XIII. yüzyıl Arap tarihçilerinden olan Halebli İbnü'l-Adîm Kema- leddin Ebu'l-Kasim Ömer, Ebû Bekr Ahmed el-Hatib el-Bağ٠ dadi (lOO2-lO71)'in Lar-f/ın Bagdad', ile Ali b. Hasan ibn Asakir'in 80 cilt olduğu rivayet edilen Talihli Medineti Dımaşk adil eserlerinden sonra bölgesel Arap tarih yazıcılığının güzel örneklerinden birisini oluşturan Bugyetii't-taleb Fi Tarihi Haleb adlt bir eser kaleme almıştır. Yaptığımız araştırmalar[1] sonucunda, Çeşitli kaynaklarda[2] 40 ya da 30 cilt olarak telif edildiği rivayet edilen eserin 1242/43 yılında bitirilmiş olduğu anlaşılmak- tadır. Müellif nüshası olduğunu ilk kez tespit ettiğimiz[3] Bugye nin dünyada yegane ciltleri (toplam 10 cilt). İstanbul Siileymaniye Kitaplığı, Ayasofya Müzesi Kitapları Nr. 3036 (1 cilt). Millet Genel Kitaplığı, Feyzullah Ef. Kitapları, nr. 1404 (1 cilt), Topkapu Sarayı, III. Ahmed Kitaplığı, nr. 2925'de (8 cilt)[4] bulunmaktadır. Eserin aynca Paris Bibliothèque Nati- onale (Nr. 2183), Londra British Museum. Add. 23354 ve Musul el-Medre- setli'!-Haseniyye (Nr.8/9) Kitaplıklarında, müellif nüshasından istinsah edilen (Müstensah) bii'er ciltten oluşan nüshaları da vardır[5].
Bugyetii't-taleb hakkında verdiğimiz bu çok genel nitelikteki bilgilerden sonra eser üzerinde yapılan çalışmalar ve çeviri yayınları üzerinde duralım:
I- Bugyetii't-taleb'in Paris nüshasından. Haçlı Külliyatında (Recueil des Orientaux des Croisade, Paris 1884, III, 695-732), Haçlı seferleri tarihiyle ilgili olan,"Ismail b. Böri, Kasîmüddevle Aksungur, Aksungur el- Porsukî ve Alp Arslan b. Rıdvan'maddeleri Fransızca çevirileri ve birtakım küçük notlarla yayınlanmıştır. Ancak, bu yayında, nakiller yapılan nüshanın müstensah nüsha olması, metinlerin hiçbir eleştiriye tâbi tutulmayıp aynen yayınlanmış bulunması nedenleriyle pek çok yanlış ve eksiklikler yer almıştır.
II - Hartwig Derenbourg'un "Ousâma Ibn Mounkidh vie d'O- usâma, Publications de L'école des Langues Orientales vivantes IIe Série- Vol. XII (P'e Partie), Paris 1889"adlı eserinde (S. 569-585),
"İsmail b. Ibrahim b. Ebî Ali, İsmail b. Sultan b. Ali, İsmail b. Mübarek b. Kâmil, el-Eşref b. el-Eazz b. Hâşim, el- Usaylih el٠Muallim el-Kefertâbî ve Salih b. el-Mühezzeb el- Maarrî"maddeleri, kısa metin eleştirileriyle yine Paris nüshasından alınıp yayınlanmıştır.
III- S. Sauvaget, "Extraits du "Bugyat at-Talab", d'Ibn al-Adîm (REI, 1933), VII, s. 393-409" adlı makalesinde, Topkapu Sarayı, III. Ahmed Kitaplığındaki müellif nüshasından birkaç haltercümesinin Fransızca özetlerini, küçük açıklamalarla yayınlamıştır.
IV- Suriyeli bilginlerden Sami ed-Dehhan, Bugyetü't-taleb'in bir özetini oluşturan üç ciltlik Zübdetü'l-haleb min Tarihi Haleb(Dımaşk 1951) yayınının Mukaddeme'sinde, İbnü'l-Adîm ve Bugyetü't-taleb hakkında bilgiler vermiştir. S. ed-Dehhan, Bugye'nin büyük ölçüde bir özetini oluşturan (zira Zübde'de yer alan bazı kayıtlar, müellif tarafından sonradan eklenmiştir) Zübde ve Bugyedeki metinlerin- çok azı dışında- mukayeselerini yapmamıştır; ayrıca o, Bugye'nin kaynakları ve tarihî değeri üzerinde hiç durmadığı gibi, İbnü'l-Adîm'in hayat ve faaliyederi hakkında da oldukça eksik, dolayısıyla yetersiz bilgiler vermiştir[6].
V- Değerli şarkiyatçı Bernard Lewis "Three Biographies from Kamal Ad-Din, Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul 1953 (AÜ.DTC. Fakültesi Yay., s. 325-344) " adlı makalesinde,
"Cenahüddevle (Bâkiddevle) Hüseyin, Halef b. Mülâib ve Reşidüddin Sinan" maddelerini, Topkapu Sarayı, III. Ahmed Kitaph- ğ;’ndaki Bugye ciltlerinden naklen yayınlamıştır; ancak burada, birçok kelime eksiklikleri ve okunuş yanlışlıkları görülmektedir.
VI - M. Canard, Quelques Observations sur !'Introduction Géographique de la Bughyat at-Talab de Kamal ad-Din Ibn al-Adîm (Kemalüddin İbnü'1-Adim'in "Bugyetü’t-taleb"adlı eserinin coğrafî giriş kısmına ait birkaç gözlem), Annales de l'institut d'Études Or. Faculté des Lettres de l'Univ. d’Adlger (1957), XV, 41-53"adlı makalesinde (bu mäkele, XXIV. Uluslararası Münih Şarkiyatçılar Kongresinde (28 Ağustos-4 Eylül 1957) bildiri olarak okunmuştur), Bugyetü't-talebîn I. cildini oluşturan ve Haleb ve çe١Tesi coğrafyasına ait bilgileri içeren bu cilt hakkında bilgi veren Canard, özellikle bunu, İbn Şeddad in el-A'lâkü'l-hazîre fi Zikri ümerâi’ş-Şam ve'l-Cezîre adlı eseriyle genel nitelikte bir mukayese yapaktan başka, bu cildin kaynakları hakkında da çok kısa bilgi vermiştir.
VIII - Fuat Sezgin, Bugyetü't-taleb'in Topkapu Sarayı, III. Ahmed Ktp., Süleymaniye Kitaplığı, Ayasofya Müzesi Kitapları ve Millet Genel Ktp. Feyzullah Ef. Ki lapları'ndaki müellif hattıyla olan nüshalarını (10 cilt) tıpkıbasım halinde yayınlamıştır (Everything Désirable about the History of Aleppo Bughyat al-talab fi ta'rikh Halab, Frankfurt a.m. 1986-89, Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften).Yayınlayıcı, önsözde, Bugyehakkında İngilizce ve Arapça olarak çok kısa bilgiler vermiştir. Yayının XI. cildi, David W. Morray"ın hazırladığı ve Mâzin Amavî- nin kontrol ettiği eserin (1990) Fihristi'ni oluşturmaktadır. Bu tıpkıbasıma bir de ayrıntılı Dizin ilâve edilmiş olsaydı araştırıcılar için daha yararlı olurdu[ ].
VIII - Ali Sevim, Bugye nin Topkapu Sarayı nüshasından,
"Alp Arslan b. Çağrı (Belleten, XXX/118, s. 205-242), Rıdvan b. Tutuş (Belleten XXXIV/133, s. 59-82) ve Kasîmüddevle Aksungur (A.Ü. DTCF., Tarih Araşurmaları Dergisi, IV/6-7, s. 101-125)" maddelerini yayınlamıştır.
Ali Sevim, daha sonra uzun bir ؟alışma sonunda, Bugyetii't-taleb in Topkapu Sarayı nüshasında yer alan Selçuklularla ilgili 34 maddeyi, "Ka- mal al-Din Ibn al-Adim, Bugyat at-Talab Fi Tarih Halab, Ankara 1976, TTK. y."adıyla yayınlamıştır. A. Sevim, bu yayınında, önce ibnü'l- Adim'in hayati, eserleri ve ؟eşitli faaliyetleri (bilimsel ve devlet yönetimi alanlarında) hakkında o tarihe kadar hiçbir bilimsel yayında görülmeyen en ayrınülı bilgileri vermiştir, özellikle Bugye metinlerini, eserin özetini oluşturan Zübdetü'l-haleb'deki kayıdarla en geniş bir biçimde karşılaştırmıştır. Bunlardan başka, üzerinde hiç çalışma yapılmamış olan Bugye'- nin Selçuklularla ilgili bölümlerinde yer alan yazılı (47 adet) ve sözlü (26 adet) kaynaklan birer birer tespit etmiştir. Bu kaynaklar (yazılı) arasında: Ebû Bekr Ahmed el-Hatib e!-Bağdadî'nin Tarihu Bağdad, Ebû Ga- lib Hemmam el-Maarri'nin Tarihi (Kayıp), Ebû Sa'd Abdülkerim es-Sem'ânî'nin Tezyilû Tarihi Bağdad (Kayıp), Kitabi, Meliknâme (KayıpGarsunnime Muhammed es-Sâbî'nin Kitabi!'r-rebî (Kayıp), Ebû Ya'lâ Hamza b. Esed el-Kalânîsî'nin Zeyli! Tarihi Dımaşk, Muhammed el-Azimi'nin el-Muvassal ale'1-asü'l-Mavsıl (Kayıp), Ebu'1- Fevaris Hamdan el-Esaribi'nin Kitabii'l-muvafTak (Kayıp), Ebu'1-Ha- sen Ali'nin ümerâü Haleb (Kayrp), Ebu'1-Hasen Muhammed b. Abdülmelik el-Hemedani'nin Unvanu's-siyer Fi Mehasini ehü'1-bedv vel-hazer (Kayrp), V.S., sözlü olanlar: Ebıı'l-Hasen Alrmed (ibnü'l- Adim'in babası), Ebû Gânim Muhammed ve Ebu'l-Meâlî Abdüs- samed (ibnü'l-Adim'in amcaları), izzüddin Ali el-Hasen el-Kaylavi, Ebû Abdullah Muhammed (Kadiasker), Ebû Ali-Hasen en- Nili, Ebû Muhammed Abdüllatif es-Sincari, Ebû Abdullah Muhammed (Rakka kadısı), Ebu l Mehasin Yusuf (Kadi'1-kudât), İbnü'l-Esîr v.s. gibi eser ve kişiler bulunmaktadır (Bu hususta daha ayrıntılı bilgi için bk. A. Sevim, adıgeç.Yay., s. 2360). Daha sonra A. Se- vim, eserin müellif nüshasını oluşturan Topkapu Sarayı, Millet ve Siiley- maniye Kitaplıkları'nda yer alan ciltler hakkında da geniş bilgiler vermiş ve özellikle kayıp ciltleri belirtmişti[8]. Bunlardan sonra yayrnlayrcı, Bugye'nin yayınlanan maddelerinin kapsamları hakkında oldukça ayrıntılı bilgiler vermiş, bunların ilgili kaynak ve araştırmaların ışığı altında değerlendirmelerini de yapmıştır. Son olarak A. Sevim, Bugye'nin müellif ve müstensah nüshalarının tavsiflerini yapmış ve özellikle müellif nüshalarının (Süleymaniye, Topkapu ve Millet Kitaplıklarındaki) müellifin bizzat kaleminden çıktığı hususunu içeren kayıtları ilk kez bilim âlemine sunmuştur[9]. Bu metin yayınından sonra A. Sevim, bunların Türkçe çevirilerini "Biyografilerle Selçuklular tarihi (Bugye çevirisi), Ankara 1982, TTK. Yay."adıyla yayınlamıştır; bu yayında, Bugye'de verilen bilgilerin öteki ilgili kaynaklarda yer alan benzer kayıtlarla mukayese ve değerlendirmelerini de yapmıştır.
IX - Suriyeli bilim adamlarından olan Dr. Süheyl Zekkâr, "Biog- raphie de Nizam al-Mulk de Kamal al-Din Ibn al-Adîm, Bulletin d'Études Orientales (Damas 1971), XXIV, s. 227-248" adıyla Millet Kitaplığı'ndaki Bugye'nin müellif nüshasında yer alan "Nizamülmülk" maddesini (Eserde "el-Hasan b. Ali" maddesiyle kayıtlıdır) yayınlamıştır. Bizim yayınımızda ayrıntılı olarak belirtildiği üzere, bu yayında birçok yanlış ve eksiklikler tarafımızdan birer birer tespit edilmiştir[10].
Bu yayınından uzun bir süre sonra S. Zekkâr, )likanda sözkonusu edilen Bugye'nin İstanbul kitaplıklarında bulunan müellif nüshalarını, "İbnü'l-Adîm, es-Sahib Kemalüddin Ömer b. Ahmed b. Ebî Cerâde, Bug- yetü't-taleb fî Tarihi Haleb, I-XII. Dımaşk 1988 (Beyrut baskısı)" adıyla yayınlamıştır. Yayınlayıcı, yayınının Sunuş (Takdim) kısmında (s. 5-29). İb- nü'l-Adîm'in hayatı hakkında çok genel nitelikte bilgi vermiştir; hattâ Í bnü’l-Adîm ‘in Haleb, Dımaşk ve Bağdad'da ders okuduğu hocaları ile yetiştirdiği ünlü bilim adamlarının adlarını da belirtmemiştir[11]. Ayrıca ya- yınlayıcı, İbnü'l-Adîm'in, Haleb Eyyûbî hükümdarları Gıyaseddin el- Melikülaziz Muhammed (1216-1236) ve el-Melikünnâsır II. Salâ- haddin Yusuf (1236-1260) zamanlarında vezirlik yaptığı sıralardaki faaliyetleri, özellikle çeşitli nedenlerle elçi olarak gönderildiği komşu devlet hükümdarlarıyla (Ayıntab'a, el-Melikü's-Salih Ahmed 'e; iki kez Kay- seri'ye, Türkiye Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Keyhusrev'e; Hıımu- s’a, el-Melikü'l-Mücahid’e; iki kez Kahire'ye, el-Melikü'l-Âdil ve Melikü’l-Muzaffer Seyfüddin Kutuz'a; Dımaşk'a, el-Melikü’s-İs- mail'e, Bağdad'a, halife el-Musta'sım Billah'a) olan görüşmeleri hakkında son derecede az ve yetersiz bilgiler vermiştir[12]. Bunlardan başka yayınlayıcı, gerek sunuş kısmında ve gerekse metin yayınlarında, dünya bilim çevrelerinde uygulana gelen bilimsel yöntemi kullanmamıştır. Eğer yayınlayıcı, tarafımızdan yayınlanan Bugye'nin Selçuklularla ilgili yayınımızdaki müellif ve eseri üzerindeki ayrıntılı ve özgün araştırmalarımızı görmüş olsaydı, gerçekten bu çok emek verdiği yayını, eksiksiz olarak bilim alemine sunmuş olurdu.
Çimdi yayının kapsamı hakkında genel nitelikte bilgi verelim:
Yaytmn I. cildi (s. 39-591), Haleb ve çevresinin coğrafi durumunu kapsayan Siileymaniye Kitaplığı, Ayasofya Müzesi Kitapları, nr. 3O36'de yer alan nüsha metnini kapsar.
Yayının II. cildi (S. 595-1023), Topkapu Sarayı, III. Ahmed Kitaplığı, nr. 2925'deki nüshayı (Kitaplık kaydına göre I. cilt) oluşturmaktadır. Bu cilt Ahmed b. Caferi...b. Münadî ile başlayıp Ahmed b. Abdül- varis b. Halife ile sona eren haltercümelerini kapsar (lb-252b). Yayınlayıcı, metinlerin yazma nüsha varaklarım belirtmemiştir.
Yayının III. cildi (s. 1027-1548), Topkapu Sarayı, III. Ahmed Kitaplığı, nr. 2925'deki (Kitaplık kaydına göre II. cilt) Ahmed b. Muhammed.. ile başlayıp ishak b. Mansur ile sona erer (llr-299a). Bu cilde ait birka؟ haltercümesi yazma nüshada IV. ciltte yer almıştır (4 Vrk.). Yaymlayıct bunu hakli olarak III. cilde almıştır.
Yayının IV. cildi (S. 1551-2090), Topkapu Sarayı, III. Ahmed Kitapları (Kitaplık kaydına göre III. cilt), nr. 2925'deki ishak b. Munib ile başla- yıp ümeyye b. Abdullah....b. Osman (4a-3Hb) ile sona eren ciltle ayni değildir. Yayın Esed b. İbrahim...b. Ali ile başlayıp ümeyye b. Abdullah....b. ümeyye el-Karşî ile sona ermektedir. Esas yazma nüshada, ümeyye'den sonra adlan h (ح) ile başlayan kimselerin halter- cümeleri veriliyor. Esasında bu ciltte, adlan elif (i) ile başlayan kimselerin hal tercümelerinin yer alması gerekirdi, ümeyye'den sonra alfabetik SI- raya bakılacak olursa adlan b (ب), t (ت), s (ث) ve c (ج) harfleriyle başlayan kimselerin haltercümelerini kapsayan birka؟ cildin eksik olduğu anlaşılı- yor. Mesela İbnü'l-Adîm'in Bozan (بزان) ve Tutuنتش) ؛ ) maddelerini yazdığını ifade etmesine rağmen (Bk. A. Sesim yayını, metin, s. 102, 106) eserin bu maddelerini kapsayan cildi, bugün elimizde bulunmamaktadır.
Yayının V. cildi (s. 2035-2508), İstanbul Millet Genel Kitaplığı, Feyzul- lahEEKitapacı, nr. 1404'dekiel-Haccâcb. Hi؛am ile başlayıp el-Ha- sen b. Ali...b. Se١,as (la-304a)ile sona eren cildi oluşturur.
Yayının VI. cildi (s. 2511-3016), Topkapu Sarayı, III. Ahmed Kitaplığı, nr. 2925'deki (Kitaplık kaydına gore IV. cilt) el-Huseyin b. Abdullah ile başlayıp el-Hayvil b. Nâşire ile sona erer. Fakat Topkapu nüshası Halid b. Bermek el-Asgar (lb336a) ile sona ermektedir.
Yayının VII. cildi (S. 3019-3536) Halid el-Muflih ile başlayıp Diglic b. Ahmed ile sona eter. Topkapu Sarayı, III. Ahmed Kitaplığındaki nüsha ise (Kitaplık kaydına gore V. cilt) Halid b. el-Haris ile başlayıp Diglic b. Ahmed ile sona ermektedir (lb340b). Bu madde, kitaplık kayıtlarında VI. cilt, ١Tk. 6a'ya dek devam etmektedir.
Yayının VIII. cildi (S. 3539-3864), Topkapu Sarayı, III. Ahmed Kitap- 1اي(Kitaplık kaydına gore VI. cilt), nr.2925'dekiRâcih b. Ebi Beki ile başlayıp Zengi b. Mevdûd (Vrk. 6a-215b) ile sona eren cildi oluştur- maktadır.
Yayının IX. cildi (S. 3867-4311), Topkapu Sarayı, III. Ahmed Kitaplığı (Kitaplık kaydına gore VII. cilt), 2925'dekiZühdem b. el-Haris ile başlayıp Said b. Sellam ile sona eren cildi oluşturmaktadır (lb304a).
Görüldüğü üzere, bu cilt "Said b. Sellam" maddesiyle sona ermek- tedir. Alfabetik sıraya gore, adlarının baş harfleri ş (٠(شs (ص), d (ض), 'a (ازعg (ف) ٢ ,(غ), k (ق), k (ن), L (ل), m (م), n (ن), V (5), h (٥) ve y (ى) harfleriyle başlayan pek çok tarihi kişilerin hal tercümelerini kapsaması mümkün olabilen ciltler, bugün ne yazık ki elimizde bulunmamaktadır. Yayınlayıcı bunların farkında değildir.
Yayının X. cildi (S. 4315-4776), Topkapu Sarayı III. Ahmet Kitaplığı, ur. 2925'de (Kiaplık kaydına gore VIII. cilt), haltercümelerinden bahsedi- len tarihi kişilerin künye, lakap, kabile, baba, memleket ve mesleklerine gore düzenlenmiş olan cildi oluşturmaktadır.
Ebû İbrahim b. ez-Zührî ile başlayıp Gulamu Keşâcînî ile sona erer (I^246a).
Ecdâü's-Sekâsek ile başlayıp el-Vessâf ile sona ermektedir (246b- 258b).
c) Kabile, baba, memleket, ya da mesleklerine göre:
el-Antakî ile başlayıp el-M al atî ile sona erer (258b-270a).
Bu ciltteki haltercümeleri genellikle çok kısa olarak verilmiştir.
Yayının XI. ١'e XII. cilderi (S. 4777-5346/5347-5863), genel fihristleri, yani konu başlıkları, şiir ve vezinleri, yer, kişi, râvi, cemaat, kabile ve oymak adları, kur'an ayederi, hadisler ve eser adları, eserde zikredilen kitap adları, yanhş-doğru cetveli ve son sözü kapsamaktadır.
Görüldüğü üzere sayın Dr. Süheyl Zekkâr, Bugye'nin müellif haltıyla olan İstanbul nüshalarını, son derecede büyük bir emek sarfederek bilim âlemine sunmuştur. Bu nedenle kendisini en içten duygularla kutlamalıyım[13].