoktur.

Fekete'nin kullandığı defterlerde yalnız timar tevcihleri bulunduğun­dan, verdiği metinlerdeki biyografik bilgiler de ancak bunların sahiplerinin kimin oğlu olduklarına, hangi muharebelerde bulunup ne gibi yararlıkla­rından dolayı kendilerine timar veya terakki verildiğine ait bilgilerdir[ ]. Hal­buki Başbakanlık Arşivi'ndeki defterlerde zeamet ve has tevcihlerine ait ka­yıtlar da bulunduğundan, daha yüksek kademedeki sancakbeyi, beylerbeyi, defterdar, vezir gibi devlet memurlarına, şehzadelerin maiyyetlerindeki lala, defterdar ve nişancılara, bir kısım devlet ileri gelenlerinin akrabalarına ve çocuklarına ait de zengin malûmat bulunmaktadır. Tabii olarak has ve ben­zeri tevcihlerde, bunların yeni bir göreve gelişi dolayısı ile verilmesinden do­layı, hem tevcih tarihlerini öğrenmek, hem de ilgilinin eski görevi hakkında da fikir edinmek mümkün olmaktadır. Böylelikle pek çok kimse hakkındaki bilgileri tamamlamak ve zenginleştirmek de imkân dahiline girmektedir. Bunlara birkaç örnek verelim:

1. II. Bayezid'in şehzadelerinin maiyyeti hakkında, Çagatay Uluçay'ın "Bayazıd Il.in ailesi" adil makalesinde[6] hükümdarın oğullan Abdullah, Ah- med, Alemşah, Korkud, Malımud, Mehmed ile Selimşah (Yavuz) ve Şehinşah hakkında bir kısım arşiv belgelerine de dayanarak malûmat verilir, hatta bunlardan Alemşah'111 hocası, lalası, hekimi, İbrikdar-başısı Yunus, kilerciba- ŞİŞİ Cafer ile ulufecibaşısı ishak ve eski sipahi oğlanları ağası ilyas tarafından İçkiye ve safahate alıştırdığından balis eder, ilk üçünün isimlerini vermez[7]. Bu bilgileri kısmen tamamlamak Timar Tevcih Ruznamçeleri ile mümkündür[8].

A. Sultan Ahmed. II. Bayezid'in tahminen I465'te Amasya'da doğan oğlu Şehzade Ahmed 1480-1485 tarihlerinde Çorum, 1485-1513 arasında da Amasya sancakbeyliklerinde bulunur[9].

  1. LalalaR. Kemalpaşa-zadeden naklen Reindl I482'de Süleyman Paşa, I484'te Yakup Paşa'nın onun lalaları olduğunu belirtir[10] 1485-1486 (890 H.)'da kadiasker oluncaya kadar bu görevde kaldığını kaydeder, kaynağı Taşköprülü-zâdedir. Halefi de Hızır Beyoğlu Mehmed Paşadır[11].Şehzadeliğinde II. Bayezid'e de lalalık yapmış, onun padişah olmasını takiben de Semendire Sancakbeyi ve sonra Rumeli Beylerbeyi olmuştur[12]. Şehzade الاثم- med'in lalasi olan bu zatin görevine tayin tarihi, ona 459.550 akçelik haslar tahsisine ait bir kayıttan anlaşıldığına göre, 23 Haziran 1488'dir. Dirliğin eski sahibi de Mustafa Paşa'nın kardeşi Bali Bey'dir[13]. Bu Mustafa Paşa acaba şehzadeliğinde Sultan Bayezid'e lala olan, Anadolu'nun nüfuzlu ailelerinden birisinden gelen Hamza Beyoğlu Kara Mustafa Paşa mıdır[14]?

    2. Bir başka has tevcihi münasebeti ile 25 Kasını I487'de şehzadenin lalası Sinan Bey'e Kayseri Sancağı'nın verildiği anlaşılmaktadır[15]. Bu zatin Çarıdarlı İbrahim Paşa'dan sonra bir sene, yani 1486-87’de Şehzade Ahmed'e lalalık yapmış olması gerekir. Yukarıda bahsolunan Bali Bey'in de, 1488'de aynı gö­reve Mehmed Paşa tayin edilinceye kadar, onun lalalık hizmetinde bulun­muş olması ihtimal dahilindedir.

    Bahsolunan Sinan Bey 17 Ağustos 1488'de Adana yakınlarında Ağa-ça- yırı mevkiinde Memluklerle yapılan muharebede bulunan Kayseri Sancak­beyi Sinan Bey dir. Muharebeden firar edenlerdendir. Yular-Kısdı lakablı ol­duğu belirtilmektedir[16]. Çağatay Uluçay'ın Topkapı Sarayı Arşivinde bul­duğu tarihsiz vesikalarda bahsolunan Sinan Bey de aynı zat olmalıdır. Şeh­zade Ahmed kendisine, Sinan Bey lala tayin olunduğu zaman, "bunda lala olan Sinan Bey'in evvelen bazı evza'ı istima olunup bunda lala olduğuna rı­zam yoğidi”diye itiraz etmiştir[17]. Böylece belge 1487'den öncesine ait olma­lıdır.

  2. Defterdarı. 14 Ekim 1487'de kendi isteği ile tekaüd olan Sinan Çelebi adlı birisinden bahs olunmaktadır[18]. Şehzade Ahmed'e defterdarlık yapmış­tır.

B. Sultan Alemşah. 1466'da Amasya'da doğan şehzadenin haslarına, 1487 sonlarında Menteşe Sancağı'nda babası II. Bayezid'in haslarından 100.464 akçelik bir kısım ilhak olunmaktadır[19]. Onun Menteşe Sancağı'nın idaresinde bulunduğu kanaati muhtemelen bu keyfiyetten kaynaklanmakta­dır[20].

  1. Nişancıları. Şehzade Alemşah'ın iki nişancısı öğrenilebilmektedir. Bunlardan birisi Hacı Kasım adlı zatur, Ekim 1487'de nişancıdır[21], kendisini Kâtip Muslihiddin istihlâf etmiştir[22]. Her ikisinin de Menteşe Sancağı'nda timarı vardır.
  2. Defterdarı, Ekim 1487'de Ali Çelebi isimli bir zat da şehzadenin def­terdarıdır[23]. Lâkin bu üç zat hakkında başka malûmata rastlanamamıştır.

C. Sultan Korkud, 1470'te Amasya'da babasının şehzadeliği sırasında doğan Korkud'un çocukluğu ve ilk gençlik yılları İstanbul'da, dedesinin ya­nında geçmiş, onun vefaü üzerine de babası II. Bayezid İstanbul'a gelip ida­reyi ele alıncaya kadar, Vezir İshak Paşa tarafından saltanat kaymakamlığına getirilmiş, 1491'de Saruhan Valiliğine gönderilmiştir. Bunlar Şehzade Kor­kud'un ilk yirmi yılı için bilinenlerdir[24].

  1. Lalaları. Bunlardan birisi Ahmed Bey’dir. Vefaü üzerine yerine Sinan Çelebi lalalığına tayin edilir (18 Ekim 1488) ve Ahmed Bey’in Saruhan Sancağı'ndaki 151.140 akçelik hasları Sinan Çelebi'ye devrolunur[25]. Ayrıca Saru Ahmed Bey adlı bir zatın da Şehzade Korkud'un lalalarından olduğu öğre­nilmektedir. Onun tahvilinden 22.650 akçe Gönen subaşılığına talip olup bu göreve nail olamayan birisine (Pilâvcı Hayreddin) verilmektedir. Feridun Emecen Manisa'da bir camiye Saru Ahmed Paşa adh bir zat tarafından bir köy vakfedildiğini, Saruhan ümerası arasında Saru Ahmed isminde birisini tesbit edebilmiştir[26].
  2. Nişancı. Emecen Şehzade Korkud'un nişancısı iken 3 Kasım 1500'de Saruhan alaybeğiliğine getirilen Sinan Bey’den bahsetmektedir[27].
  3. Defterdarları. Şehzade Korkud'un iki defterdarının adı tesbit oluna- bilmektedir. Bunlardan birisi Taceddin Bey'dir, Saruhan Sancağı'ndan 52.503 akçe zeameti vardır. 14 Temmuz 1488'de defterdarlık görevi bu ze­amet ile birlikte Mevlânâ İsa Halife'ye verilir[28]. Şehzade Korkud'un hocası olan ve Manisa'da bir mektep yaptırarak ona dükkânlarının kirasını vakfeden Taceddin Halife adh bir şahıstan da bahsolunmaktadır[29]. Muhtemelen ikisi aynı kimsedir. Mevlânâ İsa Halife’nin haslarına 18 Ocak 1489’da sahibinden bilâ sebeb alınan 10.150 akçelik bir timar ilhak olunur[30].

D. Sultan Mahmud. 1475'te yine Amasya'da doğan şehzade, Kastamonu ١۴ Saruhan sancakbeyliklerinde bulunmuştur.

  1. Lalaları. Tayyib Gökbilgin bunlardan ikisini tesbit edebilmiştir: Kasım ve Husre١'Beyler. Kasım Bey, daha evvel, Rumeli Beylerbeyiliği Timarları Kethüdası idi. Husrev Bey ise, lala iken 11 Mart 1504'te Alâiye Sancakbeyi olmuştur[31]. Kastamonu'da 100.664 akça hassı olan İbrahim Bey adlı bir zat da 8 Aralık 1488'de lalası idi[32]. Gökbilgin tarih vermemekle beraber kullandığı defterdeki bu tür tayin kayıtları 16. yüzyıl başlarına ait olduğundan, her ikisinin de İbrahim Bey'den sonra lala oldukları tahmin edilebilir.
  2. Defterdarı. Arpa Emini iken 7 Kasım 1487'de Defterdar tayin edilen Hayreddin Bey adlı bir şahsın adı kayıtlardan öğrenilebilmektedir[33].

E. Sultan Şehinşah. 1464-65'te Amasya'da doğan bu şehzade Saruhan ve Karaman valiliklerinde bulunmuştur[34].

  1. Lalaları. Bunlardan birisi Hadım Yakup Paşa'dır. Aydınili Sancakbeyi iken Şehinşah'a lala, 1483'te de Karaman Valisi olmuştur[35]. Bir diğer lala Mustansır-oğlu Mahmud Bey'dir. Ocak 1489 ortalarına doğru Hamid San- cakbeyiliği'ne atanmış, kendisine 451.730 akçelik has verilmiş, fakat bu keyfi­yet deftere hemen hemen kırk gün sonra kaydolunmuştur[36]. Mahmud Bey'in kardeşi Ali Bey de Karesi Sancakbeyi iken Şehzade Korkud'un kızı ile evlen­mişti[37]. 16. yüzyıl başlarında Şehinşah'ın eski bir lalasından daha bahsohın- maktadır: Mustafa Bey (lala-yı köhne). 1503'te Ağriboz Sancakbeyiliği'ne ta­yin edilmiştir[38].

    2. Çağatay Uluçay 1511'de Haydar Paşa'nın kendisinin lalası olduğundan bahseder[39].

  2. Nişancıları. Bunlar 1489 başlarında halef-selef olan Husrev ve Bali Çe­lebilerdir. 20.1.1489'da Bali Çelebi nişancı olmuş, Husrev Çelebi'nin zeame­tinden 21.515 akçesi Bali Çelebi'ye verilmiş, 8.000 akçesi de başkasının timarı olmuştur[40].
  3. Defterdarları. Bunlardan birisi 17 Kasım 1488'de Karaman'da 40.296 akçe zeametle atanan Osman Çelebi'dir. Selefi de Mustafa Çelebi olmakta­dır[41]. Hüseyin Bey adlı bir zattan da 16. yüzyıl başlarında defterdaı-ı köhne-i Hazret-i Şehinşah olarak bahsolunmaktadır. Sonradan Şehinşah'ın oğlu Mehmed'in lalalığına tayin olunmuştur (15 Ocak 1504). Aynı tarihte Şehin- şah'a İshak Paşazade Şadi Bey defterdar tayin edilmiştir. [42] İshak Paşa iki defa veziriazamlıkta bulunan Gedik Ahmed Paşa'nın da kayınpederi olan zattır, 1487'de vefat etmiştir[43].

F. Sultan Selimşah. Şehzadeliğinde Trabzon’da Sancak beyiliği yaptığı bi­linir, fakat oraya tayin tarihi biraz ihtilaflı görünmektedir. Çağatay Uluçay[44] 1482 (H. 887) veya 1487 (H. 892) tarihlerinden birisini kabulde mütereddit kalmıştır. Onun hiç olmazsa 1486 sonlarında Trabzon'da bulunduğundan şüphe etmemek lâzımdır. 1.1.1487 (16 Muharrem 893) tarihinden itibaren Trabzon'dan İstanbul'a onun tarafından gönderilen timar tevcihlerine ait pek çok arz suretlerine rastlanmaktadır[45].

  1. Lalası. Karahisar Sancakbeyi Sinan Bey 23 Kasım 1488'de Şehzade Se- lim'in lalalığına tayin edilir. Bu münasebetle kendisinin 188.460 akçe hasla­rına Trabzon sipahileri tahvillerinden 64.158 akçelik timar ilâve edilerek 253.323 akçeye yükseltilir[46]. 13.11.1497'de Kızkapanoğlu Mehmed Bey Selim' in lalalığından alınır, yerine Sivas Sancakbeyi çaşnıgirbaşı Sinan Bey tayin edilir. Kendisine bu münasebetle 270.888 akçelik haslar verildiğini gösteren belgede serzevvâkin diye de bahsolunması ilginçtir[47]. Kızkapanoğlu Mehmed Bey 29.11.1488'de Biga Sancakbeyi olmuştu[48]. 14.1.1500'de Sinan Bey'in yerine Oruç Bey oğlu Mehmed Bey atanır[49].
  2. Nişancısı. 3 Mart 1488'de Kâtip Sadi'nin Şehzade Selim'in nişancısı bulunduğu bir timar tevcih kaydından anlaşılmaktadır[50].
  3. Defterdarları. İskender Bey, Rüstem Bey tahvilinden 40.274 akçe ze­ametle 8 Mart 1489'da şehzadenin defterdarlığına tayin edilmiştir[51]. Bir başka kayıttan da 27.11.1497'de bu görevde Şemseddin Çelebi'nin bulun­duğu öğrenilir. Kendisine 30.12.1499'da Sufı Eynebeyi adlı bir zat halef ol­muştur[52].

2. Bazı II. Bayezid devri devlet adamları hakkında. Kullandığımız MM 17893 numaralı defterde II. Bayezid devrinin ümerası ve defterdarları hak­kında da timar tevcih kayıtları vardır. Bu vesile ile eski vazifeleri, yenisine atanma tarihleri, kimlerin akrabası oldukları öğrenilebilmektedir. Bunlara da birkaç örnek verelim:

  1. Ahmed Paşa, Hersekzade. Reindl bu zaün 1489 içerisinde Anadolu Beylerbeyisi olduğuna değinir, Şabanovic'in 1489 sonbaharı tahminine de işaret eder[53]. Onun bu göreve tayin tarihi 2 Mayıs 1489 (gurre-i Zilhicce 894)'dir. Bu münasebetle kendisine 1.211.167 akçelik has verilmiştir[54]. Selefi Sinan Paşa (Arnavut, Güveyi)'dır.
  2. İsa Bey, Ahmed Bey-oğlu, Evrenos. 24.6.1488'de 300.000 akçe haslarla Niğde Sancakbeyi idi[55]. Kendisinden önce de Mustansıroğlu Mahmud Bey burada görevli idi[56], hasları tutarı 400.000 akçe idi. Bunun 300.000'i İsa Bey'e verilmiş, 100.000 akçesi de bazı salyane ile Adana ve Tarsus Sancağı ile ba­bası Ahmed Bey'e verilmişti. 5 Eylül 1488'de İsa Bey öldüğünden Niğde San­cağı da 300.000 akçelik haslarla Ahmed Bey'e verilmiş, ayrıca Bursa mizanın­dan yılda 300.000 akçe salyane tayin olunup, Adana ve Tarsus vilâyetlerinden de tedarik olunan tahminen aynı miktarda haslarla birlikte kendisine yılda 1.000.000 (on kere yüzbin) akçelik bir gelir temin olunmuştur[57]. Böylece Adana, Tarsus ve Niğde sancakları Evrenos ailesinden Ali Beyoğlu Ahmed Bey in uhdesinde toplanmaktadır. Mustansır-oğlu Mahmud Bey'in Şehzade Şehinşah'm lalası olduğuna yukarıda işaret olunmuştu. Evrenos ailesinden Ahmed Bey'in Mehmed Bey adlı bir akrabasının da 35.000 akçe zeametinden bahs olunmaktadır[58]. Evrenos-zade Ahmed Bey'in büyük itibar görmesinin sebebi Memlukler ile bir süre önce vuku bulan Ağa-çayın muharebesinde ya­rarlığı görülmesi olmalıdır. Evrenos oğullarından İsa ve Süleyman Beyler bu olayda hayadannı kaybetmişlerdir[59]. Ahmed Bey, kayda göre, İsa Bey'in ba­basıdır.
  3. İskender Bey, Mihal Bey-oğlu. 29 Aralık 1488'de Sinan Bey yerine Kayseri Sancakbeyidir[60]. Sinan Bey, Yularkısdı, Şehzade Ahmed'in aynı za­manda lalası idi. Ağa-çayın muharebesindeki başarısızlığından dolayı azlolunarak İstanbul'a götürülüp hapsolunmuştu[61]. Kendisinin Kayseri Sancak beyiliğine tayini 25.11.1487 idi. 336.000 akçelik hasları vardı. Onun Gelibolu Sancakbeyliğine tayini tarihi de 25.5.1489'dur[62]. İskender Bey’in haslan bir­çok ilâvelerle 600.000 akçeye yükseltildiğine göre, o da ödüllendirilmiş ol­maktadır. Bu zat 1489'da Memluklere esir düşmüş, Kahire'ye götürülmüştü[63].
  4. Kasım Bey, Hızır Paşa-zade. Hızır Paşa II. Bayezid’in şehzadeliğinde lalası idi. Oğullarından Mehmed Paşa ise Şehzade Ahmed'in lalası olmuştu. Diğer oğlu Kasım Bey 7.11.1487'de birkaç ay önce Memluk muharebesinde ölen (der muharebe-i arab fevt şüd) Muşalim Bey oğlu Bali Bey (?)'in yerine Kayseri Sancakbeyi olmuştu. Bu vazifede ne kadar kaldığı anlaşılamamakta­dır[64].
  5. Mevlânâ Nureddin. 3.10.1487'de kendisinden hızâne-i âmire defter­darı olarak bahsolunmaktadır[65]. 12.10.1503'te de aynı görevde bulunduğunu Gökbilgin tesbit etmiştir[66].
  6. Sinan Bey, Rakkas. 14.9.1488'de 500.000 akçe haslarla Aydın Sancak- beyiliği'ne tayin olunur[67]. Silistre Sancakbeyi iken Karin-abad'ta cami, ha­mam ve imaret yaptırdığından Machiel Kiel bahs ve 1488'den sonra hak­kında malûmat sahibi olunamadığına da işaret eder[68]. Onun Mesud Çelebi adlı bir oğlu I. Selim de١Tİ başlarında yaşamış olmalıdır[69].
  7. Yahya Paşa, Arna١٦ıt. II. Bayezid'in damadı. Reindl bu zatın Ağa-çayırı muharebesindeki kahramanlığından ötürü Rumeli Beylerbeyiliği’ne atandı­ğını belirtir[70]. Tayin tarihi muharebeden hemen üç buçuk ay sonra, 1.12.1488'dedir. Kendisine bu münasebetle 936.323 akçelik haslar verilir. Bunların 603.792 akçeliği Arna١٦ıtluk’ta, 290.349'u Sofya’da, geri kalanı da İpsala'da bulunmaktadır[71].

3.1. Selim devri ümerası hakkında. Bahis konusu timar tevcih ruznamçe- lerinde I. Selim devri ümerasından bazılarına ait has tevcihlerine de rast- lanmaktadır. İncelenen kayıdar biyografi çalışmalarında ne denli müşkillerle karşılaşılabileceğini ortaya koyar. Bunlara birkaç örnek verelim:

  1. Alâiye sancakbeyleri hakkında, 5.3.1519'da sancakbeyi olan Mahmud Bey başka sancağa tayin olunduğundan yerine Larende Sancakbeyi olan Gü­veyi Sinan Paşa'nın oğlu Mehmedşah Bey atanır. Alâiye Sancağı haslarına Manavgad'daki 35.300 akçelik haslar da ilâve olunmuş, toplamı 205.891 akçe olmuştur[72].
  2. Ankara sancakbeyleri hakkında, 13.2.1518'de Mahmud Bey mahlû- lünden Ankara Sancağı'na 222.100 akçe haslarla evvelce Kangırı Sancakbeyi olup Mısır muharebelerinde de bulunan Mehmed Bey tayin edilir. Hasları da 273.648 akçeye tamamlanır[73]. Bu zat Güveyi Sinan Paşa'nın oğludur. 15.5.1518'de kendisine Bayburt Sancağı verilir. Yerine de 273.000 akçe has­larla Hamidabad Sancakbeyi Hüseyin Bey tayin edilir[74]. Bu görevde 7 Kasım 1519'a kadar kalır. Yerine de 353.648 akçelik haslarla Kastamonu sancakbeyi İskender Bey atanır. 6.7.1520'de de İskender Bey'e Menteşe sancağı verildi­ğinden yerine 410.818 akçelik haslarla Amasya Sancakbeyi Süleyman Bey ta­yin edilir[75].
  3. Kastamonu sancakbeyleri hakkında. Bu sancakta 7.3.1518 tarihinde halef-selef olan iki İskender Bey vardır. Birincisi verilen tarihte Trabzon San- cağı'na tayin edildiğinden yerine dergâh-ı âli mirahurlarından İskender Bey atanmıştır. 29.1.1519'da da onun yerine Karahisar-ı sahib Sancakbeyi İsa Bey tayin olunur[76].
  4. Menteşe sancakbeyleri hakkında. 19.3.1519'da Menteşe Sancakbeyi Hüseyin Bey başka bir sancağa tayin edilir. Yerine Emirü'l-alem Sinan Bey 305.126 akçelik haslarla atanır[77]. Aynı defterdeki bir başka kayıtta Sinan Bey'- in bu tayininden bahsolunurken Sinan Paşa denilmektedir[78]. Bu sancağa 6.7.1520’de de İskender Bey tayin edilmişti.
  5. Şehzade Süleyman'ın lalaları. Bunlardan birisi Kasım Bey'dir. Eme- cen, Matrakçı Nasuh'un Süleymannâme'sinden naklen I. Selim'in gözünden düşerek Selânik Sancağı'na gönderildiğini zikreder. Yerine de Sinan Paşa ta­yin olunmuştur. Bu tayin keyfiyeti Timar Ruznamçe Defterine göre, 8.12.1516'dır[79]. Onun 6.11.1519'da 608.762 akçeyi bulan haslarından bir kısmı eski lala Kasım Bey tahvilinden, bir kısmı da Menteşe, Hamid ve Saruhan sancaklarındakilerden kaynaklanmaktadır. Lala Sinan Paşa'nın oğlu Mehmed Çelebi 29.6.1518'de 46.421 akçe zeamete sahip iken, 21.10.1520'de, yani Şehzadenin hükümdar olmasını takiben kendisine Akşehir Sancağı ve­rilmiştir[80].
  6. Şehzade Süleyman'ın defterdarları. 24.4.1518'de Sinan Bey yerine Ali Çelebi defterdar tayin olunur[81]. 28.8.1519'da da bu görev Rumeli'nin timar defterdarı Hacı Kasım Bey'e verilir[82]. Ali Çelebi 70.366 akçelik zeamet, fakat Hacı Kasım 125.457 akçelik has sahibidir. Bu zatın kıvamüddin lakabını taşı­dığı yine aynı kayıtta beyan olunmaktadır. Celâl-zâde Vezir Kıvamüddin Ka­sım Paşa'dan bahseder, kendisini över, Mora’da Anabolu kalesini kuşatarak fethettiğini anlatır[83]. Bu takdirde Kıvamüddin, Güzelce Kasım Paşa'nın bir başka lakabı olmaktadır[84].

Sonuç: Timar tevcih ruznamçeleri 1535 (942 H)’den sonra bollaş­maktadır. Bu defter kümesi şüphesiz timar mevzuau ve biyografik bilgiler dı­şında Osmanlı idari teşkilât tarihi bakımından da emsalsiz bir kaynakür. Lâ­kin bu defterlerin en değerli yanı ruus, mühimme, hatta muhasebe ruznamçe defterlerine göre, çok daha erken tarihlere ait toplu kayıtları ihtiva etmesidir.

Dipnotlar

  1. Fekete, Die Siyaqat-Schrift in der türkischen Finanzverwaltung, Budapest 1955, s. 107.
  2. Bistra Cvetkova, Turski izvorni za Bulgarskata istoriia, Sofia 1968; bi' ne Beldiceanu- Steinherr, Mihnea Berindei, Gilles Veinstein, 'Attribution de timar dans la province de Trbizonde (fm du XVe Siecle Turcica, VIII/I (1976) s. 279-290, IX12-X (1978), s. 107-154; Nicoara Beldiceanu, "Le timar de Muslih ed-din, pre'cepteur de Selim Şah", Turcica, VI1I/2, 91- 109.
  3. Klaus Röhrborn, Untersuchungen zur osmanischen Verwaltungsgeschichte, Berlin 1973, s. 158-9.
  4. Douglas Hoıvard, "The BBA Ruznamçe Tasnifi: A New Resource for the Study of the Ottoman Timar System", Turldsh Studies Association Bulletin, V/10 (1985) s. 11-19. Aynı yazar, The Ottoman 'Timar' System and üs Transforrnation, 1563-1650, Indiana University, 1987, Dr. tezi, s. 41-76.
  5. Fekete, a.e., s. 442-73.
  6. Çağatay Uluçay, Tarih Dergisi, X/14 (1959), s. 105-124.
  7. Uluçay, a., s. 111.
  8. BA, MM, Nr. 17893 bu konuda pek çok kaydı ihtiva eder.
  9. Hedda Reindl, Manner um Bayezid. Eine prosopographische Studie über die Epoche Sultan Bayezids IL, Berlin 1983, s. 80; vgl. Petra Kappert, Die osmanischen Prinzen und Bire Residenz Amasya im 15. und 16.Jahrhundert, 1976, s. 69.
  10. Reindl, a.e. s. 81, not 12.
  11. Kappert, a.e. s. 70-71.
  12. Reindl, a.e. s. 273.
  13. MM 17893, s. 131/1.
  14. Reindl, a.e. s. 292-301.
  15. MM 17893 s. 46.
  16. Hoca Sadeddin, Tâcit't-Teva' rih, İstanbul 1280, II, s. 61; M.C. Şahabettin Tekindağ, "II. Bayezid devrinde Çukurova'da nüfuz mücadelesi. İlk Osmanh-Memluklu savaşları 1485-1491, Belleten, XXVI (1967), s. 364-66; İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanh Tarihi, Ankara 1983, 4 baskı II., s. 192.
  17. Çağatay Uluçay , "Yavuz Sultan Selim nasıl padişah oldu?", Tarih Dergisi, VII/10 (1954), s. 118.
  18. MM 17893, s. 10-11.
  19. a.e. s. 49.
  20. Kappert, a.e. s. 170, not. 292.
  21. MM 17893, s. 19.
  22. a.e., s. 157.
  23. MM 17893, s. 15.
  24. M. Tayyib Gökbilgin, "Korkut", İA, V. 855-56.
  25. MM 17893, s. 181.
  26. Feridun M. Emecen, XT7/. asırda Manisa kazası, Ankara 1989, s. 116, 162.
  27. Emecen, a.e., s. 290.
  28. MM 17893, s. 143.
  29. Emecen, a.e., s. 107-108.
  30. MM 17893, s. 258; Emecen, a.e., s. 185.
  31. M. Tayyib Gökbilgin,XV-XVI asnlarda Edirne ve Paşa lirası, İstanbul 1952, 472-73.
  32. MM 17893, s. 207.
  33. a.e., s. 25.
  34. Emecen, a.e., s. 29-30.
  35. Kappert, a.e., s. 56, 170, not. 292.
  36. MM 17893, s. 305.
  37. Uluçay, "Bayazıd ilin ailesi", s. 114.
  38. Gökbilgin, a.e., s. 471.
  39. Uluçay, a.e., s. 117
  40. MM 17893, s. 262, 264.
  41. MM 17893, s. 181.
  42. Gökbilgin, a.e., s. 472.
  43. Reindi, a.e., s. 238.
  44. Uluçay, "Yavuz Sultan Selim...", TD, VI, 74.
  45. MM 17893, s. 66.
  46. a.e., s. 327.
  47. Beldiceanu-Steinherr, Berindei, Veinstein, a.e., (1978). s. 113. Araştırmacılar MM 334'ü kullannuşlardır. Krş. N. Beldiceanu, a.e., s. 92-93.
  48. MM. 17893, s. 194.
  49. Beldiceanu-Steinherr, Berindei, Veinstein, a.e., (1978), s. 141.
  50. MM 17893, s. 102.
  51. a.e., s. 324.
  52. Beldiceanu-Steinherr, Berindei, Veinstein, a.e., (1978), s. 107-108.
  53. Reiısdl, a.e., s. 136/Not. 40, 329.
  54. MM 17893, s. 391.
  55. a.e., s. 133.
  56. MM 17893, s. 132.
  57. a.e., s. 161.
  58. MM 17893, s. 138 krş. Uzunçarşth, "Evrenos", İA, IV, 417. Fahamettin Başar, "Evrenos°. ğullan", TDVIA, Ki, 539-541.
  59. Uzunçarşth, Osmanlı Tarihi, Il, 192.
  60. MM 17893, s. 242.
  61. Hoca Sadeddin, a.e., s. 61.
  62. MM 17893 s. 408.
  63. Uzunçarşill, a.e., II, 192.
  64. MM 17893, s. 26.
  65. a.e., s. ıo.
  66. Gökbilgin, a.e., s. 477.
  67. MM 17893, s. 162.
  68. Machiel Kiel, "The Vakıfname of Rakkas Sinan Beg in Karnobad (Karin-abad) and the Ottoman Colonization of Bulgarian Thrace (14th-15th Centuries)", Osmanlı Araştırmaları, I, (1980), 22-24; M. Kiel, Studies on Ottoman Architecture of the Balkans, Variorum, 1990, XII. Makale.
  69. Gökbilgin, a.e., s. 444
  70. Reindl, a.e., s. 337.
  71. MM 17893, s. 211-12.
  72. BA, TRD (Timar Ruznamçe Defteri), Nr. 1, s. 742-43, 745.
  73. a.e., s. 418-19.
  74. a.e., s. 421-422.
  75. TRD1, s. 427-430.
  76. a.e., s. 663.
  77. a.e., s. 300.
  78. a.e., s. 985.
  79. Emecen, a.e., s. 32, not 111 ve 112.
  80. TRD1, s. 66.
  81. TRD1, s. 69.
  82. TRD1, s. 121.
  83. Celâlzade Mustafa (yayınlayan: Petra Kappert), Geschichte Sultan Süleyman Kanunla von 1520 bis /557, Wiesbaden 1981, s. 299a, Emecen, a.e., s. 32, not. 11.
  84. Vgl. Faruk Sümer, "Kasım Paşa, Giizelce", İA, VI, 386-87 ve Jean-Louis Bacqu- Grammont, Index prosopographique. S. 27.