Şarkiyatçı Aryanism İdeolojisi ve İran’ın Ulus İnşası Sürecindeki Mimari Kültüründe Dışa Vurumu
Aras Kahraman
Yeditepe Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, İstanbul/TÜRKİYE 
https://ror.org/025mx2575
Anahtar Kelimeler: Oryantalism, Kaçar, Birinci Pehlevi, Aryanizm, Fars Milliyetçiliği, Canlandırmacı Mimarlık, Modern İran.
Özet
XVIII. yüzyılın sonları ve XIX. yüzyılın başlarında modern tarih yazımında soydaşlık ve türdeşlik yaklaşımının güçlenmesi, ardından Aryancı sürekli tarih yazımını oluşturma çabaları, Batı dışı topraklarda oryantalistler vasıtasıyla yayılmıştır. Bu tarih yazımı anlayışında İran coğrafyası, oryantalistler tarafından önemli bir konuma yerleştirilmiştir.
Bu çalışmada, Aryanist tarih yazımının İran’daki argümanları ve imar alanında nasıl mimari sonuçlar doğurduğu incelenmiştir. Çalışmada, bu tarihsel perspektifin somut çıktıları, Fars milliyetçiliğinin imar alanındaki tezahürü olarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın hazırlanması dönem ile ilgili birincil kaynaklar ve kapsamlı bir literatür taraması sonucunda gerçekleşmiştir. Mevcut literatürde olmayan veya kullanılmayan veriler ışığında İran’daki Geç Kaçar Dönemi ile Birinci Pehlevi Dönemi mimarlık tarih yazımı eleştirel bir yöntemle tekrar ele alınmıştır.
Makalede, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Fars milliyetçiliğinin gayrimüslim sermayedarlar ile yabancı ve yerel oryantalistlerin öncülüğünde yükseldiği, Birinci Pehlevi Dönemi sonrasında siyasal iktidarı ele geçirdiği ve imar alanının şekillendirilmesinde belirleyici bir unsur hâline geldiği tespit edilmiştir. Fars milliyetçiliğinin siyasal iktidarı ele geçirmesiyle birlikte modern İran ulus-devletinin ana ideolojisine dönüşen arkaik zihniyet, İslamiyet öncesi İran uygarlıklarının yüceltmesi ile İslamiyet sonrası yüzyıllarca yerel unsurlar olarak varlığına devam Türk-Arap varlıklarının karşıtlığını doğurmuştur. Bu bağlamda, Türk ve Arap halkları düşmanlaştırılarak, Fars milliyetçiliğinin ötekisi haline getirilmişlerdir. Bu ana ideoloji erken dönem İran ulus-devlet mimari kültürünün başat unsuru haline gelerek imar alanında önemli sonuçarı beraberinde getirmiştir. İmar alanındaki sonuçlar; Fars tarihi şahsiyetlerinin yüceltilmesi, Türk Kaçar dönemine ait kamusal yapıların ve kentsel morfolojinin yıkımı ve Ahameniş/Sasani canlanmacı üslubunun yaygınlaştırılması olarak özetlenebilir.