XVI. yüzyılın üçüncü çeyreginde, Takiyiiddın bin Maruf (1521 - 1585) tarafı ndan Istanbul'da kurulan[1] rasathanede kullanılmış olan rasat aletlerinin türleri ve vası fları hakkında yapılmış olan araştırmalar[2], İstanbul Rasathanesi'nin Ay ve Güneş rasatlarının yanı nda diğer gezegenlerin ve sabit yıldızların rasatlannın da yapılabilmesine imkan tanıyacak şekilde donatıdığını göstermişti. Ancak, Takiyüddin'in nclerinden sadece Sidıetii'l-Müntehâi'l-Efkâr Ji^ Meleküti'l-Feleki'd-Dezıvdrin dikkate alınmış olması sebebiyle, İstanbul Rasathanesi'nde yapılmış olan gözlemlerin Ay ve Güneş rasatlan ile sınırlı kaldığı ve hatta Güneş rasatlan tamamlandığı halde Ay rasatlannın tamamlanmadığı şeklinde yanlış bir kanaatın oluşmasına neden olunmuştur[3]. Biz, bu malcalemizde, bu Icanaatin yanlışlığını ispat ederek, Takiyüddin'in, İstanbul Rasathanesi'nde yapmış olduğu rasatlar hakkında genel bir malumat vermek istiyoruz.
Bu rasathanede yapılan gözlemler hakkında bilgi edinebildiğimiz eserler, şimdilik, Takiyüddin tarafından yazılan Sidretü'l-Miintehâil-Eficâr fi Meleküti'l-Feleki'd-Devvar, Teshilu Zicil-Aşdnyyi'ş-Şehinşiihiyye ve Cerfıletü'd- Diirer ve Haridetii'l-Fiker adlı nelerdir.
Yazım tarihi daha eski olan Sidretü'l-Münteha[4], diğer zIclerden daha az sayıda gözlem tablosu ihtiva etmekte olup, bunların tamamı altmışlı sisteme göre hazırlanmış, yani yay ve açılann derece mertebesinin altındaki dakika mertebesi ile buna bağlı olan diğer mertebeler, adet olduğu gibi, altmışlık kesirlerle irade edilmiştir.
Bu zicdeki astronomik tabloları şöylece sıralamak mümkündür:
1) Günler, saatlar ve saatların kesirlerinde Güneş'in merkez hareketi tablosu.
2) Mecmu senelerde, Arab i aylarda ve tam günlerde Güneş'in merkez ve apoje hareketi tablosu.
3) Saat ve kesirlerinde Güneş'in merkez ve apoje hareketi tablosu.
4) Geceleriyle birlikte gündüzlerin tadili tablosu.
5) Mücerred merkeze nisbetle alı nan ve yine buna ilave edilen geceleriyle birlikte gündüzlerin tadil hissesi tablosu
6) Tadil edilmiş merkeze göre alınan apojeyle birlikte toplama eklenen Güneş'in tadili tablosu.
7) Ay'ın mecmu Arab i senelerdeki ve Arabi aylardaki, ortalama hareketini, anomali hareketini, merkez hareketini ve re's yani çıkış düğümünün hareketini gösterir Ay'ın ortalamaları tablosu.
8) Ay'ın tam günlerdeki ortalamaları tablosu.
9) Ay'ın saat ve kesirlerindeki ortalamaları tablosu.
Bu tablolar tetkik edildiğinde, Ay'ın mabsut senelerdeki ortalamalan tablosu ile, anomalistik tadil, ortalamanın tadili, tadil edilmiş anomaliye eklenen anomali dakikalar!, ihtilaf miktarı ve "üçündü tadil" diye adlandırılan nakil dakikaları tabloları ile zamanın takvimine uyması için Güneş 'in takvimine göre alınan ve Ay 'in takviminden düşülen geceleriyle birlikte günlerin tadili tablosunun bu zice alınmadığı görülecektir. Takiyüddin'in, daha çok kuramsal bir hüviyet arzedenSidıetii 7-Miintehâ Ay'ın hareketine ilişkin tadil tablolannı almayışı, eserin eksik kaldığı zannını uyandırmaktadır. Şayet bu doğruysa ve bunun sebebi, Fatin Gökmen'in dediği gibi, eserin tamamlanmasından önce rasathanenin yıkılmış olması [5] ise, bu defa, bu tablolann çok dakik olarak hazırlanmış birer türünün nasıl olup da yazımı 1580 tarihinde bitirilmiş olan bir başka zicde, yani Teshilu Zici'l-Aşdriyyi'ş-Şehinşaht:yye 'de bulunduğu meselesini çözüme kavuşturmak gerekecektir. Her üç zicde bulunan tablolar tetkik edildiğinde, Takiyüddin'in bir Zicdeki tabloya diğer iki zicde yer vermediği gözlemlendiğine göre, belki de bu eksiklik görüntüsünün sebebi, yapılmış olan rastaların birden fazla zice dağıtılmak istenmesi olabilir.
Takiyüddin'in bugüne kadar bilinmeyen ve onun yukarda ismi zikredilen diğer ziclerine nisbetle, çok daha fazla sayıda gözlem tablosu içeren Teshilu Zicil-Aşyfriyyi'ş-şehinşehiyye [6], onlu sisteme göre hazırlanmış bilinen ilk eserdir. Hâtime dışarda tutulacak olursa, sadece, İstanbul Rasathanesi'nde hazırlanmış tablolardan müteşekkil olan ve bu nedenle bir katolog görünümü veren bu zIcin başlangıç sayfasında "Heze kitâbu zIci Takiyyid-din er-Râsıd ed-Dımeşkr ibâresine tesâdüf olunmaktayken, sonraki sayfa-ya düşülen kısacık bir ifâdeden, zicin Takiyüddin bin Maruf un hesaplarına göre hazırlanmış olduğu ve Sultan III. Murad'a atfen Teshilu tici'l- Aşdn'yyi'ş-Şehinşdhiyyeti's-Sâni" Mara Fi Devleti'l-Osmâniyyetil-Munidiyye olarak adlandınldığı ve nihayet, hâtimeden ise, eserin hicri 988 (1580) yılında tamamlandığı öğrenilmektedir.
Takiyüddin, bu zicinde, açı ya da yayların derece mertebesinden sonra gelen dakika mertebesi ile bu mertebeye bağlı olan diğer mertebeleri ondalık kesirlerle irade etmiş ve böylece Cerfdetii'd-Diirerin tamamlanma tarihi olan 1584'den takrIben dört sene önce, ondalık kesirleri astronomiye uygulamayı ve bu yolla, astronomik yay ya da açılann bulunması esnasında yapılan aritmetik işlemlerini basitleştirmeyi başarmıştır. Teshilu AşcIn'yyi'ş şehinşâhiyye'ye bu ismin verilmesi, Takiyüddin'in, ondalık kesirleri ı58o'den daha önceki bir tarihte de bu amaçla kullanmış olabileceği izlenimini uyandırmaktadır[7].
Bu Zicin kapsadığı gözlem tabloları şunlardır:
1) Güneş'in burçlara göre takvimini gösterir tablo.
2) Mecmu ve mabsiıt senelerde, Arabi aylarda, tam günlerde, saatlerde ve saatları n kesirlerinde Güneş'in merkez ve ortalama hareketi tablosu.
3) Merkeze göre alınan ve ortalamaya ilâve edilen Güneş'in tadili tablosu.
4) İstanbul'un boylamına göre mecmu ve mabsüt senelerde, Arabi aylarda, günler ve saatlarla saatların kesirlerinde Ay'ın merkez, anomali, ortalama ve re's hareketlerini gösterir Ay'ın ortalamaları tablosu.
5) Ay'ın merkezi bir günlük hareket neticesinde o ° ° 24-'ya gelirken, her 6 yay dakikası için, burçlara göre hazı rlanmış ve ortalama harekete eklenmesi gereken anomali derecelerini gösterir tablo. 6) Ay günlerinin tadili tablosu.
7)Ay'ı n enlem tablosu.
8) Mecmu ve mabsût senelerde, tam günlerde, tam saatlarda ve saatların kesirlerinde Satüm'ün merkez, anomali ve apoje hareketini gösterir Satüm ortalamaları tablosu.
9)Tadil edilmiş anomali, 6 burçtan daha az olduğundan, tadil edilmiş merkeze nisbetle alınan Satüm'ün anomasi dakikaları tablosu. tü)
10) Merkeze nisbetle alınan ve tadil edilmiş olması, için anomaliye eklenen ya da ondan çıkarılan Satüm'ün "birinci tadil" tablosu.
11) Tadil edilmiş anomali, 6 burçtan daha fazla olduğunda tadil edilmiş merkeze nisbetle alı nan Satüm'ün anomali dakikalar' tablosu.
12) Takviimini elde etmek için, tadil edilmiş anomali ile anomali dakikaları na göre alı nan ve apojeyle birlikte tadil edilmiş merkeze ilave olunan Satürn tablosu.
13) Tadil edilmiş merkeze ve tadil edilmiş anomaliye göre Satürn'ün enlemi tablosu.
14) Mecmu ve mabsüt senelerde, tam günlerde, tam saatlarda ve saatların kesirlerinde Jupiter'in merkez, anomali ve apoje hareketini gösterir Jupiter ortalamaları tablosu.
15) Tadil edilmiş anomali, 6 burçtan daha az olduğunda, tadil edilmiş merkeze nisbetle alı nan Jupiter'in anomali dakikaları tablosu.
16)Merkeze nisbetle alı nan ve tadil edilmiş olması için anomaliye eklenen ya da ondan çı karılan Jupiter'in "birinci tadil" tablosu.
17) Tadil edilmiş anomali, 6 burçtan daha fazla olduğunda tadil edilmiş merkeze nisbetle alınan Jupiter'in anomali dakikalan tablosu.
18) Takvimini elde etmek için, tadil edilmiş anomali ile anomali dakikalarına göre alı nan ve apojeyle birlikte tadil edilmiş merkeze ilave olunan Jupiter tablosu.
19) Mecmu ve mabsüt senelerde, tam günlerde, tam saatlarda ve saatları n kesirlerinde Mars'ın merkez, anomali ve apoje hareketini gösterir Mars ortalamalan tablosu.
20) Tadil edilmiş anomali, 6 burçtan daha az olduğunda, tadil edilmiş merkeze nisbetle alınan Mars'ı n anomali dakikalar! tablosu.
21) Merkeze nisbetle alınan ve tadil edilmiş olması için anomaliye eklenen ya da ondan çıkarılan Mars'ı n "birinci tadil" tablosu.
22) Tadil edilmiş anomali, 6 burçtan daha fazla olduğunda tadil edilmiş merkeze nisbetle alınan Mars'ı n anomali dakikaları tablosu.
23) Takvi'mini elde etmek için, tadil edilmiş anomali ile anomali dakikalarına göre alı nan ve apojeyle birlikte tadil edilmiş merkeze ilave olunan Mars tablosu.
24) Mecmu ve mabsüt senelerde, tam günlerde, tam saatlarda ve saatların kesirlerinde Venüs'ün merkez, anomali ve apoje hareketini gösterir Venüs ortalamaları tablosu.
25)Tadil edilmiş anomali, 6 burçtan daha az olduğunda, tadil edilmiş merkeze nisbetle alı nan Venüs'ün anomali dakikaları tablosu.
26) Merkeze nisbetle alı nan ve tadil edilmiş olması için anomaliye eklenen ya da ondan çı karılan Venüs'ün "birinci tadil" tablosu.
27) Tadil edilmiş anomali, 6 burçtan daha fazla olduğunda tadil edilmiş merkeze nisbetle alınan Venüs'ün anomali dakikaları tablosu.
28) Takvimini elde etmek için, tadil edilmiş anomali ile anomali dakikaları na göre alınan ve apojeyle birlikte tadil edilmiş merkeze ilave olunan Venüs tablosu.
29) Tadil edilmiş merkeze ve tadil edilmiş anomaliye göre Venüs'ün enlem tablosu (Boş bı rakılmıştır).
30) Mecmu ve mabsiı t senelerde, tam günlerde, tam saatlarda ve saatların kesirlerinde Merkür'ün merkez, anomali ve apoje hareketini gösterir Merkür ortalamaları tablosu.
31) Tadil edilmiş anomali, 6 burçtan daha az olduğunda, tadil edilmiş merkeze nisbetle alınan Merkür'ün anomali dakikaları tablosu.
32) Merkeze nisbetle alınan ve tadil edilmiş olması için anomaliye eklenen ya da ondan çı karılan Merkür'ün "birinci tadil" tablosu.
33) Tadil edilmiş anomali, 6 burçtan daha fazla olduğunda tadil edilmiş merkeze nisbetle alınan Merkür'ün anomali dakikaları tablosu.
34) Takvimini elde etmek için, tadil edilmiş anomali ile anomali dakikalarına göre alınan ve apojeyle birlikte tadil edilmiş merkeze ilave olunan Merkür tablosu.
35) Tadil edilmiş merkeze ve tadil edilmiş anomaliye göre Merkür'ün enlem tablosu (Boş bırakılmıştır).
36) Tadil edilmiş anomaliye göre inhiraf tablosu (Boş bırakılmıştır).
Teshilu ZJcz 1-Aşeirzyyi 'Ş-Şehınşiikyye 'nin temel hususiyetlerini şu şekilde sıralamak mümkündür:
1) Tamamen gözlem tablolarından oluştuğu için bir katolog hüviyetindedir.
2) Tabloların tümü İstanbul Rasathanesi'nde yapılan gözlemlere dayanılarak Takiyüddin tarafından hazırlanmıştır.
3)Derecenin askatları ondalı k kesirlerle ifade edilerek hesaplamalar kolaylaştırılmıştır.
4) Ay'ın merkezi bir günlük hareket neticesinde o ° d'dan ii ° 24''ya gelirken, her 6 yay dakikası için, burçlara göre hazırlanmış ve ortalama harekete eklenmesi gereken anomali derecelerini gösterir ayrı ntı lı bir tablo hazırlanmıştır.
5) Zic'in hicri 988 (1580) tarihinde tamamlanmış olması İstanbul Rasathanesi'nde bu tarihten önce çok sayıda gözlem yapıldığını gösterir. Şâyet rasathane 4. Zilhicce. 987 (22. Ocak. 158o) tarihinde yı kılmışsa [8], bu zic, Takiyüddin'in, rasathane yıkılmadan önce yapmış olduğu rasatlarla onlu sisteme göre hazı rladığı son zici olmalıdı r.
6) Zicin şüphesiz en önemli yönü, gezegenler için hazırlanmış tabloları da kapsamasıdır. Takiyüddin bu tablolarda, mecmu ve mabsut senelerde, tam günlerde, tam saatlarda ve saatların kesirlerinde, gezegenlerin merkez, anomali ve apoje hareketini gösterir gezegen ortalamalarının yanında, tadil edilmiş anomali 6 burçtan daha az ya da daha fazla olduğunda tadil edilmiş merkeze nisbetle alınan anomali dakikalarını ve gezegenlerin birinci tadillerini de vermiştir. Ayrıca, Satürn, Venüs ve Merkür gezegenleri için birer enlem tablosu hazırlamış, fakat Satüm'ün tablosunu doldurduğu halde, diğerlerini boş bırakmıştır. Elimizdeki nüshada, Jupiter ve Mars için hazırlanmış enlem tablolanna tesadüf olunmamıştır.
Bu zIcde yer alan gezegen tabloları, İstanbul Rasathanesi'nde sadece Ay ve Güneş rasatlannın yapıldığı, Güneş tabloları tamamlandığı halde Ay tablolarının tamamlanamadığı şeklindeki iddianın yanlış olduğunu ispat etmektedir.
7) Bazı tablolann sütun başlıklarının Osmanlıca terkipler halinde yazılmış olduğu görülmektedir.
Takiyüddin'in, ölümünden bir sene önce yani 1584 tarihinde tamamladığı diğer bir zki ise, Ceridetii'd-Dıirer ve Harfdetzi'1-Fiker'dir [9]. Bu zicde de, TeshiPde olduğu gibi derece mertebesinden sonra gelen askat mertebeleri ondalı k kesirlerle irade edilmiştir. Bunun dışı nda trigonometrik fonksiyonların ifadesi esnasında da aynı tip kesirlerin kullanılmış olduğu görülmektedir ve bu ikinci katkı, bilindiği üzere kalıcı olmuş ve bugün de kabul edilen bir ifade şekli olarak trigonometride yerleşmiştir. Hakikaten, Ceddetii'd-DıirerIni[10] en önemli özelliği, ondalık kesirlerin aritmetik, trigonometri ve astronomi sahalarında kullanımının yaygınlaşmasını hedeflenmesidir ve eser bu yönüyle çok seçkindir.
Bu zicin içerdiği gözlem tabloları ise şu şekilde sıralanabilir:
1) Arabt aylarda Güneş ve Ay tutulmasının imkanının bilinmesi için enlemsel hareket tablosu.
2) Esâbi el-kutr, esâbi el-cirm, sukiit ve meks saatlannı almak, tutulma zamanlannın sını rlarını bilmek ve Ay yüzeyini ölçmek için hazı rlanan ve görünür Ay enlemi ile Ay'ın buhtunun altı ndan kendisine girilen külli ya da cüzi Ay tutulması tablosu.
3) 40 ° kuzey enlemi için, dşirden itibaren ölçülen açı klığa göre hazı rlanan, Ay'ın ondalı k dakikalarla boylam ve enlemdeki paralaksı tablosu.
4) Esâbi el-kutr, esâbi el-cirm ve su/da saatını almak, tutulma zamanlarının sını rlarını bilmek ve Güneş yüzeyini ölçmek için hazırlanan ve görünür Ay enlemi ile, Ay'ın buhtunun altından kendisine girilen külfi ya da cüzi Güneş tutulması tablosu.
5) İstanbul'un enlemi için ondalı olarak hazırlanmış bud el-kutı ve elasl el-mutlak tablosu.
6)İstanbul rasathanesindeki gözlemlere istinâden hazırlanan el-meyl elevvel ve onun tanjantı tablosu.
7) Hicretin 989 (1581)'uncu senesinde yı ldızların durumlarına ilişkin bilinmesi gereken bilgileri içerir tablo.
8) İstanbul'un boylamına göre mecmu Arab"' senelerde Güneş'in merkez ve apoje hareketi tablosu.
9) Mabsüt tam Arabi senelerde Güneş'in merkez ve apoje hareketi tablosu.
10) Tam günlerde Güneş'in merkez ve apoje hareketi tablosu.
11) Saat ve kesirlerinde Güneş'in merkez ve apoje hareketi tablosu.
12)Tadil için merkeze nisbetle alınan ve buna ilave edilen Güneş'in geceleriyle birlikte gündüzlerinin tadili hissesi tablosu.
13) Merkeze nisbetle alınan ve buna ilave edilen Güneş'in tadil tablo- SIL
14) İstanbul boylamı için Ay'ın mecmu Arab i senelerdeki ortalamaları tablosu.
15) İstanbul boylamı için Ay'ın mabsüt Arab". tam senelerdeki ortalamaları tablosu.
16) İstanbul boylamı için Ay'ın tam günlerdeki ortalamaları tablosu.
17) İstanbul boylamı için Ay'ın saatlardaki ortalamaları tablosu.
18) Ay'ın saatları n kesirlerindeki ortalamaları tablosu.
19) Daima anomali miktarına ilave edilen Ay'ın anomalistik tadili tablosu.
20) Dâima ortalama harekete eklenen ortalamanı n tadili tablosu.
21) Tadil edilmiş anomalinin 6 burçtan daha az olması halinden anomali dakikaları tablosu.
22) Tadil edilmiş anomalinin 6 burçtan daha fazla olması halinde anomali dakikalar' tablosu.
23) Düzeltilmiş anomali derecelerine göre alı nan ihtilaf tablosu.
24) Enlem hissesini elde etmek için Ay'ın takvimine eklenen cevzeher ortalaması tablosu.
25) Ay'ın enlemi ve "üçüncü tadil" diye adlandı rılan nakil dakikaları tablosu.
26) Zamanın takvimine uyması için, Güneş'in takvimine göre alınan ve Ay'ın takviminden düşülen geceleriyle birlikte günlerin tadili tablosu.
27) Oğlak başlangıcı na göre ekliptikteki burçlann metâlii tablosu.
28) İstanbul'un enlemi için burçlann yerel metâlii tablosu.
Ceridetii'd-Diirer'de bulunan gözlem tabloları hakkında şunları söylemek mümkündür:
1) Derece mertebesinin altındaki mertebeler yine ondalı k kesirlerle ifâde edilmiştir. öyleyse Takiyüddin'in bu tutumu bir istisna değildir ve bir geleneğin oluşması na yöneliktir.
2) Takiyüddin diğer iki zicine Ay ve Güneş tutulmaları na ilişkin tabloları almamışken, Ceridetii'd-Diirer'de bunlara yer vermiştir.
3) Tabloların ekserisi Ay ve Güneş rasatları na aittir ve tadil tabloları da tam olarak hazırlanmıştır.
4) Bütün gözlemler yine İstanbul'da yapılmıştır. Zic'in 1584 tarihinde tamamlanmış olduğu göz önünde bulundurulacak olursa, Takiyüddin'in ölünceye değin rasat faaliyetlerine devam ettiği anlaşılmaktadır. Ancak 1580'den sonraki rasatların İstanbul Rasathanesi'nde yapılmış olması olasılığı oldukça küçüktür.
5) Takiyüddin 989 (1581) tarihinde bir sabit yıldızlar tablosu hazırlamıştır. Ay, Güneş ve gezegen rasatlannın yanında, onun sabit yı ldız rasatları da yaptığını gösteren bu tablo, yeniden gözlemlenen 69 tane yı ldızın, boylamını, enlemini, yönünü, deklinasyonunu, zeval rektesansiyoununu ve geçiş derecesini göstermektedir. Hazırlanmasında astrolojik kaygıların da belirli bir payı olduğu söylenebilir[11].
6) Diğer ziclerde yer alan tabloların üzerinde, İstanbul Rasathanesi'nde yapılmış olan gözlemlere dayanılarak hazı rlandıldan açıkca belirtilmiş olduğu halde, Cericletti'd-Diirer'deki tablolarda bu ibareye tesadüf olunamamıştır. Bunun sebebi, söz konusu zicin büyük bir olasılıkla rasathanenin yıkılmasından sonra yazılmış olması olabilir. İstanbul Rasathanesi tabiri sadece bir yerde, özel olarak imal edilmiş bir zdt el-şubeteyn aletinden söz edilirken geçmektedir.
7) Fatin Gökmen, bu zicde Ay'a ilişkin tabloların mevcut olduğunu, ancak rasatların Takiyüddin'e âit olmadığını söylemektedir ki [12], bu da yanlıştır. Zicde Takiyüddin'e ait olmayan tek tablo, şeri meri ayların ilk günlerine intibak eden Arabi Kameri ayların ilk günlerinin çıkarsanması tablosudur ve Takiyüddin'in ağabeyi olan Necmüddin bin Maruf tarafından hazırlanmış olan bu tablo, burada söz konusu etmediğimiz takvim sahasına ilişkin tablolar arasında yer almaktadır.
Sonuç olarak, İstanbul Rasathanesi'nde yapılmış olan gözlemlerin bugüne değin sanılandan çok daha fazla sayıda olduğu, Ay ve Güneş gözlemlerinin yanında, diğer gezegenlere ilişkin gözlemleri de kapsadığı söylenebilir. Ceridetti'd-Dürer'de bulunan gözlem tablolarına gelince, bunların İstanbul Rasathanesin'de yapılmış gözlemlere dayanılarak hazırlandığına dair eser içinde herhangi bir ipucuna tesâdüf olunamamıştır. Tablolardan sadece birinin, sabit yıldızlar tablosunun üzerinde 1581 tarihi vardır. Iyimser bir tahminle rasathanenin bu tarihte faaliyette olduğu farzedilse bile, 1584'e kadar ayakta kaldığını düşünmek için hiçbir nedenimiz yoktur. öte yandan, Takiyüddin'in onlu sisteme göre hazırlanmış diğer zici 158o'de tamamlanmıştır. Ceridetü'd-Diirer'deki tablolar bu tarihten önce hazırlanmış olsalardı, herhalde bu zice değil, Teshilu Zici'l-Aşariyyi'ş-Şehinşahiyy'ye alınırlardı; ancak öyle yapılmamıştır. Şu halde, Ceridetti'd-Dzirer'deki gözlem tablolarının rasathanenin yıkılmasından sonra hazırlanmış olması kuvvetle muhtemeldir. Fakat, bu Zicin rasathanedeki faaliyetlerle bütün bütüne ilişkisiz olduğunu söylemek de mümkün olmasa gerektir.